T.C. ULUDAG ÜNİVERSİTESİ İLAHİYAT FAKÜLTESi Sayı :5. Ciıt:5. 1993 ARAP DİLİNDE SESLER Ahmet BULUT İnsan, ictimii! bir varlıktır. Yalnız değildir. İnsanların anlaşma vasıtalarından biri de dildir. İnsan konuşur ve dinler, yazar ve okur. Maksadını anlatır. Varlığında konuşma ve dinleme için cillazlar bulunduğu gibi, konuşmanın mümkün olmadığı durumlarda da yazma ve okumaya müracaat eder. Bu çalışma, tarih! yapısı içerisinde arapçadaki sesleri ele almaktadır. Yer yer tavsifi bir bakış da yapılacaktır. Konu aşağıdaki plan dahilinde işlenıneye çalışılacaktır: Konuşma Cihazı, Sesin Tarifi, Sesler ve Harfler, Seslerin Meydana gelişi, Mahrec Tayini, Mahrec Adedi, * Doç. Dr.; U. O. İlrJhiyat Fakültesi, Arap Dili ve Belagatı Anabilim Dalı Oğretim Üyesi. 331 Harflerin Lakabları, Harfierin Sıfatları, Sıfatıarın Lakablan, Bazı Mülahazalar. Konuşma Cihazı Konuşma için kullanılan insan uzuvları şunlardır1: l- Akciğer/ler, pulma/pulınanes,er-ri'etan mü. er-ri'e, 2- Nefes borusu, trachca, cl-kasbatu '1-heva'iyye, 3-Hançerc, larynx, el-hancere, 4- Ses telleri, plica vocalis, el-evtaru's-savtiyye, 5-Boğaz, fauces, cl-halk, a) Boğazın en ucu "ses tellerine en yakın olan kısmı" aksa'l-halk, b) Boğazın ortası, vasatu'l-halk, c) Boğazın ağ:za en yakın yeri, ednii'l-halk, d) Küçük dil, epiglottis, lisanü'l-mizmar, e) Küçük dil, uvula palatina, el-leha(t), 6) Ağız, oris, fem, 7) Dil, lingua, el-lisan, a) Dil kökü, radix iinguage, aslu'l-lisan, b) Dilin boğaz tarafındaki ucu, aksa'l-lisiin, muahharu'l-lisan, c) Dilin ortası, vasatu'Hisün, ınukaddemu'l-lisan, d)Dilin iki yanı, kenan, marg o lint,ruage, tarafu '1-lisan, hafetu 'l-lisan, e) Dilin ucu, apex linguage, zcleku'l-lisan, 8) Çene, el-fekkan, a) Üst çene, maxilla, el-fckku'l-a'l.. ) Y.:,. 0 .J.1...::ı..JI 5 Husihnuddin, UsUl Turasiyye, s. 55. 334 30- en-Nfın el-hafife7/en-Nün el-hafıyye/en-Nfın el-enfiyye/el-Gunne, 31- el-Hemze beyne beyne8 /el-Hemze el-musehhele/el-Hemze el-muhaffefe 32- el-Eiif el-mıımale9/Eiifıı'l-imale/Ya'ya meylettirilen elif 33-eş-Şin elieti ke'l-cim, cim gibi Şin 34- es-Sad elieti tekunu lte'z-Zay10, zay gibi okunan Siid 35-Elif et-teflıim1 1, kalın okunan elif Gayru mustahsene harfler ise, Arap dilinde çok kullanılmaz, Kur'an kıraatİ ve şiirde hoş karşılanmaz. Bunlar farklı rivayetleriyle şöyledir12: 36- el-KM elieti beyne'I-Cim ve'l-Kaf, Cim ve Kafarası teleffuz edilen KM, 37- a) el-Cim elieti ke'l-Kiif, KM gibi Cim, b) el-Cim elleti ke'ş-Şin, Şin gibi Cim, 38- ed-Diid ed-da'ife13, 39- es-Sad elieti ke's-Sin, Sin gibi Sad, ra·. 40- C!· Ta' elieti ke't-Ta', Ta' gibi 41- e~-?ii' elletl ke'~-Şii', Şii' gibi ?a', 42- el-Bii' elieti ke'l-Fa', Fa' gibi B:'i', 43- ei-I}.af elieti beyne'l-I}.af ve'l-Kaf4, ı;::ar ve Kiif arası teleffuz edilen KM. Seslerin Meydana Gelişi: Akciğerlerden çıkan hava, ses tellerinin titremesiyle karşılaşınca çeşitli sesler hasıl olur. Ses bu durumda, üç merhale geçirir. 6 el-Kitiib, ',II, 404; 2, IV, 432; el-Muktcdab, I, 194; K. esrari'l-'arabiyye, s. 4 ı 9; el Mubiirek, Fıklıu'l-luga, s. 49 (İbn Cinnl'nin Sırru sina'ati'l-i'rab, s.51 'den naklen). 7 Kur'an kıraatinde ihfii' esnasında çıkan nfıııdur. -- - ff 8 ~ı .r;.r .J ~~ ayetindeki ikinci henıze; ifadesi kurra'nın telaffuzuna bağlıdır. 9 iJ'f •f'!lf deki elifleri ya'ya meylettirerek okumak. Sibeveyhi, bunun hakkında şöyle der: ;;~.1.!; 4..lL.J JW .;,ıı u.fıı .J 10 .)~ , W kelimelerini .)~ , ili tarzında okumak gibi. 11 Ses özelliği bakıınıııdan, viiv'a ıneyleden, yönelen elifiir. ".JI)I _,::ı..l ~ ~ _;.ıı ~ .J11 •t '.) . Bk. K. esrı1r!'J-·ambi:rye, s. 419; Fethalı ve daıruneli bir harften sonra gelen ı,y:o· ~~ ,.1 ,J;, •J '(ve .u!l lafzıııın J 'ı fethalı olur ve bunları eliftakip ederse bu harflerin fethaları kal m okuııur. 12 Bk. el-Kitiib, ı, ll, 404; 2, IV, 432; el-Muktedab, I, 195; K. esrari'l-'arabiyye, s. 419. 13: ı) J~ ı.JA ~ 01 ~ .J • .-.l:i.lı ı.JA 4.1~ı ~ı .)L...::Jı 04 fo. Y.l ~ .J .".)J....ai :J_jı• K. esrilri'l-'arabiyye, s. 419. 14 Bu kafı Ebu'I-Berekat İbn'I-Enbiirl zikretmektedir, bk. K. esrilri'l-'arabiyye, s. 419. 335 Birincisi, Konuşma cihazındaki engel olacak bir yerden geçerken ciğerden gelen hayanın hapsedilmesidir. İkincisi, geçtiği yerin bir müddet kapı:ıtılmasıdır. Üçüncüsü, havanm serbest bırakılmaı:ndır. Havanın, tamamen (külliyyen) veya kısmen (cüz'iyyen) tutulduğu ve geçişten engellendiği boğaz veya ağızdaki yc;ıre, 11mahrecü'l~harf' (şesin çıkış yeri, harfin çıkış yeri) denilirl5. Mahreç kelimesinin anlamını taşıyıuı "ınedrec c. l11edaric" ve biraz genişletilmiş manasıyla "mevdi' c. mevadi' "·tabirleri de kullanılmıştır. Lügav'i seslerin meydana gelişleri iki yönden ele alınır: a) Ses cihazındaki uzvun hareketleri (hııreki udvi), b) Sese ait teneffüsün durumu (tenefftıııf savti), a yönü "mahrec c. meharic"le ilgili, b yönü ise, "sıfat c. sıfafl yani harfin hususiyetleriyle ilgilidir16• · Malırecin Tayini: Harflerin mahreci, ya iskiin (sükunlama, harekesini iptal etme) ya çia teşdld (şeddeleme) yoluyla tayin edilir. V asıl hemzesine her hangi bir hareke verilir ve ses c:Unlenir. Verilen harekeler içinde "kesra" tercih sebebidir. Kudemanm misalleri bu tarzdadır; 6ı ,~\:ı~ gibi. " ·"Ses kesildiği yer, "eJ.Mahrec el~muh<ıkkak"dır. Sesin bütün içindıı kesilcbildiği yer ise "el-Malmıc el-ınukadder"dır. Harflerinnisbet edildiği lakaplar "elkal:ıu'H1uıı1f' ise, konuşma cihazındaki ınahreçler \'e ınevaki' a göre tayiı1 edHir17. Malırec Adedi: Mahrec adedi konusunda görüşler nuıhıeliftir. Onyedi, onalt1, ondört, onbir, on, dokuz, sekiz gibi miktarlar zikredilir. · Aslında bunlar aynı şeyleri anlatmııkHıdır. Sadece tasnif!erin bazısı bazısından daha teferruatlıı:lır, Sebepleri arasmdıı problemli sesleri de ı.mutmamak gerekir. Mahrec adedine göre alimler şöyle sıralııngbilir: 8 diyenler: el-Hıılll b. Ahmed ei-Ferahldi (v. 1754), el-Ezheri (v.370 h.), İbn Durayd (v. 321 lı.). · 15 cl-Mubilrck, Fıklıu'l-lugq, s. 46. 16 es-Salih, Dirilsat fi fıkhi'l-Jugıı, s. 277; Hasan, Menilhiı;u'l-bahs fı'l-luga, s. 63-64: L.,ı.~ :GJ\.:i ~J~) ı_;~ y..':/1 _, ~_r. ~Ai 0r>-~ _,~ 1~1 l;iPI wy.di.S L,., :iJ.i.i :i..~.ı \ ..;'. -:.ıh3 0.' ~ ~'= L: 1 \ ~~ J • ~~ ' ~. ıı ~ ~.r '\ !il\ J ~~ '-:1\ 4.~ı .Luw. ~- ,~L.ı.i';/1 ~\ j~l.; ~~ı .)t:i_,':ı/1 J ~\ 0:!: 17 es-Salih, Dirusilt fi fıJ.;hi'l-hıga, :ı. f78. 336 9 diyen: Ebü 'Ali el-Kal'i (v.356 h.). lO diyenler: Tcınmam Hasan, Muhammed el-Mubiirek, Ramadan · Abduttevvı1b, Muhammed el-Aııtiikı. Dikkaı eailirse bunlar güııümüz dil alimleri dir. ll diyen: Muhammed Mustafa Radvan, kudemadan el-Muberred (v. 285 h.) de buna eklenmelidir. 14 diyen: İbn Hişam (v. 761 h.), Ahmed el-Hamlavi. 16 diyen: S!beveyhi (v. 180? h.), er-Rumman1 (v. 384 h.), İbn Cinili (v. 392 h.), ez-Zemahşeri (v. 538), Ebu'I-Berekat İbnu'l-Enbari (v.577 h.) 17 diyenler: et-Tehanevi, Subhi es-Salilı, Tantavı Muhammed Diraz. 8 Mahrec: el-Halil b. Alımed el-Ferahidi (v. 175 h.) Kit<'ibu'l-'Ayn adlı eserinde, har11erin sayısı için 29 rakamını zikreder. Bunlardan 25 tanesi "sıhah"dır ve bunların "medaric"i yani nisbet edilecekleri ''mahrec"leri vardır. Dördünün ise nisbet ediieceği "mcdrec"leri yoktur. Bu dört harf ''cevf' yani boğaz ve ağız boşluğunda hasıl olduğu için, saha olarak "cevf' gösterilmiştir. Bunların mailreeleri yoktur. (s.57) Harflerin bazısı bir birine yakın yerlerden çıkar. Bunlar bir gurub oluştururlar. İşte bu gurublann sestendirildiği yere el-Halil, "Hayyiz" tabirini kullanır. "Mcdrec"i bulunmayan harfler ;:. r..s J 1 dir. "Hayyiz"i bulunmayan harf ise ( .. )hemzedir. Bu durumda "sıhah" harHere ait sekiz mahrec vardır. Hemze hariç diğer harflerin ise on "hayyiz"i bulunmaktadır Mahrec taksimi ur ~:l.,ı~ • .ı :ı.,ıy.ı ~ :J.,ıLJ :l.,ı..,r .~ :l.,ı~ :l.,ıib i" yu ,) J.) ..:,~.1;, w.ı..k ıY'JLi"" ;,fo 0" !.'.:. <.!l J t. ct t --'-· Mahrec adları, harfin çıkışına başlangıçlık eden yerin (mebde') ismine göre verilmiştir. Hayyiz taksimi (on adettir) r--- ~ ~ ~ ~. ~ ~ ~ ~..:, .1:. .ı ..k j 0" Li"" ı..r:o 0" !.'.:. ~J tt ..... ct w ~ ~ jr>. ı..s 1 J (' '-;.H.• . .iı wJ.J 337 Kitabu'l-'Ayn'da konuyla ilgili bahis şudur: :J#JI·J~ :~~\ J~ _,Li~\ 4l L:..L:.....:. Uyo. 0J~ _, ~ ~ :Uyo. 0J~ 3 ~ ~yJI <} ~ 3 ı;~\ _, ~\ ufl\ 3 ~>YJI J _,I_,JI :~ _, u_p,. dyo.l ~) 3 ır:)~ ı:).l..o c.ı--o )L.. J 0LJ.ll ı:).l..o c.ı--o 4 .)~ ~ ~ )\.9 d _,..,.ll ÜA ı:..?-~ ~':ı lj-""" 'lJ ~~ ~ _»""'" 4l &S:ı r-li ~>ı~.ıı ~ ~_,I.A. ~ WJ ,ı;4Jll t::.J~ &o '1 _, ıJ.b.ll .ç.\~1 ~ 4J1 ')\ ~~~ ı:.l~\ _, _,1_,11 _, ~1 ı...ilil :\fo J_j,ı ıj\S _, .u_r,>JI ~':J r. L:..JI ~ :t~~ '1 _,l _, 4-JI ~ ~~ 4-\S d _,_r.JI ~'U : J#JI J~ 41- ~tı "~"ı;~ JU .J "4-JI ~ 4.:i.ı. '1) .J ı:-4-\1 ~ ,~\ ı.)A ~ft..<> y_;J ~1 ~ C,ı-A ~) ~""'-! .ı:..l_, jp. ~dyo.\ ~)(;j o~ ,ç.bJI ı.)A ~ft..<> y.ft1 ~1 ~c-~) uLS.JI 3 •0~~ d\SJI.J uwı ~ ~~ ~ .ı:..I.J _>.ı=..~~~ .J "wı ~ _, r.Ll:.JI ,~\J ~ "#_j "L:i.ll J JI.Lll _,"\.Wl~ .ı:..IJ ._»:.. ~ j\...::J\ _, ~1 _, ~1 J ç.~\ J ıı.Ull ~ ~1_, ~ ~ 0_,_lll J i'')lj\ J ç.\)1 ~ ı.ı:..l_, _>.ı=..~ ı:.lill J Jl~l ~ ı-J ç.\~1 '-Fj ö~l _, .ı:..l_, _>.ı=..~ ıı.Y11 J _,I_,JI _, ~\ ~ ,~.,.1_, _j,p. ı.?g ~\ _»:>. 41 .~1 ~ :J#JI J~ :~\ J~ u~\_, uü.ll_, ıJ.h11 lJ.4 ~.A,\~ 0tı ,~ ~\ _, ı:.WI _,~>Wl_, ~U .~ı ~&o ~.Aı1~ 0tı ~~ juı_, ~~ _, ~~j .ö4Jll lJ.4 wl~ 0tı ,0~j~ ..,~ ~j 0wı :u...,\lJ.4 ~Aıl~ 0ı.ı. ,=\ıL\ ı:.IJll j ~~ j juı .J ,~ı ı:Y... LS\ J ~>U;JI_, .~tıl .JWI ~&o I.A.i~ 0~ ~~ Jljj\ _J ı:.\:i\1 _, ı:.lWI_, ·0L.Jll w_>b c.ı--o u,\~ 0~ (~-:ı-m 0_,_tiı 3 ~':Y..J' _, ıı.l..rJI_, .~ lJ.4 ~.A.I~ 0':ı) .~p ı:.t:lll _, Jı~ı ö~ Jü _, ~~~ ~\ J ~>~\ _, ı>U11 _, ·0LJ.ll t3J~ ~_;1. ~~ .Y' J 0WI t3J~ 4itı .~ı_, ..>.ı::..~~~~ ı;~ı _, WNI _, _,ı_,ıı _,~'~'-'.~ı lJ.4 ~Aıl~ 0ı.ı. ~ • .ı..l.A ~~li~\ ~Y' j ~.)~ ~1 dyo. JS ~' ı>~ 4-t Jk.:i:ı '1 ı; o' • ,ı .. ~ 1.! \~\-ol\ -: .L~ 1 .:ı.ı. ~- OAI\ Jı.WI •\S j~ ~ '-T:~ ~~'"T' • ~ ~- (.) j tt -A Ct :Uyo. 0J~ J ~ ~J ıı>'l_,ll ~ ~yJI ~ Will ı,?ll w_,_r.JI d_,_;...-....:JI o~ 'f' y d •0 J j ı (:.ı~ .1:. ıw.) .1. ıj lY' (..}<" ~~ Jı 1: ~~ J ı .yyJI 1')\S ~~ ~ Uyo. 0J~ J ~o~"'-:?\ _, ır.6......aJI 338 9 Mahrec: Eb lı 'Ali İsmii'll b. el-Kasim ei-B:ığdiidi el-Kati (288-356 h.), ie:l -Bari' fı 'l- Luga'da rikcettiği mehôcicu'l-asvaı ıecıibi şöylcdic": ı ~ Jı 01 r1:-1 ~L!MJI ~ L.U .('..ıl..~lı ..b.;JI ~ ~ J~ '(,...,.f:il -..k ~.J~ ~~ uyJI 339 :J b..ll u Jl Y"> ~J4JI ı...illl ı.A '~' :Jl:>..ll ~ -1 t 'C :~Wl c;:_p...,..ll -2 t ~t :~ı ~! Jh.ll u_,_p. ~~1 :ı.:Jtı\ c;:~}\ -3 c:: 'tY ~~ ıJ :~\(_)u.... J) -4 ~=J~l-5 _) •0 ıJ :t)L.J.\1 u.Y"> -6 w ı.l 01 :ıjbJ\ ~J be~ l;ıl..l3.l\ J~\ _, uWI u_;.b-7 j ı (.Y-1 ' IY' : .J:!-L.a.\1 u J Y"> --8 ~ , ~ ,_1 : l:ıl:ırJ\ l;ıl..l3.ll wl _;1.1 _, L.JWI u _;.1 -9 o u :~l\ ylii.ll d\ .;bl J ~1 ~1 -1 ( • L;-.ı ı _, : .:i.i.:JI --ll 14 Mahrec: el-Hamliivi, K şeze'l-'arf fı fenni's-sarf adlı eserinde ondört mahrec bulunduğunu ifade eder. Bu listeye göre şu gurublar vardır22: :4,ı_fo ~ ~) u.,~ı (_)u.... .ı;4JIJ ıö~JIJ ,~....a~)u :L'~I ~~ -1 ·&.ı~l ~IJ ıı:.hll :.ı..h...ı_,J -2 21 Age, I, 192-194. 22 K. şezc'l-' arf, s. 15 7 . 340

arap dilinde sesler

Similar arap dilinde sesler