TURK COGRAFYA DERGiSi r!

16 Pages·2013·15.26 MB·Turkish

l TURK COGRAFYA DERGiSi
I
t
I
I
I NlsnN rs+g SAYI; ll
t_
i
SO.\- YARIM ASIROI TUNXIYNNN COGRAFYA
I
L Prof. i. Hakkr AKYOL, Istanbul
II.
ME$RUTiyrr DIVRINDE coGRAFyA
!:r mutlakryet devrinde jeoloji ile coSra{yanrn inceleme, eser meydana
s i:r:c.e 'e dlretme bakrmrndan bizdeki iizeliklerini giisterme$e Eahgmrgtrm f t l.
:,*:: da on beg yrl kadar siirmiig bulunan veharplerdeniince (1908-1910),
:;::.;i icinde ( tgLo-t9 18) ve harpler sonunda (miitareke ve milli miica-
::"c; olmak iizere (1918-1923) ng salhaya ayrrabileceEimiz asrl mesrutiyet
::i:riCe mekin ilminin gegirmig oldu$u geligmeyi aynl pIAn altrnda
Eizmek
--: -- 1 - :J-in .
1. ME$RUTIYET DEVRINDE IUCETEUE gz1.
Ir' \lasrif tarihi noktasrndan megrutiyet devrinin baghca karakteri baglangrqta
t i":: ksl'rrsrz ve gartslz mutlak bir diigtnce serbestli$i vermekrl Avrupamn
I
-::i: Siemine kargr o zatnana kadar srmsrkr kapah bulunan kaprlan tama-
- '^e .:carak bize bu ilemden izami dereced,e fayd,alanmak imkdnlannr ha-
:::-:-nrk oimugtur. Devrin bilhassa ilk yrllannda herkes vicdan hiirriyetine
:;r:.:::ak kanaatini aErkqa ifade edebiliyor ve akhna geleni serbestqe yaza-
:- :-- _r ---lUl--U.
i's i5 olmak iizere gerek teorik ilimlerde gerek teknik sahalarda pek
--::---i) olan batr diinyasrnrn muhtelif kaynaklanndan faydalanarak ve dev-
-:r'- doruomast, yasamasr ve ilerlemesi iqin hemen hemen devrin baglangr-
:":', ,\r'rupanrn ayn ayn ilim merkezlerine de$erli subaylanmz giinderi-
i-i-_l Tfirk Cografya dergisi, Yrl I, Sayr I. Ankara 1943 s. 3-15.
Bu krsmrn yazrlmasr igin resmi veya delil birgok gazete koleksiyonlarr, o za-
r n.:-r: lariilfiin0n kayrtlarr ve maaril tarihine ait ve gegen yazrmda gisterdifim birgok
**r: *: arasrnda bilhassa O. Ergin'in; Tiirkiye Maarif Tarihi c. 4 (Megrutiyet devri mek-
!I ::,: ri Ist. 1942, s. 1053-1320 vardrr.
I
I
t
1lll'*
t
!
I
I
t
I
I
122
liyor, buralardan yabancr askeri mutahassrslar qafnhyor, diindiiklerinde iisret-
menlik igi giirmel iizere Maarif.i Umumiye Nezareti tarafrndan, muhtelif
ilim kollarrndaki bilgilerini tamam\amak iizefe, ofta ve yiiksek ii$renim
mezunlarrndan a\nropa.-ya, milsabaka ile seqilmig, biiyiik bir talebe kafilesi
giinderiliyor Ir].
Tanzimattanbncesrrfbilfifetveyaislimlrkesasrnadayanam,Tanzjmat
devrinde buna bir de <ittihad-i anaslo) veya osmanhl'tk gtiriigii kaflgan'
halbuki meErutiyetin bagrnda yalprz isldtnlk ve osmanllk ile belittilip devrio
oftalarrnda,yurriBulkurrharbindensonravecihanharbiiqindebunabirde
ruilli vasrf giren devlet kavramrnln bizde iig yiizlii olarak aknmrg olmasr
maarif.riyuse-timizde de akisler b1fakmtg ve sarsrntrk safhalar gegirmesine
sebep olm.rqtur [2]. L9L5 y|rna doltu Maarif Umumiye Nezaretine bir
ulmuomiigavirdavetediliyor.Fransrzptogramlarrkabuledilmigoldulu
halde idadi ve liseler iEin Almanyadan, bilhassa tabiat ilimlerine ait, modeller,
duvar tablola' ve diler ders 6litleri getirilmek sufetiyle tahsilimize tatbikli
vedahalaydaltbirq"rfrragrlmakisteniliyor,ayflcaaynlyrliqindeDar{ilfii.
edebiyi"Utt*-i iyaziyeve tabiiye gubelerine bitgok almaflyatrt
nfinun U10m-i
profesiirler ga$niryot,muhtelif ziimfe ve enstitiileri ile hakiki edebiyat ve fen
'fakiilteleri kuiularak yiiksek ii$retimimizde seminet ve laburatuvar galrgma-
[1] 1. Srnavlarr yaPrlarak 19 segme subay Berline tahsil iqin gdnderiliyor (30/Vlt
1909 )'2, . Von der Goltz Paganrn ikinci defa olarak osmanL devleti hizmetine girmesi
VI/1909),dahasonrabahriyeyirslahiginingilizamirallerindcnGambelileLi
;;;"1;;;;'t";t'ile'leri, Bulka'i harbinden du baqrnda Lehma,1. oon Sazders olmrt
i;)Zr" +Z Jobuyduo teqkil edilmig bir alma"ono h'ue yetiniu gagr.lmasr (14lXII/ 1913) burlar-
dandrr. ir;i
3. 8llxt1909 tarihinde iigrenimlerini Paris hukuk lakiiltesinde tamamlamak
;ffiil;"; ,* *i""t, iibr" dr" sciences Politisues>> te okumak iizere mekteLi
^m"iuiltk"iiyi-ei den 8, kimya tahsili iqin 12, Lausanne iiniversitesinde rnafmatf ::-T=
iir-*i*r"tut, .*-"r. it".t. 8, oihay.t <dcoles nofinales supdrieures d'enseigemenl
mairet> lerde tahsil gd,rmek iqin 4g ialebe giinderilmigtir (bu 49 talebe <<Louis Ie Gr'
ii."rira" bir yrl kalar kaldrlt.n sonra ,Sor6on ne iiniversitesize gidip orada mater
ii"ir., ouira ilimleri, felse{e, tarih, eo-f.rra*foya-i. .. kollarrnr takip etmiglerdir). Builk kafi
yirr. bu devrede(1906-1914)uu harp iginde-(1914-13) birbiri ardrnca A
"vto eo .Aum lre]r iiklka yta.h tsaihlisnil e{ ifgi idoetrnru gk" tmgei"c'bi"u rs tauyturslmr paesrk vaer thmcrrq {yier'rde ana dilin okutma dili olm
t';a""hr-kg'";l;d;;ig;ri ;rv;e; ;m;;a;srrrarfmtnran kd evlet ibeutetgnemsiinsdtier.n Btuensdvaiyne shia Eickaap b.eatstil$ain gS,siftia 1b1isre k]erslerrr , riyll<" {m: &
t;e"pillei'r"in: iEl;v ka{ -Ni"erz.ral-rie^tiin"ae' rb."augth> o larak d-ahaso :kiuvl:mda"s rd i(:2i^0 .lV1l:lt,7'ig:1:*2:)'', da*h"a1 's-o*n:rrat: *(L*/HX/l
",olii"ii"
<terbiye-i iptidaiyede" birlik en tabii bir Laide- ortava siiriilet:U ,t$?t ):".1
,r" uii -uki"plerin tekrar Maari{-i Umumiye N-oelzdua$ruc.t ine devri ile < tevhid-i te&isat
cihetinedo$rugidilerekiigretimvee$itimed'ahamillibirqekilverilmekistenmiqtir.
123
;:: ile tamamen bagka bir gekil verilmek ve aragtrrma ve incelemeye do$ru
::::ek adrmlar atdmak aruu ediliyor (t4/X/1915).
Bundan iinceki yaznrtLzda oldu$u gibi burada da co$rafyann yardrmcr
-
I ---*rlerinde ve do$rudan do$ruya jeoloji ve co$rafyada yaprlmrg incelemeler-
:: :. $v711411nt srcalayaca!.tz.
a, HARTA i$tERI. Meqrutiyet devrinin baglangrcrnda nr.iralay geaki Be-
r:- (Ferik $evki PaEa 1865-1927) l9o9 yl,l.r baglangrcrnda o zarnanki mem-
.ii.::imizin hartasmr almak igi.n Erk6n-i Harbiye-i Umurniye reisli$ine verdigi
* -l;1::r incelenerek memleketin srkr ihtiyacr, pek genis olmasr, umlan derecesi,
*:h:elif
krsrmlannrn nisbi <inemleri, mali durumu gibi tizelikler giiz
i:-nde bulundurulank bir nirengi.ye dayanmak suretiyle az zamanda, iilEe-
o*r::ie mijsait oldu$u hata derecesinde, oldukga do$ru bir hartasrnrn ahnmasr
- . ;izilmesi bir esasa ba$landr ve Harbiye Nezareti beEinci gube mtidi.idi.i$i.i-
:*r bagkanh$r altrnda bir ni.rengi. ve bir de topolrafya krsmrndan miirekkep
,--":.k iizere bir harita heyetl tegkil olundu ve bu husus igin lizrmgelen Alet-
-
,.: nemen Avrupaya rsmarlandr ( 1909). Yalnrz biiyiik iilEekli biiyle bir
:::,,{rafy'a hartaslnrn allrca ilerleyeceli giiziiniinde tutularak L9ll yr-
-':i: harita heyetine bir de istiksal ktsnor katidr. Bu krsrm gabuk bir ni-
:.i*-ir.e dayanank bilhassa Asya-i Osmaninin miimkiin oldu$u kad,ar az
:,-'.;.ada orta iilgekli ( 1:200.000) bir istikgaf." hartasrm viicude getirmek
:::::i iizerine almrg bulunuyordu. Harta postalan miisait mevsimde 8 ay zemin
'=rinde qahgacak ve sonra istanbula diinerek 4 ay da bi.iro iEleriyle ufira-
ir -.ljiai. PrO$ram:
r -{skerlikge cinemli mevkilerin L:2 5.000i. Rumeli (Avrupa-i Osmani),
-dr,doiu. Suriye ve Irakrn (Asiya-i Osmani) 1:50.000, Arabistan (Ceziret-iil-
,::: ) ile Trablus-i Garp ve Bingazinin (Afrika-i Osmani) 1:100.000 iil-
;=*-i=iinde mvntazam hafialannt qarEabuk meydana getirmek idi. italyan
'-,;:irden
sonra tabiatiyle Afrika-i Osmaniden vazgegilmig ve Balkan harbi
.: -:rCa da ziyadesiyle kiiEi.ilmiig olan Avrupa-i Osmani hartasrnrn hepsi
- - i 0 0 0 olqe$inde olarak alrnmasr kararlagtrnlmrgtr. Bu hartalann ahn-
:,-,r: r'e qizilmeleri igin de Bonne projeksiyonu esas ve 44 grathk (39"
r- -: , ' ;:raiel ortalama pataleT ve Ayasofya kubbesinin alemi baglangtq me-
:'.:r.:i olarak ahnmrg veher patta iEin de 5oX4oboyutu kabul edilmigtir.
B::r'ijk ve oldukEa fenni bir tegkilit ile giriEilmiq ve bir tek yabancr el
i.,,-rra3mrs olan ve strf tiirk subaylan ile yaprlmrg bulunan bu gok zof ve
-- '-.::in (italyan, Balkan, Cihan harbleri) meydana getirdiSi bin tiirlfi
:-:--ji-.le ralmen baganlmrq ve Bakrrkiiy, Edirne, Adapazan, Erzurum,
-.':'|;s:le. Halep, Medine ve daha sonra lzmir esas kenarlart iilciilerek
?*
124
bunlara dayanan Rumeli, Anadolu, Suriye, EFiiltiiscttiinn vvee MMeeddiinnee hI ^u^lrriod, oo
ytl iginde aeo ooo kmz kadar bir sahanrn do$ru I'e oldukEa gabuk nirengileri
tegkii edilmiq ve bunlar yardrmiyle rnemleketin 365 ooo kmt kadar bir
,u|urrrdu en iinemli yerler ile diler sahala'n muhtelif tilEeklerde diizgiin
topo$rafya o" ugrrrru-u ihattalarr yaprlmrq ve bilhassa karto$rafya iqleri
gitr"I hurita gubesi de bu haftalarr bitEok defa basarak ve neqrederek eski'
Ien ellerin de Ki.epert paftalaflndan bagka harta bulunmiyan ordunun bu
ihtiyacr fazLasryle sallanmrgtrr It]'
b. METEOROLOJI I$LERI. Bundan evelki devirde esassrz bir vehim
neticesinde Beyo$lunda Paimakkaprda pek fena gartlar altrnda igleme$e mah-
ktrm edilmig olan observatuafln daha elverigli bir yere ta91nmasl isin bil
mahzur kalmadr$rndan Megrutiyet devrinde bu miiessese iince Magka krglasr
karErsrndaki bahEe iqind" eski miidiir Coambary ile telgrafanede uzmao
E, Lecoin'rn sismograf istasyonlannrn bulundu$u binaya getitilmiE' 3L
mart(13nisanLgOg\'oakasrndakryamcrlartanf:nd'antahripedil'
migtir. 1g11 yrhnda Rasatbanenin vanikiiytn do[usunda icadige tepesinde
yeniden kutuldu$unu giiriiyoruz [zJ' Bu yerde observatuarln- yeniden fenoi
gekilde canlandurlmasl- ve-cihazlandrfllmasl ve iletlerin ayaflanmasl bh za'
man igi oldu$undan tasatlat do$ru olarak ancak 191 1 yrhnrn ikinci yansro-
da tutulma$a ve L i3O (Lgt4; yrlnda da yayrnlanmaya baqlamrqtrr [e]'
Ikinci Megrutiyet rejiminin ig10 yrhna kadar olan ilk krsmrnda me!0'
leketimizde resmi olarak hemen bir tek observatuar, Kandilli observatuafl iq-
lemekte idi. Fakat Cihan harbi baglangrcrnda Osmanh imparatorlufu iqinde tay-
yarecilik igin liizumlu hava sefeileridolayrsiyle armosfer (indeki hava hare-
ketlerini bilmek ve iisrenmek'ihtiyu.t baqgiistermig ve 1915 yl,Jt aEustos aP
iqinde, teknik yiinetiri'i almanla'n elinde olmak izere, o zamanki topra!:'
_rfikiredinmh-i9a;;ok;Ik;mr nadkai9 inbuonyrli9indeharitaheyetiaia
oyr#_""::[1liil] B;fiaflgiia:frrdfJrffr"f i qi ;;";;;i,k;o;*"Er,", '-d"-"l""k ettere..ait .ormak. iize,r e r,."-'-"-krj-^; ":^":-1.:^-:r^l --o" "-:-,-,rr,ytHm::rl;:<l
""*i".u':.'tu: :lT::t :": o*'"
::1'"nH:l",:;#i;.";;;;;-;;;ar (cosr.arva) h.:'3y,'- muhterir
,-'l;:l-
;i;il;;"';;,r, i.i"" *ilvoodun zivade harta bastrlrnr stivlemek kAfidir'
(Mi;;;t H"t'st-i tarihive: 1321 ten evvcl'e 1334 nihavetine kadar
Mehmet S"r/.,
..."."..":it,r"fl lffif"fiii:r ;ifI"f; i ;;iNiflf";J "t";"i*,li : :Hi.'-t+a-ri".ta 4 "Da;"a1. irnte ;"s ;"i o mri; atodtb"iai r' *rttiaiiaqgt ibir aius mr" igr'. 1ts iz"'lt r.'6.iei- 3cmai9 .' Iii: dli :ir!e t *(F :a,t,in! tGiiii;$tmjlein )I
f;:f:,if"iiiJ';"'"T H1il: ;Ju:t;T"ilUil o:"1t. -i;"t""" " u0;' ","i*"*;.a;; ";* tooffpLi " a";t' #r:lmo+"ark tbagin iionarsl aer nr fie liic*l 1a"d.:" i -y" e;v0 .,t ge:"p"-" e1.s:,i:'n:i:"i' m:B:i i'ni"q"a '-si-l:?-i-p*:- .tg-^- t:nir:m:5i1i:i/el-*-:ti-li;r:
(barometre Aletinin yeri denizden 116,4 m')'
[3](Rasathane.iAmirenin1912.19l3-lgl4senelerineaithulAsairasadatr.Matbr.
Amire ist. 1330 (19i4)
I
q 125
i
i
m r.:: ayfl ayfl yerlerine (Trakya, Anadolu, Elcezire, Irak ve suriye) sefpilefek
muo;emmel iletlerle cihazlandutlmrE, kiigiiklerinden ayr' olank, 23 kadat ba'
L ftn€rre giizlemleri yapan birinci stmf meteoroloji obsetvatuan gebekesinden
r;rekkep lstanbulda bir <<Askeri msadat'i havaiye idaresi>> nin kurulmasrna
i{:r,ep olmugtur [1].
Bu gebeke 1915 yrhndanllgtS yrLsonbahatnakadar aga$r1ukafl 3o ay
r.;1:r fenni surette qahgmrqtr. Giiniin muhtelif saatlefinde (saat 7rI4,21,
Ee:ek atmosferin deniz seviyesine yakrn yerlerinde, gerek fasat uqurtmalan ile
r "-;.t katlannda (500-3OOO m.) tutulan kayrtlar telgrafla mefkeze bildirile-
::s muhtelif istasyonlafln rasatlat arasrnda sinkronism sallanryor ve tiirkge
': rlmanca olarak ayda bir Etkanlan <<Memalik'i Osmaniye rasadat'i hava'
:r. mecmuasrr nda ayhk durum grafikler ve isobar hartalarr ile tespit edili'
o:,rdu f2]. Tutulan rasatlafln iElenmig hulisa ve neticelerinden atmosferin
l"esroE iizeliklerine ve hava akrntrlaflna dair olanlar ile diler meteoroloii
:-emanlartna ait bulunanlar iki kitap halinde ErkmrEtrr f3]'
Cihan harbinin sonlanna dolru ( 19 1 8) yenilegtirilmig dariilfiintrna baF'
.j gehzadebagrnda saffet paga kona$rndaki cografga enstitiisiinde bir <<tet-
*tat-i iklimiye enciimenir> tegkil edilmigtir. 139 maddelik bir talimat-
:smesi bulunan bu biiyiik tegkilatrn iEi 24 biilgeye ayrrdr$r o zamanki
semleketimizin her b\lgesinde (osmanL devletine yeni katrlmrg Batum,
K.rrs ve Ardahan viliyetleri 24 :dincj0 biilgeyi tegkil ediyordu) abaal-i
:.ilintiye (klimatoloji\, abval-i baaai\e (aeroloji) ve aboal'i ikli'niye'i miya'
;ile (hidro-klimatoloji) si hakkrnda esasl aragtrrmalar meydana getirmek
ic. Erlangen iiniversitesi profesorlerinden Dr. Viirscbmid.t ile Matburg
i u-niversiteJ dogentlerinden Istabul dariilfiinfinu co$rafya miiderrisi ve enstitii
r.;idiirii E, Obst'sn birlikte idare ettikleri (tetkikat'i iklimiye enctimeninin>
bi.ihassa Trakyada iyi igler 200 den f.azla (l) meteoroloji istasyonu bulundusu,
iXeride bu gelekenin imparatorlu$un diSer krsrmlan iizerine bu nisbette da-
errrlacalr ve miitareke bagrnda tegkilitrn kaldrfllmrg oldulu ve pek iinemli ve
Lol gijilem neticelerinin maalesef kayboldu$u iddia edilmektedir [4].
-rr rra"Inrttt ; osmaniye Askeri rasad_a^tt1 haylve Mecmuasr - Ayhk. Dersaadet,
3'a."dut-i havaiye qube-i merkeziyesi matb' 1917' 1918
L- 12) Dr,L. \Yeickmann'n idaresindc yaprlan giizlemlerin orilinalleri Bavyerada Miinich
;.hrind" Meteoroloji observatuannrn Tiirkiye rasatlan biiliimiinde (Bayerische Landwet-
$ :o.-*'^rt" Abteilung tiirkische Bcobachtung) bulunmaktadrr'
I ;-3P1, ZLf",t lveer;iDckiemTaenmnp..eLruafttudrrVucekrh uiinltdn iswsineddee.r.T...i irHkaebi'Lilietaiptizoings1s9e2h6ri'{t, Miinchen 1922,
--41 E. Obst; Das Kli*a Thrakiens als Gruudlage der \ilirtschaft, Berlin 1921. s. 3'
,". 2. 8,, eser gerek rasat malzemesinin iyi tutulmamrg olmasr itibariyle, gerek inceleme
*:ruglannrn iglenmcsi bakrmludan tenkitlere uframrgttr. Zaten prof' E. obst memleketimiz'
e cofra{i aragtrrma ve inceleme uoktasrldan, meseld, w, Penck'in ieoloii sahaslndaki
e&inligini giisterememigtir"
i
f
t
I
I
i
1
r26
c. HIDRoGRAFI INCELEMELERI. Bo$azlann (Karadeniz ve
kale bo$azl atr) taih, ekonorni, politika ve stfateii bakrmrndan olan iinesi
iizerine yazimrg pek qok eser vardrr. Hidrografi noktaslndan'Bosazlatts
basit bir qekilde incelenmesi oldukga eski zamanlata, XVII. asra kadar grk-
trlr haldef f] bunlann ve Marmara denizinin fenni bir surette incelenmesi'
irrlitiz o" rus tetkikqileri yardrmryle, ancak XIX. asrln ikinci yansrndan
buJtur. Once daha ziyade iskandil esasla'na dayanan bu incelemelet, sonralan'
srcaklrk ve tuzluluk gibi fiziki vasrflafl da 121 iqine alma$a baglamrg ve
bilhassa ikinci defa yaprlan rus deniz seferleri ile [3J iinemli safhaya g\x-
mig ve cihan harbi iqinde deniz altr miidafaasr ile bahkcrhk v. s. gibi iktisa-
di sebepler bu noktaya daha ziyad.e dikkatr gekmigtir. 1 9 1 7 senesi gidlz aylatndz
hiikirmetimizindavetiiizerine almanhidrologlatrndan A, MerzBahiye Nezare-
tinin yanrna kattl$r yiizbaEr Rdsim Abmet adrnda bir deniz subayrmrz ile
birlikie bi ay kadar yat ile her iki Bo$azda bir y6nelme seyahatr yapmrg,bir
sene sonfa bu trzman tekrar gelerek 1!18 yrhnrn 6mayrstndan 5 l147ilaatnz'
kadar istanbul Bo$azrndaki 1 0 3 deniz istasyonunda muhtelif seviyelerde
@arsigIi,isvegkrali9esiChristine'eyazdrirmektuptaL
t.ol,ri iog.rrnrn kargr ;iiinlerdeki ii"t ve "lt akrntrla.udan bahsediyor ve bunlarrn {izik
kanunlarr i".pl.rrod.o olduklarrnr s6yliiyor, daha sonra akrntr yerlerini giisteren bir har-
tayr havi bir eser de meydana getiriyor:
L. F. Marsigli osservationi interno al Bosforo Traio overo canale di constantino-
poli. Roma 1681.
t2l 1872 de Shearwater gemisiyle lV. J. L. li/harton; Report of the currents o{ {:he
D"rd.nelles and Bosphorur. polti"l"a by ordre of the Lord Commissioners o{ the Ad-
rniralty. London 1886
188i/82 de Taman sefinesiyte s. Makaroff; on some oceanographic problems. Pro"
ceed. of Roy. Soc. o{ Edimburg 1898/99 s. 391'
1884 de \fashington gemisiyle G. B. Magnaght ; Di alcune esperienze ereguite
negli Streti dei Dardanelli . aut Bo"{o.o per misuarvi le correnti a varia pro{ondia' At'
ti del primo Congr. Geogr. it.l. G"ttot 1894,1.2, s' 440'53'
tbgO a" P6tiel ge*Isiyle A. de Guegdon; D6tcrmination des courants sous'marins'
Rev. Marit. et Col. v. 9tr, s' 338-47. Paris 1886'
1892 de Avustury-a[4nirtnt "lP-"o.l.a. vapuriyle J. Luksch ve J. WoIJ; Physikalische Untersu-
chungen im iistlichen Ill Reise 1892. Berichte der Komissiou z. Er{orschung
des tistlichen Mittelmeeres VIII.
[3] 1894 te bizim Selinik vapuriyle Marmara denizinde ikinci rus seleri ./. spinillen
Rossi""iu Untersuchungen irn Maramara Meer au{ dcm tiirkischen Dampfer uSelanik> in
-J ahre M18a9t"4r. iaAlnenn. zdu. rH Hydyrd. romloagthie. Mdeits. M18a9r5m sa.r a3 1M3'eeres. Sapiski d. Kais. russ, Geogr.
Ges. , Geogr. Abh. Bd. 33' 1898.
1910 da Thor vapuriyle danimarkalt Nielsen tarafindan; Report on the Danish oce-
anographical Expedition 1908'1910 to the Mediterranean and adlacent Seas' Copenhague'
t972.
L27
(0,10,20 rn.. derinlik) 686 akrntr iilgiisii, 222 srcakhk ve 2o2 tuzluluk
giizlemleri kaydedilmiq ve 19 hazirandan 2l temmaza kadar olan zaman zat'
L. finda QanakkaleBo$annda da Ll 5 inceleme istasyonunda yine ayfl ayfl sevi-
relerde 880 dkrntr hrzr ve ytinii iilEiilmtig,2ll srcakhk ve2Al de tuzluluk
giizlemi yaprlmrgtrr. Bundan bagka o zamafla kadat yapianlara ek olarak 300
kadar yeni iskandil noktasr tespit edilmig ve bilhassa atmosfer basrncr, riiz-
gArlar gibi hidrografi iizerine do$rudan dolruya etki yapan meteofoloii Ia-
satlaflnl da ihmal etmemigtir. Yalnz Istanbul Bo$azrnda bu uzman, ortala-
t, ma olarak 1500 m. an ile denizin topografik ve hidrografik vasrflannr
giisteren 19 kadar profil viicude getirmigtir f 1].
d. JEOLOJI iNCELEMELERI. rgti senesinde Istanbul Dari.ilfiintr'
ou jeoloji kiirsiisiine galrrlrlan 'Dt.Walther Penck bfu taraftan Vefada Ab-
diilkerim Paga kona$rnda agian jeoloji ve mineraloji enstitiisi.inii idare
ediyor ve ii$retme ve inceleme malzemesini kitap, sahre, fosil koleksiyonlan
7le cihazlandrrarak zenginlegtiriyor 121, bir yandan da istanbul ve Uluda$
civarrnda talebenin faydalanmasrnr icap ettiren ilmi geziler yaplyor.
Fakat bunlatn hepsinden iinemli olan igi, muavini [3r] lte birlikte istan-
bul Bo$azrmn her iki tarafndaki biilge ile lilnit k<imiirlerini atamak
maksadiyle ve buna bir de ilmi gaye katarak Gelibolu yanmadasrnrn
jeoloji iizeliklerine ve dolayrsiyle Bo$azlarn teqekkiilleri meselesine dair
uzun ve derin incelemelerde bulunuyor. Bu aragtrrmalann birqolu gerek
makale gerek kitap geklinde grkmrgtr f4]. Matmata denizi etrafrnda iki
vrldan ziyade incelemelerde bulunduktan soma !917 ylllfin'yaanda seya-
hat dayiresini genigleterek bagtan Bursa ile Kiitahya atastnda, daha sonra
baa Toroslara ve dolu Tekeye kadar batr Anadolunun tektonik ana gizgile'
rini tespit etmeEe galigmr$trr [:].
l1l A, Merz vc L. M6ller; Hydrographische untcrsuchungen in Bosporus und Dar-
rl.-ellen. Veriiff. Institut Meereskunde. Berlin. N. F. A., 15.1928, 284 s. ve 16 paftahk
bErfik bir atlas.
[2] 28 agustos 1918 yrLnda vukua gelen biiyiik bir yangrnda bu krymetli eEyanrn
irenen hepsi yanmrEttr,
[3] Bugiin istanb. (Jniversitesi ieololi prof. H. Na{iz Pamir'
i+l W. Penck; Qanakkale mesele-i jeololiyesi ve Tiirkiyenin muntazam bir tetLik
i,€rl"iisi;i" ehemmiyet-i iktisadiyesi, Dariilf. Fen Fakiilt. Mecm. ren. I say. 3, 1332 (1916),
r t68-203 adr ile grkan makale daha sonra:
Bau und Oberfldchenformen der Dardanellenlandschaft, Zeit. Ges. Erdkundez' Berlin
1917 de uegrolunmugtur.
----; Kegig dagr, Fen Fakiiltesi -"".' is. 1332 11916, Sayr 5'
V. Penck ee H. Nafiz; Bursa teaezziih-i jeololisi. Halkah Ziraat Mekteb'i Alisi
*..-. i"t. no. 5, 1334 (1918).
l5l W. Penck; Grundziige der Geologie des Bosporus. Verii{f. Institut Meereskunde
Berlia, N. F. A. 4. 1919 ve bir harta L11600C0,72 s"
128
2. ME$RUTIYET DEVRINDE TEDVIN
Bau ileminden en biiyiik tilEiide faydalanma imkinlanna ra$men bu
devir,bazrilimsahalanmi'istesna,miispetilimlerinmuhtelifkollarma
ait.klisikveyade$il-eserlerviicudegetirmekbakrmtndanbeklenildili
kadar verimli olamamlE, eski durumdan Earqabuk slynlamamrq ve atilet kanu-
nunag6rebundano,,..r.idevrinetkisiniaga$ryukarrdevam-ettirmigtir.os-
manlr devleti adma milletler arast istatistik v. s. kongrelerine }aFj:','lan
delegeletinrollerisadecetemsilirolleriniyerinegetirmekt.en-ibaretkalmrgve
ilgilendiren yazlat giitiiriilebilecek ilmi
bunlar, kongrelere -"-f.ttti*izi
kabiliyet gtisterememiglerdir. Megroti=yet devrindeki etkinliklerin bagLcalaflnr
gu gekilde sttalaYabiliriz.
a.ANSIKLOPEDiLER.Mutlakryetdevrindeoldulugibibudevirdede
;a;n;sJiktlo;;p;erduik, -bBilgli.l er,i"nu h'*a l,k" E[a"brabsiir,nl"a'" ygaeyleaibldilmifiensi i siiqi'i:n]l :b'"u' .u,$ *uYrr d-.ra!^^i'a m" :!z-lla YAf/Il 1ae'-:f
've
;Tti"';i; utnrn-i.Tdbiivi mgnn^1,?1 y\?::.:":,:tf"T:
,ii, i"iri, .J"i:"a,r r',ir'griu'i"*rinneif otdusu kadar da manevi ilim kolla.na ait keli'
meleri igine alan ansiklopedi ve lCrgatlann baqhcalartdrr'
Bundanbagkailmikitaplattercemeedilirkenayniyabancrteriminayni
;;;';;;";-:i;1"" (osrianlcaya) baska baeka kelimeler ile qevrildi$i
"",
\festLleinasiens' Stuttgart' 1918' 120 s'
Di" M"';;;i;grt"r'' n"Jrtse' Geogr' Abhandl" (2],' 2' 1924' 284 s' bil-
----;
hassa [sl]. 2M0u1tl-a2k7ry, et devrinin sonlarrnda Kamus-iil'dldm gibi yi.n e -<iri krd u*' saLh:iLb:i .Cr^e.v.rd^e+t
bey hesabrna Dor-iit-Fii;-;;-r $ohon"'nio il! j"r"f. miiderrisi vc Megrutivet devrinin iLi
dtaehfar irM haeayrie{-tii Uremisui moilyaer aNk ;b;o,;l.'r;obio" g".or rEh"e"mLyre-utu ltClaarh"at ftrE ndle'annd ingirrk a(1rr8la5n8 -1M91u1h) it1'iiYl-M'i,a a"'rir:l"ttcil ,(' .I'st'
vi;mk;eda; da;o;dm:en; s ;Miyn-reanl tbsk;"o;a ,nd1rr3ara1r 3-b:"1iur9iin",0 "ci2;*i ;,." ;l";isiS-ldz eig J""=.u";"r ots"i"riiaz..'"i i z7 5'Yv2ee sns')ie' QrMbeNuersahsivttz tei-brsf iii|H r dpMhbeaaaklv> aa>g reimignf'iai nqdad ddteuer t sugiilnlremkea ubtkqeia lkmdvreaiag rttb igrAi ers( lia dnYremtegriinqeoi
ilim kokusu sezilen",. fakat ara srra oldukga miihirn hatalara diigiilmiig bulunan bu eseria
madde baglarr sonuqda yazanlarrn adlart bulunmadr$r igin biiyiik bir krsmrnrn tek bagrna
;;;;il;["2E]i "1n. dMineqinru tkiyaelet mdinedvernin gdrekm Drsa roiilmlfiainsfri nihdtaim (a l1i 9k1u5 v)v etKliduirr'un'i vusta ve kurun'i
cedide tarihi miiderrisi ni Brs(i-G877-1g2g),dilci ve tarihcilerimizden AIi Seggidi'fiya-
zMSiyuaelatcair nifvi, eint at arIisbhli dammt ui lai*ml.lidmledir eiA hs.ai nkF"ke rkurarilil"de tae'nsri enar lnebcraa gvk i imcikuuidh eac rigil*deiitilii rkgmterikgrmi aorllgatrtnorr dM "( e ighsrmtk.a ecnt ' lRzI'ze veseitm iIlleIi ' DM1a3ei3kr2et/et3-b3fi--|i
7976117, 7472 s.)'
2.SuphiEthem;Ul0m.iTabiiycl0gatrc.1.Dersaadetorh.matb.7917,224s.Ha.
yati fizih ve kimyayan ,ro, ui"l"il u" t"u.iLt. ilimlerine. . . ait terimleri ihtiva eden bu re-
<e.kek aL dikcn>> maddesine kadar grkmtgtrr'
"i-li "r",
t L29
I dikkati gekerek Maarif.-i Umumiye Nezareti bunlann do$ru kargrhklannr
I r.fagtrmak igiyle u$raqacak <<Tiirkiye Maarif-i Umumiye Nezareti rstrlahat
t eoci.i.menir> adiyle ilmi bir heyet tegkilinekarar vermiEtir ( 1913) [1J.
b. TABIAT ifiUfnni. Srrf memleketimizde yaprlmrg inceleme mahsuli.iL
olmak iizere lstanbulun eski bahkhane miidiirii ve diiytn'i umumiyede umur-i
sasdiye dairesi bag miifettigi Kmekin Detteciyan taraftndan kaleme alrnmrq
tTiirkiyede bahk. ve baLkgrlrk>> adh bir eser vatdrt. Bu eser yalntz bizde
bal* avcrh$rna de$it, tuzlu ve tatL sulatrmtzrn hidrografisine, su hayvanla-
F nna (deniz, nehir, giil bahklan,..) ve ya1ama sahalanna, giiqlerine ait bilgileri
ihdva etti$i gibi denizden elde edilen mahsullerin istatistik veriletini de
irrvi bulunmaktadrr Iz].
Memleketimizin trayvancr1:;rflrna, ziraatine, ormanlanna ve yeraltl servet'
treriae, ticaretine ait bu delirde yazrlmrg esederin sayrsl Eoktut Biz burada
I daha ziyade bizi ii$retim noktasrndan ilgilendiren tabiat ilimleri ve bilhassa
co$rafya hakkrnda viicude getirilmiE klisik eserlerin bazrsrndan bahsedeceliz,
Topkapr miizesinin eski miidiitii Halil Ethem beyin (1861'1938)
jeoloji .r.rl"ri bundan evelki devrin biiyiik bir krsmrnda gerek ytiksek ge-
rek orta iifretimde hemen hemen tek bir esef olafak yef tutmuq oldu$u hal-
de [3] megrutiyet devrinde hep fransrz programlaflna gtire hazrlanmrq okul
Hopr".t r.tili"d"" (m Petrier, P. Constantin, Mathias Duval, 'Causti-
l7l 7. EmruUah Efendinin reislifi altrnda toplanan bu heyet miispet ve bedii ilim-
lere ait ayrr ayrr lfigatlar negrine karar vermiE ve {ransrzca terim alfabesi iizerine miispet
:lirnlere ait olan Kamus-i tstlahat-t ilmige adiyle A harfinin sonuna kadar olan terimler
t
l. Elcorgtrr. ( ist. Matb. Amire, 1333:1918 ciiz 1. 210 s' ).
2, Daha sonia doktor Rtza Tealik yine Maarif-i Umumiye Nezareti hesabrna bit mu-
-:c.tsel kamus,i felsefe grkarmafa baglamrgtrr. Bu karnusun <<classifieation dcs scienceg> a
ladar olan maddeleri basrl-rqtrr. (Mufassal Kamus-i felsefe, Matb. Amire c. I, ciiz 1 ve 2,
l.13i-34 j 1916-18.806 s., c. II, ciiz 1').
f2JK. Deoeciqcn ; Tiirkiyede bahk ve bahkcrhk. ist. Diiy. Um. id. Matb. 1915.{40*60 s"
Pachc et pecherie en Turquie. ConstantinopleTg26,impr. de I'admin' de la
---;
)efte Pubtique Ott. metin 480 s. ve ilAve cetv. 169 s.
Kitabrn plinr Eudur: Tiirkiyedc rastlanan biitiin tuzlu ve tath su hayvanlarrnrn bil-
I irqsa bahklann tiirkge, {ransrzca ve latince olarak adlarl, giig mevsimleri' her tiiriin av
tr =ersini, avlamak igin usuller, balrklarln idetleri, yumurtlama mevsimleri ve tarzlan, bun-
.ann iicari krymetleri, etlerinin vasr{larr, hazrrlama usulleri (tuzlama, kurutma, isleme...),
i ;g;a3a ve havyarrn hazrrlanmasr ve saklanmast.,. Eser bilhassa deniz hayvaolarlnru tiirkge
i:.!'rr: adlarr ve bahkgrhga ait tiirkge terimler bakrmrndan tavsiyeye de$er.
i l3l Halil Ethem; Muhtasar ilm-i tabakat-il ari, ist. Matb. Amire. 1317 (1901), 159 s.
Tercime (Hochstetter und Bischof's Leitfaden der Mineralogie und Geologie, 14 Aufl.
W:eu 1S98.)
; il*-i Maadin vc tabakat-il arz. ist. Mihran matb. 1307 (1891) 304 s. I
t rariii ieoloji hartasr).
130
er...)gevrilerckMeoalid.iselilseveyaTarib-itabii(ilm-ihayvanat,ilm'i-ne-
batatveilm.itabakat-ilatz)adlarraltrndabirgokmiielliflettarafrndan
okul kitaplau viicude getililmiEtit, yalnrz hayvanata ait kaymakam Hulusi'
yalnrz nelata da|- E. ierafettin: yaluz ieolojye doktor ![.sali,hayvanatve
nebatata M, Satt, tret ligiine ait H-iiseyin Remzi' Mehmet.Izzet ' Hdrun'ilI Regit'
Eb-i)lMubsinXemal,,'idadivesultanimektepleriiEinaEa$ryukaflayni
kaynaklardan aLnmrg ve ayni resimleri- havi kitaplar yazmrglardrr' Ir] Biitiin
bu eserler o devrin fuun " kitaplannda oldu$u gibi sahre' bitki' hayvan adr
vermektenveonlarrsadecetasviretmektenvebirkagilmiterimbelletmekten
ibaretkurutilretimtemelinedayanmaktaidi.Maamafihtabiatilimlerine
a'n-
;;-;;;;y"aiti gOriisiin miim.ssili-"1*1k iizere O. Scbmeil'ineserinden
ncuing . bbuirn lhaary viiaznearitn fe.i tyuaip' tg:#a 'i"iy. koirta.,z iflze) 'Byeunrai dgaiir iihqaleyrvea nulayng uAnd beitrle qrie ikleild' em yuahni-i
dinamik bft tarzda izah edilmig buluyoruz'
c.CoGRAFYA,Geqenyaztmdamekinilmininbizeklisikokulkitaplarr
v. s. ile, esas itibariy Le, ftanstz giiriig kiiqesinden girdi$ini ve fiziki coltafya
relief tasvirleri yapmak ve konumlaln yerlerini vermek, begeri colrafya da
canlr, canstz mahsul nevileri ile u$raEmak ve saylya dayanarck sadece ista-
tistikrakamlarrdtikmektenibaretstatikvekurubirco$rafyaoldu$unu
siiylemigtim[a].r.itrratikaFransadatsToyrlrnakadatliselerdevekolej-
lerde durum uEugt yottutr bu merkezde idi' Hatti Sorbonne- gibi nam almrq
iiniversitelerdecografyukiirsiisiibirtarihgininelinde,eskimemleketledn
en'taribi co{tafyd Eeklinde' Aknanyanrn bir asrr ev'
ivoeplokgi .dufuyruurmrn"d"adnu bba;his;;eud yordu. UrriJ.rrit" profestiriiniin derin ilim i'i tarih
iEinde giimiilmiig eski co$rafya konumlaflirn yerlerini qrkarmak, eski siyasi
biiliimleri t"rpit ..*.t o"zo$iufimetinlerin ve kaynaklarm tenkitli incelemeleri
ile u$raqmak idi. Fakat pnit V;aa de la Btacbe (Ls45'1"91s) ile co{rafya
Almanyadaoldufugibiyu,a,-crilimlere,tabiatilimlerine,bilhassajeolojiye
@anat, ist. KTlbet matb. 1326 (1910), 328 s.
U"luaili ilm-i nebatat' ist' Ahmet ihsan matb'
Esat $erafetti";
M. Siadti ilm-i arz' ist' 1328 (1912) '173 s'
M, Sat,;Tarih-i *"UffJ"" il--i i.yuuout (viicut ve hayat-i beger ve tasni{-i hayv"anat)
ist. 1327 (1911).T A".' ihA-sia';d;o;frdva"n" milIaot-' i2 u96e.b sa'tat' ist' A' Asadorvan' 1327 (1911)
Hiisegin Remzi; rra"".[i:r relaseden muhtasar ilm-i tabakat'il arz. Dersaadet Mahm'
o'
^i!;olt]i;::l:'# ii,n-i rabakat-il avz' ist' Kitaphane-i islam ve Ask' 1330 (1er4)
s'
230 Eb'iit Muhsin Kemal; Yeni ilm'i arz' Isl:' A' Asadoryan 1330 (1914) 166 s'
[l32]i ASo. nN yad.tirr;* H","itta"u'" iT"'i-irakify"e-di e' i""o'g' rKafityaapl hTin'Ce-oi f'i sDlae-r gv'Y" rAl Is'k S' a1y9r1 5I'' 2A2n3L as'ra' s' 13'