Theologies of Creation in Early Judaism and Ancient Christianity: In Honour of Hans Klein

459 Pages·2010·3.401 MB·German, English

by  Tobias Nicklas, Korinna Zamfir

Theologies of Creation in Early Judaism
and Ancient Christianity
Deuterocanonical and
Cognate Literature
Studies
Edited by
Friedrich V. Reiterer, Beate Ego, Tobias Nicklas
Volume 6
De Gruyter
Theologies of Creation
in Early Judaism
and Ancient Christianity
In Honour of Hans Klein
Edited by
Tobias Nicklas and Korinna Zamfir
in cooperation with
Heike Braun
De Gruyter
ISBN978-3-11-024630-8
e-ISBN978-3-11-024631-5
ISSN1865-1666
LibraryofCongressCataloging-in-PublicationData
TheologiesofcreationinearlyJudaismandancientChristianity/[edited
by]TobiasNicklas,KorinnaZamfir,HeikeBraun
p.cm.(cid:2)(Deuterocanonicalandcognateliteraturestudies,ISSN1865-
1666;v.6)
EnglishandGerman.
ProceedingsofaconferenceheldOct.16(cid:2)18,2008.
Includesbibliographicalreferencesandindex.
ISBN978-3-11-024630-8(hardcover23*15,5:alk.paper)
1.Creation(cid:2)Biblicalteaching(cid:2)Congresses. 2.Biblicalcosmology(cid:2)
Congresses. I.Nicklas,Tobias,1967(cid:2) II.Zamfir,Korinna. III.Braun,
Heike.
BS680.C69T44 2010
231.7165(cid:2)dc22
2010021326
BibliographicinformationpublishedbytheDeutscheNationalbibliothek
TheDeutscheNationalbibliothekliststhispublicationintheDeutsche
Nationalbibliografie;detailedbibliographicdataareavailableintheInternet
athttp://dnb.d-nb.de.
©2010WalterdeGruyterGmbH&Co.KG,Berlin/NewYork
Printing:Hubert&Co.GmbH&Co.KG,Göttingen
(cid:3)Printedonacid-freepaper
PrintedinGermany
www.degruyter.com
Vorwort(cid:561)
In(cid:561)einer(cid:561)Situation,(cid:561)in(cid:561)der(cid:561)die(cid:561)Bedrohung(cid:561)einer(cid:561)durch(cid:561)den(cid:561)Menschen(cid:561)mehr(cid:561)
und(cid:561)mehr(cid:561)ausgebeuteten(cid:561)Welt(cid:561)immer(cid:561)sichtbarer(cid:561)wird(cid:561)und(cid:561)sich(cid:561)die(cid:561)Auswir(cid:556)
kungen(cid:561)der(cid:561)Zerstörung(cid:561)der(cid:561)Umwelt(cid:561)mehr(cid:561)und(cid:561)mehr(cid:561)am(cid:561)Menschen(cid:561)selbst(cid:561)
zu(cid:561)rächen(cid:561)beginnen,(cid:561)mag(cid:561)die(cid:561)Besinnung(cid:561)auf(cid:561)Grunddaten(cid:561)jüdischer(cid:561)wie(cid:561)
christlicher(cid:561)Schöpfungstheologie(cid:561)neue(cid:561)Aktualität(cid:561)erlangen.(cid:561)Dabei(cid:561)zeigt(cid:561)sich(cid:561)
schnell,(cid:561)dass(cid:561)die(cid:561)Rede(cid:561)von(cid:561)Mensch(cid:561)und(cid:561)Welt(cid:561)als(cid:561)der(cid:561)Schöpfung(cid:561)Gottes(cid:561)nicht(cid:561)
einfach(cid:561)isoliert(cid:561)zu(cid:561)sehen(cid:561)ist:(cid:561)Schöpfungstheologie(cid:561)ist(cid:561)untrennbar(cid:561)verbunden(cid:561)
mit(cid:561)dem(cid:561)Bild(cid:561)eines(cid:561)Menschen,(cid:561)der(cid:561)sich(cid:561)ganz(cid:561)Gott(cid:561)verdankt(cid:561)und(cid:561)in(cid:561)einen(cid:561)
von(cid:561)Gott(cid:561)als(cid:561)„gut“(cid:561)konzipierten(cid:561)Kosmos(cid:561)gesetzt(cid:561)ist.(cid:561)Wo(cid:561)–(cid:561)wie(cid:561)in(cid:561)frühjüdi(cid:556)
scher(cid:561)und(cid:561)antik(cid:556)christlicher(cid:561)Schöpfungstheologie(cid:561)–(cid:561)ein(cid:561)Urgrund(cid:561)der(cid:561)Welt(cid:561)
gesehen(cid:561)wird,(cid:561)kann(cid:561)zudem(cid:561)auch(cid:561)von(cid:561)einem(cid:561)von(cid:561)Gott(cid:561)gewollten(cid:561)Ziel(cid:561)ge(cid:556)
sprochen(cid:561)werden,(cid:561)erhält(cid:561)Welt(cid:561)und(cid:561)Mensch(cid:561)einen(cid:561)von(cid:561)Gott(cid:561)her(cid:561)geschenkten(cid:561)
Wert,(cid:561)der(cid:561)gleichzeitig(cid:561)niemals(cid:561)absolut(cid:561)zu(cid:561)setzen(cid:561)ist,(cid:561)sondern(cid:561)sich(cid:561)alleine(cid:561)aus(cid:561)
der(cid:561)Gottesbeziehung(cid:561)heraus(cid:561)bestimmt.(cid:561)So(cid:561)gesehen,(cid:561)konnte(cid:561)die(cid:561)Rede(cid:561)von(cid:561)
Welt(cid:561)und(cid:561)Mensch(cid:561)als(cid:561)Schöpfung(cid:561)Gottes(cid:561)bereits(cid:561)in(cid:561)der(cid:561)Antike(cid:561)ihr(cid:561)ideologie(cid:556)
kritisches(cid:561)Potenzial(cid:561)entfalten.(cid:561)
Die(cid:561)hier(cid:561)zusammengestellten(cid:561)Beiträge(cid:561)gehen(cid:561)in(cid:561)ihrem(cid:561)Kern(cid:561)auf(cid:561)eine(cid:561)Ta(cid:556)
gung(cid:561)des(cid:561)ökumenischen(cid:561)Bibelzentrums(cid:561)der(cid:561)Babe(cid:243)(cid:556)Bolyai(cid:556)Universität(cid:561)Cluj,(cid:561)
Rumänien,(cid:561)zurück,(cid:561)die(cid:561)zwischen(cid:561)dem(cid:561)16.(cid:561)und(cid:561)18.(cid:561)Oktober(cid:561)2008(cid:561)Theologin(cid:556)
nen(cid:561)und(cid:561)Theologen(cid:561)aus(cid:561)Ost(cid:561)und(cid:561)West,(cid:561)vor(cid:561)allem(cid:561)aber(cid:561)verschiedenster(cid:561)Kon(cid:556)
fessionen(cid:561)zusammenführte.(cid:561)Allen(cid:561)Autorinnen(cid:561)und(cid:561)Autoren(cid:561)sei(cid:561)für(cid:561)ihre(cid:561)
engagierte,(cid:561)gleichzeitig(cid:561)angenehme(cid:561)Diskussion(cid:561)zum(cid:561)Thema(cid:561)und(cid:561)ihre(cid:561)Bei(cid:556)
träge(cid:561)herzlich(cid:561)gedankt.(cid:561)Die(cid:561)Tagung(cid:561)selbst(cid:561)wurde(cid:561)erst(cid:561)durch(cid:561)eine(cid:561)großzügi(cid:556)
ge(cid:561)finanzielle(cid:561)Unterstützung(cid:561)der(cid:561)Stiftung(cid:561)Renovabis(cid:561)sowie(cid:561)der(cid:561)Diözese(cid:561)
Regensburg(cid:561)möglich(cid:561)–(cid:561)wir(cid:561)sind(cid:561)beiden(cid:561)Stiftern(cid:561)für(cid:561)die(cid:561)unkomplizierte(cid:561)Form(cid:561)
der(cid:561)Hilfe(cid:561)zu(cid:561)großem(cid:561)Dank(cid:561)verpflichtet.(cid:561)Zu(cid:561)danken(cid:561)ist(cid:561)auch(cid:561)einer(cid:561)großen(cid:561)
Anzahl(cid:561)von(cid:561)Helfern(cid:561)vor(cid:561)Ort(cid:561)sowie(cid:561)Mitarbeiterinnen(cid:561)und(cid:561)Mitarbeitern(cid:561)des(cid:561)
Lehrstuhls(cid:561)für(cid:561)Exegese(cid:561)und(cid:561)Hermeneutik(cid:561)des(cid:561)Neuen(cid:561)Testaments(cid:561)an(cid:561)der(cid:561)
Universität(cid:561)Regensburg,(cid:561)allen(cid:561)voran(cid:561)Dr.(cid:561)Heike(cid:561)Braun,(cid:561)durch(cid:561)deren(cid:561)Einsatz(cid:561)
die(cid:561)Publikation(cid:561)letztendlich(cid:561)ermöglicht(cid:561)wurde.(cid:561)
Den(cid:561)Herausgebern(cid:561)der(cid:561)„Deuterocanonical(cid:561)and(cid:561)Cognate(cid:561)Literature(cid:561)Stu(cid:556)
dies“(cid:561)sind(cid:561)wir(cid:561)für(cid:561)die(cid:561)Aufnahme(cid:561)des(cid:561)Manuskripts(cid:561)in(cid:561)ihre(cid:561)renommierte(cid:561)Rei(cid:556)
he(cid:561)zu(cid:561)Dank(cid:561)verpflichtet,(cid:561)den(cid:561)Mitarbeitern(cid:561)des(cid:561)Verlags(cid:561)Walter(cid:561)de(cid:561)Gruyter,(cid:561)
allen(cid:561)voran(cid:561)Herrn(cid:561)Dr.(cid:561)Albrecht(cid:561)Döhnert,(cid:561)für(cid:561)die(cid:561)freundlich(cid:556)kompetente(cid:561)und(cid:561)
zuvorkommende(cid:561)Art(cid:561)der(cid:561)Zusammenarbeit.(cid:561)
vi(cid:561) (cid:561) Vorwort(cid:561)/(cid:561)Preface(cid:561)
Wir(cid:561)wollen(cid:561)diese(cid:561)Gelegenheit(cid:561)aber(cid:561)nicht(cid:561)vergehen(cid:561)lassen,(cid:561)um(cid:561)nicht(cid:561)
gleichzeitig(cid:561) einer(cid:561) Person(cid:561) unseren(cid:561) Dank(cid:561) auszusprechen,(cid:561) die(cid:561) maßgeblich(cid:561)
zum(cid:561)Erfolg(cid:561)der(cid:561)Tagung(cid:561)beigetragen(cid:561)hat:(cid:561)In(cid:561)diesem(cid:561)Jahre(cid:561)feiert(cid:561)Prof.(cid:561)Dr.(cid:561)
Hans(cid:561)Klein,(cid:561)einer(cid:561)der(cid:561)wenigen(cid:561)international(cid:561)hoch(cid:561)anerkannten(cid:561)Bibelwissen(cid:556)
schaftler(cid:561)Osteuropas,(cid:561)seinen(cid:561)siebzigsten(cid:561)Geburtstag.(cid:561)Hans(cid:561)Klein(cid:561)wurde(cid:561)im(cid:561)
Jahr(cid:561)1940(cid:561)in(cid:561)Hermannstadt(cid:561)/(cid:561)Sibiu(cid:561)geboren,(cid:561)ist(cid:561)verheiratet(cid:561)und(cid:561)Vater(cid:561)von(cid:561)
vier(cid:561)Kindern.(cid:561)Seit(cid:561)seiner(cid:561)Promotion(cid:561)im(cid:561)Jahre(cid:561)1972(cid:561)wirkte(cid:561)er(cid:561)als(cid:561)Dozent(cid:561)an(cid:561)
der(cid:561)Theologischen(cid:561)Fakultät(cid:561)in(cid:561)Hermannstadt,(cid:561)seit(cid:561)1982(cid:561)als(cid:561)Professor(cid:561)für(cid:561)
Neues(cid:561)Testament,(cid:561)seit(cid:561)1998(cid:561)ist(cid:561)er(cid:561)Dekan(cid:561)der(cid:561)Fakultät.(cid:561)Diese(cid:561)nackten(cid:561)Zahlen(cid:561)
sagen(cid:561)wenig(cid:561)darüber(cid:561)aus,(cid:561)was(cid:561)Klein(cid:561)in(cid:561)dieser(cid:561)teils(cid:561)sehr(cid:561)schwierigen(cid:561)Zeit(cid:561)für(cid:561)
theologische(cid:561)Wissenschaft,(cid:561)die(cid:561)Kirche(cid:561)in(cid:561)Rumänien,(cid:561)aber(cid:561)auch(cid:561)seine(cid:561)Hei(cid:556)
matstadt(cid:561)geleistet(cid:561)hat.(cid:561)Wissenschaftlich(cid:561)ist(cid:561)Hans(cid:561)Klein(cid:561)seit(cid:561)seiner(cid:561)Promotion(cid:561)
bei(cid:561)Hermann(cid:561)Binder(cid:561)immer(cid:561)wieder(cid:561)auf(cid:561)das(cid:561)Lukasevangelium(cid:561)zurückge(cid:556)
kommen,(cid:561)gerade(cid:561)in(cid:561)den(cid:561)vergangenen(cid:561)Jahren(cid:561)hat(cid:561)er(cid:561)hierzu(cid:561)noch(cid:561)einem(cid:561)einen(cid:561)
gewichtigen(cid:561)Kommentar(cid:561)vorgelegt.(cid:561)Gleichwohl(cid:561)kann(cid:561)er(cid:561)auf(cid:561)ein(cid:561)umfangrei(cid:556)
ches(cid:561)und(cid:561)weit(cid:561)gespanntes(cid:561)Oeuvre(cid:561)von(cid:561)Jesusforschung(cid:561)bis(cid:561)zu(cid:561)paulinischer(cid:561)
Theologie(cid:561)zurückschauen.(cid:561)Wer(cid:561)Hans(cid:561)Klein(cid:561)persönlich(cid:561)kennen(cid:561)lernt,(cid:561)begeg(cid:556)
net(cid:561)einem(cid:561)aufgeschlossenen,(cid:561)humorvollen(cid:561)und(cid:561)überaus(cid:561)tatkräftigen(cid:561)Men(cid:556)
schen(cid:561)voller(cid:561)Energie.(cid:561)Diese(cid:561)Energie(cid:561)und(cid:561)Kraft(cid:561)sei(cid:561)ihm(cid:561)noch(cid:561)viele(cid:561)Jahre(cid:561)be(cid:556)
schieden.(cid:561)Es(cid:561)ist(cid:561)uns(cid:561)eine(cid:561)Freude(cid:561)und(cid:561)ein(cid:561)Anliegen,(cid:561)ihm(cid:561)den(cid:561)vorliegenden(cid:561)
Band(cid:561)zu(cid:561)widmen.(cid:561)
(cid:561)
Regensburg(cid:561)und(cid:561)Cluj,(cid:561)März(cid:561)2010,(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
Tobias(cid:561)Nicklas(cid:561)und(cid:561)Korinna(cid:561)Zamfir(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
Preface(cid:561)
As(cid:561)the(cid:561)threat(cid:561)posed(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)world(cid:561)by(cid:561)human(cid:561)exploitation(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)environment(cid:561)
becomes(cid:561)increasingly(cid:561)evident,(cid:561)and(cid:561)as(cid:561)the(cid:561)destruction(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)environment(cid:561)
starts(cid:561)to(cid:561)strike(cid:561)back,(cid:561)the(cid:561)need(cid:561)to(cid:561)reflect(cid:561)on(cid:561)the(cid:561)fundamentals(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)Jewish(cid:561)
and(cid:561)Christian(cid:561)theology(cid:561)of(cid:561)creation(cid:561)becomes(cid:561)more(cid:561)actual(cid:561)than(cid:561)ever.(cid:561)Such(cid:561)
reflection(cid:561)shows(cid:561)that(cid:561)the(cid:561)statements(cid:561)on(cid:561)humans(cid:561)and(cid:561)the(cid:561)world(cid:561)being(cid:561)cre(cid:556)
ated(cid:561)by(cid:561)God(cid:561)may(cid:561)not(cid:561)be(cid:561)isolated:(cid:561)the(cid:561)theology(cid:561)of(cid:561)creation(cid:561)is(cid:561)intimately(cid:561)
linked(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)notion(cid:561)of(cid:561)humans(cid:561)fully(cid:561)indebted(cid:561)to(cid:561)God(cid:561)in(cid:561)terms(cid:561)of(cid:561)their(cid:561)exis(cid:556)
tence,(cid:561)finding(cid:561)their(cid:561)place(cid:561)in(cid:561)a(cid:561)universe(cid:561)that(cid:561)is(cid:561)good.(cid:561)Discovering(cid:561)–(cid:561)as(cid:561)early(cid:561)
Jewish(cid:561) and(cid:561) ancient(cid:561) Christian(cid:561) theology(cid:561) of(cid:561) creation(cid:561) does,(cid:561) –(cid:561) an(cid:561) ultimate(cid:561)
ground(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)world,(cid:561)leads(cid:561)to(cid:561)realising(cid:561)a(cid:561)teleological(cid:561)orientation(cid:561)established(cid:561)
by(cid:561)God.(cid:561)Such(cid:561)awareness(cid:561)bestows(cid:561)a(cid:561)special(cid:561)worth(cid:561)upon(cid:561)the(cid:561)world(cid:561)and(cid:561)upon(cid:561)
humans,(cid:561)which(cid:561)may(cid:561)not,(cid:561)however,(cid:561)be(cid:561)regarded(cid:561)as(cid:561)absolute,(cid:561)since(cid:561)this(cid:561)value(cid:561)
may(cid:561)be(cid:561)affirmed(cid:561)only(cid:561)in(cid:561)one’s(cid:561)relation(cid:561)to(cid:561)God.(cid:561)Through(cid:561)such(cid:561)perspective,(cid:561)
the(cid:561)discourse(cid:561)about(cid:561)the(cid:561)world(cid:561)and(cid:561)about(cid:561)humans(cid:561)as(cid:561)created(cid:561)beings(cid:561)func(cid:556)
tioned(cid:561)already(cid:561)in(cid:561)antiquity(cid:561)as(cid:561)a(cid:561)critique(cid:561)of(cid:561)ideology.(cid:561)(cid:561)
This(cid:561)volume(cid:561)grew(cid:561)out(cid:561)of(cid:561)an(cid:561)international(cid:561)conference(cid:561)on(cid:561)Creation,(cid:561)Hu(cid:556)
mans,(cid:561)Nature(cid:561)in(cid:561)Scriptures,(cid:561)Jewish(cid:561)and(cid:561)Early(cid:561)Christian(cid:561)Literature,(cid:561)organised(cid:561)by(cid:561)
the(cid:561)Centre(cid:561)for(cid:561)Biblical(cid:561)Studies(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)Babe(cid:243)(cid:556)Bolyai(cid:561)University(cid:561)in(cid:561)Klausen(cid:556)
burg(cid:561)/(cid:561)Cluj,(cid:561)Romania,(cid:561)in(cid:561)collaboration(cid:561)with(cid:561)the(cid:561)Theological(cid:561)Faculty(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)
University(cid:561)of(cid:561)Regensburg,(cid:561)between(cid:561)October(cid:561)16(cid:556)18,(cid:561)2008,(cid:561)joining(cid:561)Eastern(cid:561)and(cid:561)
Western(cid:561)biblical(cid:561)scholars(cid:561)belonging(cid:561)to(cid:561)different(cid:561)denominations.(cid:561)Thanks(cid:561)are(cid:561)
due(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)authors(cid:561)for(cid:561)their(cid:561)commitment,(cid:561)for(cid:561)their(cid:561)contributions,(cid:561)and(cid:561)for(cid:561)the(cid:561)
delightful(cid:561)discussions(cid:561)on(cid:561)the(cid:561)margin(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)topic.(cid:561)The(cid:561)conference(cid:561)was(cid:561)made(cid:561)
possible(cid:561)by(cid:561)the(cid:561)generous(cid:561)financial(cid:561)support(cid:561)offered(cid:561)by(cid:561)the(cid:561)Renovabis(cid:561)Foun(cid:556)
dation(cid:561)and(cid:561)by(cid:561)the(cid:561)Diocese(cid:561)of(cid:561)Regensburg.(cid:561)We(cid:561)are(cid:561)particularly(cid:561)thankful(cid:561)to(cid:561)
both(cid:561)institutions(cid:561)for(cid:561)the(cid:561)uncomplicated(cid:561)manner(cid:561)of(cid:561)their(cid:561)support.(cid:561)We(cid:561)must(cid:561)
also(cid:561)thank(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)local(cid:561)organisers,(cid:561)as(cid:561)well(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)collaborators(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)chair(cid:561)of(cid:561)
New(cid:561)Testament(cid:561)Exegesis(cid:561)and(cid:561)Hermeneutics(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)University(cid:561)of(cid:561)Regens(cid:556)
burg,(cid:561)in(cid:561)particular(cid:561)to(cid:561)Dr.(cid:561)Heike(cid:561)Braun,(cid:561)whose(cid:561)dedication(cid:561)made(cid:561)the(cid:561)appari(cid:556)
tion(cid:561)of(cid:561)this(cid:561)volume(cid:561)possible.(cid:561)
We(cid:561)are(cid:561)also(cid:561)indebted(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)editors(cid:561)and(cid:561)collaborators(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)prestigious(cid:561)
series(cid:561)“Deuterocanonical(cid:561)and(cid:561)Cognate(cid:561)Literature(cid:561)Studies“(cid:561)for(cid:561)taking(cid:561)up(cid:561)this(cid:561)
volume(cid:561)in(cid:561)the(cid:561)series;(cid:561)we(cid:561)need(cid:561)to(cid:561)thank(cid:561)the(cid:561)collaborators(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)Walter(cid:561)de(cid:561)
Gruyter(cid:561)publishing(cid:561)house(cid:561)as(cid:561)well,(cid:561)especially(cid:561)Dr.(cid:561)Albrecht(cid:561)Döhnert,(cid:561)for(cid:561)their(cid:561)
friendly,(cid:561)competent(cid:561)and(cid:561)(cid:561)obliging(cid:561)cooperation.(cid:561)
viii(cid:561)(cid:561) Vorwort(cid:561)/(cid:561)Preface(cid:561)
We(cid:561)may(cid:561)not(cid:561)miss(cid:561)the(cid:561)occasion(cid:561)to(cid:561)express(cid:561)our(cid:561)gratitude(cid:561)to(cid:561)one(cid:561)particular(cid:561)
person(cid:561)who(cid:561)had(cid:561)a(cid:561)special(cid:561)contribution(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)success(cid:561)of(cid:561)this(cid:561)conference,(cid:561)(cid:556)(cid:561)
Professor(cid:561)Hans(cid:561)Klein,(cid:561)one(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)few(cid:561)highly(cid:561)esteemed(cid:561)biblical(cid:561)scholars(cid:561)from(cid:561)
Eastern(cid:561)Europe,(cid:561)who(cid:561)celebrates(cid:561)this(cid:561)year(cid:561)his(cid:561)70th(cid:561)anniversary.(cid:561)Hans(cid:561)Klein(cid:561)
was(cid:561)born(cid:561)in(cid:561)1940(cid:561)in(cid:561)Hermannstadt(cid:561)/(cid:561)Sibiu,(cid:561)is(cid:561)married(cid:561)and(cid:561)a(cid:561)father(cid:561)of(cid:561)four.(cid:561)
Since(cid:561)the(cid:561)completion(cid:561)of(cid:561)his(cid:561)doctoral(cid:561)studies(cid:561)in(cid:561)1972(cid:561)he(cid:561)taught(cid:561)at(cid:561)the(cid:561)Lu(cid:556)
theran(cid:561)Theological(cid:561)Faculty(cid:561)in(cid:561)Hermannstadt;(cid:561)since(cid:561)1982(cid:561)he(cid:561)is(cid:561)professor(cid:561)of(cid:561)
New(cid:561)Testament(cid:561)and(cid:561)since(cid:561)1998(cid:561)dean(cid:561)of(cid:561)the(cid:561)same(cid:561)faculty.(cid:561)These(cid:561)figures(cid:561)say(cid:561)
little(cid:561)about(cid:561)Hans(cid:561)Klein’s(cid:561)decisive(cid:561)contribution(cid:561)to(cid:561)theology(cid:561)and(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)life(cid:561)of(cid:561)
the(cid:561)Church,(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)relations(cid:561)between(cid:561)denominations,(cid:561)as(cid:561)well(cid:561)as(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)de(cid:556)
velopment(cid:561)of(cid:561)his(cid:561)native(cid:561)town.(cid:561)Since(cid:561)his(cid:561)doctorate(cid:561)with(cid:561)Hermann(cid:561)Binder,(cid:561)
Hans(cid:561)Klein(cid:561)kept(cid:561)returning(cid:561)to(cid:561)the(cid:561)Gospel(cid:561)of(cid:561)Luke,(cid:561)which(cid:561)culminated(cid:561)with(cid:561)
publishing(cid:561)recently(cid:561)a(cid:561)major(cid:561)commentary(cid:561)on(cid:561)Luke.(cid:561)Klein(cid:561)may(cid:561)look(cid:561)back(cid:561)to(cid:561)a(cid:561)
comprehensive(cid:561)oeuvre(cid:561)that(cid:561)spans(cid:561)from(cid:561)the(cid:561)historical(cid:561)Jesus(cid:561)to(cid:561)Pauline(cid:561)theol(cid:556)
ogy.(cid:561)Those(cid:561)who(cid:561)get(cid:561)personally(cid:561)acquainted(cid:561)with(cid:561)Hans(cid:561)Klein(cid:561)encounter(cid:561)an(cid:561)
open(cid:556)minded(cid:561)and(cid:561)energetic(cid:561)man,(cid:561)full(cid:561)of(cid:561)humour.(cid:561)We(cid:561)wish(cid:561)him(cid:561)to(cid:561)preserve(cid:561)
his(cid:561)energy(cid:561)and(cid:561)power(cid:561)over(cid:561)many(cid:561)years(cid:561)to(cid:561)come.(cid:561)It(cid:561)is(cid:561)for(cid:561)us(cid:561)a(cid:561)joy(cid:561)and(cid:561)a(cid:561)spe(cid:556)
cial(cid:561)concern(cid:561)to(cid:561)dedicate(cid:561)this(cid:561)volume(cid:561)to(cid:561)him.(cid:561)
(cid:561)
Regensburg(cid:561)and(cid:561)Cluj,(cid:561)March(cid:561)2010,(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
Tobias(cid:561)Nicklas(cid:561)and(cid:561)Korinna(cid:561)Zamfir(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
Inhalt / Contents
VORWORT / PREFACE............................................................................................... v

ULRICH LUZ
Why do Theologians Speak about God when they Speak about
Humans? ………………………………………………………………………… 1

JOHANNES KLEIN
Die Erkenntnis des Guten und Bösen als Gegenbewegung zur
Schöpfung …………………………………………………………………..….. 17

IDA FRÖHLICH
Creation in the Book of Tobit ………………………………………………… 35

BARBARA SCHMITZ
„Dir soll Deine ganze Schöpfung dienen” (Jdt 16,14):
Schöpfungstheologie im Buch Judit …………………………………………. 51

BARBARA SCHMITZ
Geschaffen aus dem Nichts? Die Funktion der Rede von der
Schöpfung im Zweiten Makkabäerbuch ………………………………......... 61

TOBIAS NICKLAS
Schöpfungstheologie im Buch Baruch: Bedeutung und Funktion ……….. 81

FRIEDRICH V. REITERER
„Alles hat nämlich der Herr gemacht“ – Das Telos der Schöpfung
bei Ben Sira ……………...……........................................................................... 95

ZOLTÁN OLÁH
Schöpfungsterminologie in der Septuaginta von Jesaja 44,24-45,25 ……. 137
x(cid:561) (cid:561) Inhalt(cid:561)/(cid:561)Contents(cid:561)
NICLAS(cid:561)FÖRSTER(cid:561)
Gottes(cid:561)Schöpfung(cid:561)bei(cid:561)Flavius(cid:561)Josephus(cid:561)……………………………………(cid:561)(cid:561)157(cid:561)
(cid:561)
THOMAS(cid:561)J.(cid:561)KRAUS(cid:561)
“…(cid:561)Who(cid:561)Created(cid:561)Everything(cid:561)by(cid:561)a(cid:561)Word!“(cid:561)Creation(cid:561)and(cid:561)Creator(cid:561)in(cid:561)(cid:561)
the(cid:561)Oracula(cid:561)Sibyllina(cid:561)…………………………………………………………(cid:561)(cid:561)179(cid:561)
(cid:561)
MARTIN(cid:561)MEISER(cid:561)
Ätiologie(cid:561)und(cid:561)Paränese:(cid:561)Schöpfung(cid:561)und(cid:561)Urgeschichte(cid:561)im(cid:561)(cid:561)
„Leben(cid:561)Adams(cid:561)und(cid:561)Evas”(cid:561)……………….......................................................(cid:561)(cid:561)201(cid:561)
(cid:561)
PAUL(cid:561)METZGER(cid:561)
Das(cid:561)böse(cid:561)Herz:(cid:561)Der(cid:561)Mensch(cid:561)als(cid:561)Schicksal(cid:561)der(cid:561)Schöpfung(cid:561)im(cid:561)IV(cid:561)Esra(cid:561)…..(cid:561)(cid:561)225(cid:561)
(cid:561)
HANS(cid:561)KLEIN(cid:561)(cid:561)
Die(cid:561)Schöpfung(cid:561)in(cid:561)der(cid:561)Botschaft(cid:561)Jesu(cid:561)………………………………………..(cid:561)(cid:561)253(cid:561)
(cid:561)
CHRISTIAN(cid:561)SCHRAMM(cid:561)
Paradiesische(cid:561)Reminiszenz(en)(cid:561)in(cid:561)Mk(cid:561)1,13?!(cid:561)–(cid:561)Der(cid:561)Streit(cid:561)um(cid:561)die(cid:561)(cid:561)
Adam(cid:556)Christus(cid:556)Typologie(cid:561)auf(cid:561)dem(cid:561)hermeneutischen(cid:561)Prüfstand(cid:561)……….(cid:561)(cid:561)267(cid:561)
(cid:561)
HANS(cid:556)ULRICH(cid:561)WEIDEMANN(cid:561)
The(cid:561)Victory(cid:561)of(cid:561)Protology(cid:561)over(cid:561)Eschatology?(cid:561)(cid:561)
Creation(cid:561)in(cid:561)the(cid:561)Gospel(cid:561)of(cid:561)John(cid:561)………………………………………………(cid:561)(cid:561)299(cid:561)
(cid:561)
STELIAN(cid:561)TOFANA(cid:561)
The(cid:561)Relation(cid:561)between(cid:561)the(cid:561)Destiny(cid:561)of(cid:561)Humankind(cid:561)and(cid:561)that(cid:561)of(cid:561)(cid:561)
Creation(cid:561)according(cid:561)to(cid:561)Romans(cid:561)8,18(cid:556)23(cid:561)………………………………….….(cid:561)(cid:561)335(cid:561)
(cid:561)
KORINNA(cid:561)ZAMFIR(cid:561)
Creation(cid:561)and(cid:561)Fall(cid:561)in(cid:561)1(cid:561)Timothy:(cid:561)A(cid:561)Contextual(cid:561)Approach(cid:561)……………..…(cid:561)(cid:561)353(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)
(cid:561)