Sorbus L.

84 Pages·2011·2.2 MB·Turkish

TÜRKIYE'DE DOGAL OLARAK YETIŞEN
ÜVEZ (Sorbus L.)
T AKSONLARININ YA lLE
YILIŞLARI
BAZI MORFOLOJIK VE
ÖNEMLİ
ANATOMIK ÜZERINE
ÖZELLİKLERİ
ARAŞTIRMALAR
Studies on the distribution, and certain morphological and
anatomical characteristics of native Sorbus L.
taxa in Turkey.
Dr. Alp GöKŞiN
Orman Yüksek Mühendisi
ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTiTüSü YAYlNLARI
Teknik Bülten Serisi No.: 120
ŞAFAK MATBAASI Tel.: 295784 ·ANKARA
ı. Babam, Or. Yük. Müh. Adil GöKŞiN'in anısına ... j
!stanbul üniversitesi Orman Fakültesi, Orman Botaniği Kür
süsünden Doktora tezi olarak alınmış olan bu çalışma; Sayın Prof.
Dr. Faik YALTIRIK'ın yönetimi altında tamamlanarak 12.12.1980
tarihinde istanbul üniversitesi Orman Fakültesi Dekanlığına su·
nulmuştur. Raportör olarak seçilen Sayın Prof. Dr. Fai'k YALTI
RIK ve Sayın :prof. Dr. Betül TüTEN'in incelemelerinden sonra,
Sayın Prof. Dr. Faik YALTIRIK, Sayın Prof. Dr. Suat üRGENÇ
ve Sayın Prof. Dr. Selman USLU'nun katılmalarıyla sözlü «Dokto
ra Bilim Sınavı» gerçekleştirilmiş, 20.2.1981 tarihinde tstan:bul 'Üni
versitesi Orman Fakültesi Kurulunun onayı ile Doktora Tezi ola
rak kabul edilmiştir.
Söz konusu çalışmanın asıl metni, 5 tablo, 12 harita ve 98 adet
re....cıim, ve Faydalanılan Kaynaklarda belirtilen 59 eserle birlikte
203 sayfadan meydana gelmiştir.
2
öN SöZ
«Türkiye'de Doğal Olarak Yetişen üvez (Sorbus L.) Taksonla
rının Yayılışları ile önemli Bazı Morfolojik ve Anatomik özellik
leri üzerine Araştırmalar» adlı çalışma, i.ü. Orman Fakültesi, Or
man Botaniği Kürsüsünce Doktora tezi olarak verilmiştir.
Bana bu konuda veren ve bu ger
çalışma imkanı çalışmanın
çekleşmesinde beni her bakımdan destekleyen ve teşvik eden ho·
cam, Sayın Prof. Dr. Hayrettın KAYACIK'a en derin şükranlarımı
sunarım.
Araştırmalarım esnasında devamlı olarak değerli fikirlerinden
faydalandığım, daima çok yakın ilgi ve yardJmlarını gördüğüm
hocam, Sayın Prof. Dr. Faik Y ALTIRIK'a teşekkürlerimi sunmayi
kaçınılmaz bir borç bilirim.
Çalışnıam ile ilgili çeşitli konularda kıymetli yardımlarını
esirgemeyen, Sayın Prof. Dr. Burhan AYTUö'a ve aynı kürsünün
değerli öğretim üyelerinden Sayın Prof. Dr. Muzaffer SELtK, Sayın
Doç. Dr. Gökhan ELiÇİN ve de yardımcılarından Sayın Dr. isınet
ŞANLI ile Asis. Asuman GüNGöRDü'ye de teşekkür ederim.
Ayrıca, konu ile ilgili çalışmalarımda emekleri geçen, Orman
Fakültesinin değerli öğretim üyeleri ve yardımcılarıha, alakaların­
dan dolayı Edinburgh üniversitesind en, Sayın P .H. DA ViS ile, .
Sorbus L. Cinsi üzerindeki değerli çalışmalarından geniş ölçüde
faydalandığım, Sayın E.L. Gabrielian'a da teşekkür etmeyi yerine
getirilmesi gereken bir görev sayarım.
Çalışmalarım süresince her türlü kolaylığı göstererek, araştır­
manın sonuçlandırılmasını sağlayan, Ormancılık Araştırma Ens
titüsünün Sayın yöneticilerine ve de, göstermiş oldukları yakın il
gi ve yardımlarından dolayı, Or. Yük. Müh. Sayın Mehmet VA ROL
ile Bölge Müdürümüz Or. Yük. Müh. Sayın Mahmut SEvtMSOY'-
3
a teşekkür ederim. Ayrıca, Bölge Müdürlüğümüz elemanlarından,
çizim ve daktilo işlerinde emekleri geçen Sayın özden BENiN
GER, Sayın Senıra MAYAKON ve de Sayin Serpil TUNCA Y'a can
dan teşekkür ederim.
Bu arada arazi çalışmalanın esnasında yakın ilgi ve yardımla­
rını gördüğüm, her kademedeki değerli meslekta.5larıma içten te
bir görev ..
şekkürlerimi sunmayı sayıyorum
ıstanbul. Eylül 1982 Dr. Alp GöKŞiN
4
tÇiNDEKiLER
BiRiNCi BöLüM
ı. GiRiŞ VE LiTERATüR öZETi 9
1.1. üVEZ (Sorbus L.) CiNSi HAKKINDA GENEL
BiLGiLER ......................................................... 9
1.1.1. üvez (Sorbus L.) Cinsi ve Sistematikteki
Yeri lO
1.1.2. üvez (Sorbus L.) Cinsine Ait Bazı önemli
Morfolojik özellikler .. . .. .. .. . . . .. .. . . . .. .. . . . . ... . . . lO
1.1.2.1. Vejetatif Organların özellikleri ...... 10
1.1.2.2. Generatif Organların özellikleri . . . ll
1.1.3. Sorbus L. Cinsine Ait Bazı önemli Anato-
mik özellikler .......................................... 14
tKtNCt BöLüM
2. ARAŞTlRMADA KUL~NILAN MAYERYAL VE ME·
TOD ........................................................................... 16
2.1. TAKSONOMiK REViZVON iÇiN GEREKLi MA
TERYAL VE METOD . .. .. . .. . . .. . .. .. . . . . . . .. .. .. . . . . . . . .. .. .. 16
2.2. YAPRAK SAPI VE YAPRAK AYASININ ANATO·
MiK öZELLiKLERiNiN iNCELENEBiLMESi iÇiN
GEREKLi MAYERYAL VE METOD . .. . .. .. .. .. .. .. .. 17
2.3. üVEZ (Sorbus L.) ODUNLARININ ANATOMiK
öZELLiKLERiNiN tNCELENEBiLMESi iÇiN GE·
REKLt MATERYAL VE METOD ........................ 18
ÜÇÜNCü BöLüM
3. ARAŞTIRMA SONUÇLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 20
3.1. Sorbus domestica L. ............................................. 21
3.1.1. Morfolojik özellikler .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 21
3.1.2. Anatomik özellikler .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 22
3.1.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. ::!2
3.2. Sorbus aucuparia L. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.2.1. Morfolojik özellikler .. . .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 25
3.22. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
3.2.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 26
3.3. Sorbus roopiana Bordz. .. ...................... , .. .. .. .. . .. .. . 28
3.3.1. Morfolojik özellikleri . .. ........ .. ......... ..... ... . .. 28
3.3.2. Anatomik özellikler .... .. ........................ ...... 29
3.3.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri ............ ............... .... .. 29
3.4. Sorbus tamamschjanae Gabr. .............................. 30
, 3.4.1. Morfolojik özellikler . .. . .. .. .. .. .. . . . .. .. . .. . .. .. . .. . 30
3.4.2. Anatomik özellikler . .. .. .. .. .. .. .. . .. . . . . . .. . . .. .. .. . .. 31
3.4.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. .. 31
3.5,. Sorb us takhtajanii Gabr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.5.1. Morfolojik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.5.2. Anatomik özellikler . .. . . .. .. . .. .. . .. .. . .. . .. .. .. . .. .. .. 33
3.5.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikler,i .............. ................... 33
3.6. Sorbus persica H edi. .. .. .. .. .. .. . .. .. .. . .. . .. . .. .. . .. .. .. .. . .. . .. 34
3.6.1. Morfolojik özellikler .. .. .. .. .. .. . .. .. . .. .. .. .. .. .. . .. 34
3.6.2. Anatomik özellikler .............................. ... .... 34
3.6.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri .. ;.............................. 36
3.7. Sorbus luristanica (Bornm.) Schön.-Tem. ......... 37
3.7.1. Morfolojik özellikler.................................... 37
3.7.2. Anatomik özellikler .................................... 37
3.7.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . .. . .. .. . .. . .. 38
.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . ..
3.8. Sorbus caucaslca Zinserı . 39
3.8.1. Morfolojik özellikler J. •• • . . . • . • • • . . • • .. • .. . .. • • . • •• .. 39
3.8.2. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
3.8.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanlarl, Tak·
sona Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özel-
likleri ......................................................... 40
3.9. Sorbus subfusca (Ledeb.) Boiss. ............................ 41
3.9.1. Morfolojik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . .. . 41
3.9.2. Anatomik özellikler 42
3.9.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri ................................. 42
3.10. Sorbus kusnetzovii Zinsert 44
3.10.1. Morfolojik özellikler 44
3.10.2. Anatomik özellikler 44
3.10.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Ye-
tişme Yeri özellikleri ............. .................... 45
3.11. Sorbus umbellata (Desf.) Fritsch. ........................ 46
3.11.1. Morfolojik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
3.11.2. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 47
3.11.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Tak-
sona Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özel-
likleri ...................................................... 49
3.12. Sorbus tornıinalls (L.) Crantz. .............................. 55
3.12.1. Morfolojik özellikler ................................. 55
3.12.2. Anatomik özellikler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.12.3. Genel ve Türkiye'deki Yayılış Alanları, Tak-
sona·Dahil Alt Taksonlar, Yetişme Yeri özel-
likleri ...................................................... 56
7
DöRDüNCü BöLüM
4. ARAŞTIRMA iLE ELDE EDiLEN SONUÇLARlN iRDE·
LENMESt VE SORBUS L. TAKSONLARlNIN TüRKi
YE'DEKi DOGAL YAYILIŞINA TAKTlLAR . . . . . . . . . . . . . . . 63
4.1. Morfolojik özelliklerin trdelenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
42. Anatomik özelliklerin trdelenmesi ........................ 70
4.3. Sorbus L. Taksonlarının Türkiyedeki Doğal Yayılışı-
na Katkılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
SUMMARY ......................................................... 78
YARARLANILAN KAYNAKLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
BiRiNCi BöLüM
GiRiŞ
Ormanlarımızda doğal olarak yetişen Sorbus taksonlarının
«taksonomik revizyonrumu yapmak, seksiyonlar · içerisinde herbir
taksonun önemli bazı, iç ve dış morfolojik özellikleri ile, memleke
timizdeki coğrafi yayılış alanlarını araştırmak, bu çalışmanın baş­
lıca amacı olmuştur. Her ne kadar, Türkiye Sorbus türlerinin dış
morfolojik özelli'kieri üzerinde, bazı etüdler yapılmış ise'de (Gabri
elian, 1961-1972), söz konusu araŞtırmalarda, yalnız dış morfolojik
çalışmaların yetersiz kaldığı. dış morfoloji yanında iç morfoloji
nin (anatominin) 'de birlikte yürütülmesi gereğine inanılınakta­
dır (Davis, P.H.-V.H. Heywood, 1963; Yaltırık, 1971). Bu nedenledir
ki, araştırma konumuz olan memleketimiz Sorbus türlerinin ve alt
taksonlarının yalnız dış morfolojileri değil, dış morfolojileri yanın­
da iç morfolojileri'de olanaklar ölçüsünde incelenmiştir.
Yukarda amacı belirtilen çalışma üç bölüm halinde ele alın­
mış olup, birinci bölüm'de üvez (Sorbus L.) cinsi hakkında litera
türe dayanan genel bilgilere, ikinci bölümde araştırmada kullanı­
lan materyal ve metoda, üçüncü bölümde ise, araştırma sonuçları
ile irdelenmesine yer
sonuçların verilmiştir.
1. LiTERATüR öZETi
1.1. üvez (Sorbus L.) Cinsi Hakkında Genel Bilgiler:
Yaptığımız literatür tarama ve çalışmalarında latince «Sorbus
L.» kelimesinin açık bir izahına raslanmamakla beraber, «Sorb»
(Fransızca sorbe) kelimesinin «meyve» anlamı taşıdığı ve latince
«Sorbum»'dan geldiği ifade edilmektedir. Sorbus L.'un yukarıda
zikredilen «Sor bum» kelimesi ile sıkı ilişkisi ·olduğu kanaatinde-
9
yiz. Çünkü Sorbus L. cinsinin hemen hemen bütün
takson1arındo,_
belirgin özellik meyvelerinin Sonbaharda veya portakal
kırmızı
renklere göze
kırmızısı dönüşerek çarpmalarıdır.
Hegi (1935) 'e göre, Sorbus aucuparia L. taksonun'da sıfat ola
rak kullanılan «aucuparia» kelimesi kuşlar tarafından çok sevilen
meyvelerinin yakalamada atfen latince «avis»
kuş kullanılmasına
ve «capere» yakalama, kelimelerinden
(kuş kuş kapanı) türetilmiş
Bunun gibi dillerde de üvezlere mana
olmasıdır. yabancı farklı
larda isimler verilmektedir. örneğin, Alınaneada «Sorbus L.» is
mi «Ebere.sche» yabani meyvelerinin buruk ta
ağaç, Fransızca'da
dından ötürü S. torminalis'e «Alisier torminab>, Azerbeycan'da ıse,
meyvelerinin ormanda severek yenil
yaşayan kuşlar tarafından
mesinden dolayı «kuşçu armudu» denilmektedir (Gabrielian. 1958) _
1.1.1. üvez (Sorbus L.) Cinsi ve Sistenıa.tikteki Yeri:
Çalışma konumuz olan üvez (Sorbus L.) cinsi, Rosacese fa
Pomoideae alt dahildir.
milyasının familyasına
Söz konusu cins (Sorbus L. Sp. Pl. ed. ı : 477 (1 753), kışın yap
döken, sürgünleri dikensiz, boylu v:eya
rağını kısa ağaç çalılardır.
Oldukça iri olan üzerieri kiremitvari pul
tomurcuklarının diziimiş
larla Sürgünlere olarak bulunan ve
örtülmüştür. almaçlı diziimiş
ve loplu olan yapraklar basit veya (tek
kenarları dişli bileşiktir
tüysü). Çiçekleri beyaz, ender olarakta pembe renkli olup
birleşik
biçiminde kurullar ederler. Taç ve Çanak
yalancı şemsiye teşkil
yapraklar 5 etamin 15-20'dir. Ovaryum 2-5 karpelden
parçalı, sayısı
olup 2 adet tohum Meyve 2-5 gözlü, ya
oluşmuş tomurcuğu taşır.
sulu meyve tipindedir; veya por
lancı olgunlaştığında sarı, kırmızı
takal rengini (Rehder, 1962; Gabrielian, 1972; 1975).
alır Kayacık,
1.1.2. üvez (Sorbus L.) Cinsine Ait Bazı önemli Morfolojik
özeJiikler :
1.1.2.1. Vejetatif Organların özellikleri:
Genel Görünüş (Habitus): Kışın yapraklarını döken, kuvvet
li sü~gün yapma özelliğine sahip ve ince dalları ekseriyetle lenti
celler üvezler, boylarda ve (3-25 m.) . ha
taşıyan farklı ağaç çalı
linde bulunurlar.
Kök: Literatür bu cinsin kök göste
taramalarında özelliğini
rir bilgilere pek raslanmamakla beraber göz-
yapmış olduğumuz
lO