PDF van tekst

943 Pages·2017·22.17 MB·Dutch

Vlaanderen. Jaargang 45
bron
Vlaanderen.Jaargang45.ChristelijkVlaamsKunstenaarsverbond,Tielt1996
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/_vla016199601_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
i.s.m.
1
[nummer 259]
Marc Dubois
De rijwoning: een volwaardig woningtype
DefundamentelekeuzediehetSTRUCTUURPLANVLAANDERENinhoudtheeft
verstrekkendegevolgenvoorhetsoortwoningtypedatwijinVlaanderenwillenen
kunnenrealiserenindetoekomst...Hetbelangrijksteargumentomtekiezenvoorde
rijwoningishetecologischaspect.
Vlaanderenisopampervijftigjaaringrijpendvanuitzichtveranderd.Derazendsnelle
mutatiediezichheeftvoorgedaanisvooralafleesbaarinonzegebouwdeomgeving.
Dewijzewaaropwijonzeopenruimteinbeslaghebbengenomen,openbaartopeen
verbijsterendemanierdedrangvaneenmaatschappijwaarbijhetovervloedig
consumerendeheiligeregelisgeworden.Deruimtelijkeordeningenhetbouwen
zijndanookwaarachtigespiegelsvaneensamenleving:zijgevenopeenonvervalste
wijzeeenweergavevanmaatschappelijkeopties.
Eéngegevenisechterongewijzigdgebleven:Vlaanderenisquabeschikbare
bodemoppervlaktenietgrotergeworden.Debeschikbareruimteisgeenabstract
begrip,hetisdeconcreteaanwezigeruimtediedebevolkingbezitomzijnactiviteiten
teontplooien.WiedoorVlaanderenrijdtkanzijnogennauwelijksgeloven;overal
heeftdeverkavelingswoedetoegeslagen.Innaamvaneentoekomstgerichtbeleid
werdenvolledigedorpenstructureelontredderd.Desnelheidwaarmeewijtewerk
zijngegaan,kentalshetwaregeenbeperking.Hetisnetalsofdeopenruimtewordt
aangetastvooreensoortAIDSvirus,geenenkelreddingmiddelisvoorhandenom
deverspreidingtegentegaan.Devraaghoelangwijditopsouperenkunnenvolhouden,
wordtmaaraltevaakontwekenendoorgeschovennaardetoekomst.Wiewijstop
dezeonhoudbaresituatiewordtvaakaangezienalsiemanddiedeeconomischegroei
wilafremmenofalseenpersoondiedemogelijkheidwilontnemeneenindividueel
huistebouwen.Mensluitdeogenvoordenefastegevolgenvandezekolonisatiedrift,
menwilnietgelovendatdezewildgroeiopeenkeereenboemerangeffectzal
opleveren.
Vlaanderenwordtanno1996geconfronteerdmetdenefastegevolgenvaneen
ongebreideldeingebruiknamevandeopenruimte.Viademediawordenwijgeregeld
geconfronteerdmetproblematiekendierechtstreekshetgevolgzijnvaneen
stedebouwkundigwanbeleid.Depolitiekediscussiebetreffendehetmestactieplan,
degroenehoofdstructuur,hetHST-tracéendenoodzaakvaneenvernieuwdstedelijk
beleidzijnhiervandesprekendstevoorbeelden.Eénvandevijfhoogsteprioriteiten
vandenieuweVlaamseregeringis‘deverbeteringvandekwaliteitvanhetlevenin
desteden’.Deaanstellingvaneenministermetalsopdrachthetuitstippelenvaneen
stedelijkbeleidisopzichreedseentekendathetpolitiekbesteleindelijkinzietdat
bijhoogdringendheidietsmoetveranderenomhetgevoerdeanti-stedelijkbeleidte
corrigeren.Ooklijfelijkervarenwijderuimtelijkeprobematieksteedsscherper,de
ellenlangefilesopdeautowegenkanmennietuitsluitendtoeschrijvenaaneen
verhoogdautobezitvandeVlamingen.Deafwezigheidvaneengeïntegreerde
kwaliteitszorgomtoteenduurzaamruimtegebruiktekomenheefttotgevolg,dat
Vlaanderen.Jaargang45
wijdetoekomstvanbepaaldegebiedenzwaarhebbengehypothekeerd.Dewijze
waaropdeBelgischekuststrooktoteengrote
VERKIEZINGSAFFICHEVANDECHRISTELIJKEVOLKSPARTIJ1946
Hetlandelijkhuisalssymboolvangeluk.Foto:Kadoc,Leuven.
‘Atlantikwall’isomgetoverd,heeftongetwijfelddepotentiëletoekomstkansenzwaar
aangetast.
Pasin1992gafdeoverheid,nadecennialangdeproblementehebben
geminimaliseerd,deopdrachteenStructuurplanVlaanderenalsbeleidskaderuitte
werken.Begin1995werddeeindversievoorgesteld,eengrondigestudiegemaakt
onderdeleidingvandeprofessorenAlbrechtsenVermeersch.Hetplanintroduceert
hetbegrip‘gedeconcentreerdebundeling’,eenspanningtussenspreidingen
concentratie.Hetuitgangspuntisdusdeversnipperderuimte,desituatiediewijnu
inVlaanderenervaren.IneenbesprekingvanhetplandoorAndréLoeckxwordtde
problematieksamengevat:‘Postindustriëlereorganisatie,suburbanisatieen
automobiliteithebbenhethistorischespreidingspatroonontwricht,datbestonduit
stedelijkenetwerkeninsamenhangmeteengediversifieerdemaarcoherenterurale
ruimte.Dezeontwrichtingheeftgeresulteerdineenactieveenflexibelemaartevens
sterkverbrokkelderuimte.Flardenvanvroegeresamenhanghandhavenzichtegen
deachtergrondvanleeglopendesteden,uitgezaaidevoorzieningen,fragmentaire
netwerken,eengeschondenlandschapeneenalgemenemobiliteitsdruk.Tever
doorgevoerdespreidingreduceertdedraagkrachtvoorinvesteringenineconomische
infrastructuren,inpubliekevoorzieningen,inopenbaarvervoer,innieuwe
woningtypologieën’1.
Ophetvlakvandewoningbouwstelthetplandatertussen1992en2007een
behoeftezalzijnaanongeveer400.000nieuwewoningen.Uitdestatistiekenvan
1991blijktdatVlaandereneenwoningbestandheeftvan2,2miljoeneenheden,wat
neerkomtopeenbodemoccupatievan128.000ha.Zetmendehuidigetrendverder,
waarbijdeaangroeivoorongeveertachtigprocentoprekeningkomtvandevrijstaande
villabouw,danwordtdesituatieonhoudbaar.Meteengemiddeldekavelgroottevan
596m2zalmenin2007intotaal57.000haopenruimteinbeslagmoetennemen
voornieuwehuisvesting,eenuitbreidingvanderesidentiëleoppervlakte
Vlaanderen.Jaargang45
2
RENAATBRAEM,1953
Dehuisvestingvandesocialisten,geziendoordekatholieken.
met45%.Wilmendeeconomischeexpansieveiligstellen,danmoetookdeindustrie
extraoppervlaktekrijgen.Ditallestesamenresulteertineenondraaglijkedrukop
deschaarseopenruimte.
StructuurplanVlaanderenisergekomennietvanuiteenbekommernisvooreen
mooierVlaanderen,waarvanuitdebikkelharderealiteitdatruimtelijkeordening
noodzakelijkisomdetoekomstkansenvoorditdichtbevolktstukinEuropate
beveiligenvoordetoekomst.WilVlaanderennietvolledigdichtslibben,danmoeten
eringrijpendebeleidsoptieswordengenomen.Degevolgdewegvande
sub-urbanisatieisnietlangerhoudbaar.HetStructuurplanVlaanderenwilnietzomaar
ruimtelijkeordening,hetiseenbeleidsplandatstreeftmaareen‘duurzameruimtelijke
ontwikkeling’.
Hetresultaatvandelegendarische‘opvulregel’isondertussenduidelijk:Vlaanderen
bezitnumeerdan5500kilometerlintbebouwing.Hetgevolgvandezechaotische
uitzaaiingenisdatVlaandereneenlappendekenisgeworden.Hetbeeldvaneen
wanordelijkpatchworkkomtreedstevoorschijninRenaatBraem'sboek‘België,
hetlelijkstelandterwereld’.Vanuithetvliegtuigkrijgtmenhetbeeldvan:‘eendoor
eenkrankzinnigebijeengenaaidelappendeken,Godweetvanwelkeafval
bijeengeknoeid’2.Dezeuitspraakuit1968isondertussennogmeerrealiteitgeworden!
EenvandeoptiesvanhetStructuurplanVlaanderenisdeafbakeningvanstedelijke
gebieden.Daarbijwordtgekozenomwoningquotateformulerenwaarbijereen
verhoudingwordtgehanteerdvan60%-40%voorhettoekomstigwoningenbestand,
respectievelijkinstedelijkeeninnietstedelijkegebieden.Dithoudtindatmen
resoluutkiestomdegangbarevoorkeurvoorniet-stedelijkewoonvormeneenhalt
toeteroepen.TerechtmerktLoeckxopdateenommekeerinbeleidernietkomt
doorenkelquotavooroptestellen.Erzalmeernodigzijnomeffectiefhettijtelaten
keren.
DeuitgesprokenvoorkeurvandeVlamingvoordevrijstaandewoningomgeven
doorgroenisteverklarenvanuiteenhistorischperspectief,zelfsvanuiteen
uitgesprokenliberaleattitudediereedsinde19deeeuwsehuisvestingsdiscussietot
uitingkomt.FrancisStrauvenkomttothetbesluitdatdeindividuelespreidingvan
debevolkingnietenkelhetgevolgisvaneenstedebouwkundige‘laissez-faire’
houding,maarevenzeerindehandisgewerktdooreendoelbewustbeleid3.Het
pleidooivoorhetafzonderlijk,individueelhuispasteperfectbinnendestrategievan
deKatholiekeVolkspartijdieerindeeersteplaatsopgerichtwasdebevolkingte
behoedenvoor‘proletarisatie’.Ditaspectwasreedsaanweziginhetkerstprogramma
vandeCVPuit1945enwerdin1948geconcretiseerdindezogenaamdeWetDe
Taeye,‘houdendebijzonderebepalingentotaanmoedigingvanhetprivé-initiatief
bijhetoprichtenvangoedkopewoningenenhetkopenvankleinelandeigendommen’.
Vlaanderen.Jaargang45
DehuisvestingvandebevolkingophetplattelandzagdeCVPalsdeenigewegom
tekomentot‘zedelijkeenstoffelijkeverheffingvanhetgezin’.In1948
DEPERMANENTEREKLAMEVOORHETVILLATYPE
‘ChateauClassics’‘DeAmericanClassic’...Gezondbouwenmetgezondverstand?
schreefministerDeTaeyehetvolgende:‘Mijnovertuigingisdanookdatdoorde
eigenwoning,beterdandoorveelwoordenovervolksopvoeding,bijgedragenwordt
totdeverstevigingvanonsvolksbestaan.(...)Ganshetgezingaatleveninenmet
denatuurenmeewerkenaandescheppendeschoonheidzoalszijtotuitingkomtin
plantendier.(...)Hetgaathiernietomwatnatuurpoëzie,maaromhetbestendig
levendcontactmetdenatuurdatopdelevendecel,diehetgezinis,zulkeverfrissende
uitwerkingheeft’4.Nietenkelhetverwervenvandeeigenwoonstwerdgepropageerd,
ookwerdgekozenvooreenanti-stedelijkeattitude.DeCVP'erswarennietenkel
felletegenstandersvangeconcentreerdewoningbouwindesteden,eenoptiediedoor
desocialistenwerdverdedigd,zijwarenresoluuttegendestad.Destadals
kwalitatievewoonomgevingwerdcompleetafgeschreven,deontvolkingvande
stadcentrawerdpolitiekaangemoedigdopdiverseniveaus.Samenmeteensterke
toenamevandeindividuelemobiliteitsmogelijkhedenheeftdezepolitiekekeuze
sterkbijgedragentotdestedelijkevluchtenhetonvermijdelijkverval.Degehele
bouweconomieheeftresoluutingespeeldopdezekeuze,opalleniveauswerdhet
‘huismettuin’aanderandvandestad
Vlaanderen.Jaargang45
3
voorgesteldalsdeenigekeuzevooreengelukkigetoekomst.
Anno1996beseffenwijdatdevonkdieteweegisgebrachtdoordepolarisatie
tussenCVP'ersensocialistenzowelinhetnadeelisuitgevallenvandestadalsvan
hetplatteland:erzijnenkelmaarverliezers.
DefundamentelekeuzediehetStructuurplanVlaandereninhoudtheeft
verstrekkendegevolgenvoorhetsoortwoningtypedatwijinVlaanderenwillenen
kunnenrealiserenindetoekomst.Indetoelichtingsnotavindtmendeterm‘nieuwe
typologieën’,zonderverdereprecisering.Eénzaakisduidelijk,hetoverwichtvan
devillabouwmoetdrastischwordenafgeremd.Ookanderemaatschappelijkefactoren,
zoalsdeverdunningvandegezinnen,zulleningroterematebepalendwordenvoor
derichtingdiedevolkhuisvestingzalinslaan.
DevraagblijfthoedeVlaamsesamenlevingdeuitdagingzalassimileren.Op
welkewijzezaldebouwsectorreagerenopdezenoodzakelijkekoerswijziging?Zal
debouwindustrievialobbywerkblijvenvasthoudenaanhetmassaalproducerenvan
vrijstaandewoningen?Opwelkewijzezaldeoverheidzelfinspelenomdeopties
vanhetStruktuurplantehelpenwaarmaken?Welkeinitiatievenmoetzijnemenom
debouwvananderewoontypesteactiveren?Zaldepolitiekemoedaanwezigzijn
omdeverkavelingstrendomtebuigenineenstedelijkvriendelijkbeleid?Opwelke
wijzekanmentotafremmendemaatregelenkomenvoordevillabouw?Moetmen
resoluutkiezenvooreenbevriezingvanalleklassiekeverkavelingen?Dezeennog
veelanderevragenliggenvervatinhetStructuurplanVlaanderen.
Ditthemanummerisontstaanvanuiteenbrederevisiedanenkelhetarchitectonisch
object.Dereflectiebetreffendeonsruimtegebruikmoetookresulterenineen
vraagstellingnaarhetsoortenwoontypesvoordetoekomst.Hetoudstetypeisde
rijwoning,deinviduelewoningtussentweemandeligemuren,eenwoningmeteen
verticaleopbouw.Gedurendeeeuwenhebbenwijonzestedenuitgebreidopdeze
wijze,vandekleinearbeiderswoningtotenmetderuimbemetenwoningvoorde
gegoedeburgerij.Menmoetzichdevraagstellenofhetnietnoodzakelijkisdittype
opnieuwteontdekken,omtewijzenopdegrotevoordelenvandezecompacte
woonvorm.Dithoudtnietindatuitsluitendderijwoningdeoplossingaanbrengt
voordestedelijkewoonproblematiek.Ookeenmeerkwalitatievebenaderingvande
mogelijkhedenvervatindeappartementenbouwiseveneensnoodzakelijk.
Inditthemanummerwordtuitsluitendeenaccentgelegdopderijwoningals
woningtypeenditbinnende20steeeuw.Maaraltevaakwordtgewezenopde
stilistischestijlkenmerkenbinnendearchitectuur;hoedeevolutieplaatsvondbinnen
debewoningswijzeenwelkedetransformatieszijninderuimtelijkeopbouwvande
woning,krijgtspijtiggenoegteweinigaandacht.Inzichtindeverschuivingenende
mogelijkhedenvandewoningopbouwwordenteweinigbestudeerd.
Demeestehistoricibeschouwen1893alshetbeginvandekortebloeiperiodevan
deBrusselseArtNouveau.HetishetjaarwaarinVictorHortaderijwoningTassel
bouwtenPaulHankarzijneigenwoningmetatelier.Hankar,maarvooralHorta,
brengeneenomwentelingteweegbinnendestedelijkerijwoning.Hortatoontopeen
meesterlijkewijzedatbinnendelimietenvaneenconventioneelBrusselsperceel
hetmogelijkiseencompleetnieuweruimtelijkheidteontwikkelen.Jos
VandenbreedenvanhetSint-LukasarchiefbelichtHorta'smeestrevolutionaire
rijwoningVanEetveldeinBrussel.OpeenverbluffendewijzetoontHortahoehij
Vlaanderen.Jaargang45
debeperkingvantweegeslotenzijmurenweetteneutraliserenenomtebuigentot
eentotdantoenooitgezieneruimtelijkconfiguratie.NietdeeleganteArt
Nouveau-decoratiemaaktHortatoteenbouwmeestermetwereldniveau,hetzijn
vooralzijninnovatiesopruimtelijkenstructureelvlakdiehemonderscheidenvan
zijngeneratiegenoten.Pasopheteindevandejarenzestigontdekkenarchitectende
potentiesvanHorta'sinventiviteit.VoorBobVanReeth,eenvanonzebelangrijkste
hedendaagsearchitecten,isdekennismakingvanfundamenteelbelanggeweest:‘Bij
Hortahebikgezienwatstructuurallemaalmogelijkkanmaken,zonderdathijdaarom
eendwingendmodeloplegt’5.
Bijdeverschillendestedelijkeuitbreidingen,gerealiseerdtijdensdejaren20/30,
blijftderijwoninghetmeestvoorkomendewoontype.Ookdeverdedigersvande
modernearchitectuurzoalsHuibHosteenLouis-HermanDeKoninck,maken
rijwoningenmetgrotespatialekwaliteiten.Eenvandeboeiendstemodernistenisde
GentsearchitectGastonEysselinck.Binnenzijnoeuvreisereenopmerkelijke
zoektochtnaardepotentiesvanderijwoning.Eenaantalvandezewoningenworden
inditthemanummeruitvoeringgesitueerd.
Zoalsreedsisbekemtoondkeerthettijna1945.Doordevluchtuitdestadnaar
deperiferie,gestimuleerddooreensteedsgroterwordendeindividuelemobiliteit,
neemtdevrijstaandewoningdeplaatsinvanderijwoning.Bouwpercelenvoor
rijwoningen
INSTALLATIE‘FAMI-HOME’‘COMPOSITIONTROUVÉE’GUILLAUMEBIJLBELGISCHPAVILJOEN
BIËNNALEVENEZIA1988
Burgerlijkideaalvanhetwonenverheventotkunstwerk.
Foto:M.Dubois
wordensteedszeldzamer.Debouwindustrieendebouwpromotorenstortenzich
volledigopdemarktvanhetvrijstaandwoonhuis.Allereklame-en
promotietechniekenwordenaangewendombouwlustigeburgersteverleideneen
‘sleutelopdedeurwoning’aantekopen,eeneigendomsverwervingterverhoging
vaneenmaatschappelijkestatus.WatdeCVPuitstippeldealsbeschermingvande
morelewaardenvandeburgerwerdvrijvlugdoordeprivésectorovergenomenals
eenloutermarkt-economischgegeven.
Eenautomatischgevolgisdatarchitectenmaarzeldenopdrachtenkrijgenomeen
nieuweruimtetebedenkentussentweegeslotenmuren.TochzijnerinVlaanderen
na1945eenaantalopmerkelijkerijwoningengebouwdmetgroteruimtelijkeen
architectonischekwaliteiten.Meteenselectieinditthemanummerwordtaangetoond
datderijwoningeenblijvendalternatiefkanzijnvoordevillabouwenhet
appartementstype.
Toekomstigebouwherenwetennauwelijkswatdevoordelenkunnenzijnvaneen
kwalitatieverijwoning.DaaromishetverhaalvaneenbouwprojectinKessel-Lo,
Vlaanderen.Jaargang45
ontworpendoordeWerkplaatsvoorArchitectuur,ergrelevant.Vijfjongegezinnen
nemendebeslissingsamentebouwen
Vlaanderen.Jaargang45
4
engaanopzoeknaardemogelijkhedenombinneneenstriktvooropgesteldbudget
hunopzetterealiseren.IngenieurarchitectMarcMartensgeefteenbondigoverzicht
vanhetontwerpproces;vrijvlugwerdgeopteerdvooreen‘ongebruikelijke’huizenrij.
Grondplannenenfoto'sgeveneenbeeldvanhetproject;woningenwaarvaneen
aantalaspectengelijkzijnmaarsommigeookergverschillend.Hetexperimenttoont
aandateendifferentiatiemogelijkisbinneneengezamenlijkopgezetbouwproject.
Erwerdgrotezorgbesteedaandeakoestischeprobemenbijeendergelijkconcept,
eenabolutenoodzaakomhetwooncomfortteoptimaliseren.
Infeiteisditthemanummereenpleidooivooreenherwaarderingvanderijwoning
alseenvolwaardigwoningtype.Telangisdittypealseenminderwaardigewoonvorm
bestempeldenheeftdebouwindustriedepotentieservanonderschat.Hetbelangrijkste
argumentomresoluuttekiezenvoorderijwoningishetecologischaspect.De
villabouwheefteendergelijkeuitzaaiingteweeggebrachtdatdegevolgenoptermijn
doordevolgendegeneratienauwelijkstedragenzullenzijn.Deextrakostdiede
samenlevingmoetopbrengenvoorpostbedeling,riolering,bereikbaarheidvoor
openbaarvervoerennogandereaspecten,iseenverspillingzonderweerga.Deillusie
omiedereeneenhuismettuintegevenwreektzichoptermijn:eenvaststellingdie
ookinhetStruktuurplanVlaanderentotuitingkomt.Derijwoningiszondertwijfel
eenbetereoplossingvanuithetstandpuntvandeenergiebesparing.Inde
woningbouwsectorwordtmenoverstelptmetallerleiverordeningenomde
energiebesparingteactiverenmetnormendienieteensdefundamenteleoorzaak
vanverspillinginvraagstellen.Dekeuzevoorderijwoningmaakteengrootaantal
normencompleetoverbodig.Hetiseengoedvoorbeeldhoeonzesamenleving
oplossingentrachttebedenkenzonderdestructureleproblematiekinvraagtestellen.
Hetthemanummerwiltevenseenbijdragezijnomopeenintenserewijzede
ontwikkelingvandewoningtypologieëninVlaanderentebestuderen.Ditonderzoek
staatnoginzijnkinderschoenenenpublikatiesdieopeensystematischeen
wetenschappelijkewijzeeenbeeldgevenvandeplanontwikkelingeninde
woningbouwzijnnognietvoorhanden.Erisnoodaaneendergelijkonderzoek,een
groteuitdagingvoordeverschillendearchitectuurinstituteninVlaanderen.
Vlaanderen.Jaargang45
RECLAMEFOLDERBOUWFIRMAVERPLANCKE1933
Foto:A.A.M.,Brussel
Eindnoten:
1 A.Loeckx,Demoeilijkekunstvanhettweevoud/HetruimtelijkstructuurplanVlaanderen,in:
ARCHIS,nr.10,1995.
2 R.Braem,Hetlelijkstelandterwereld,Leuven,1968.
3 F.Strauven,RenaatBraemarchitect,Brussel,1983.
4 A.DeTaeye,toespraakcongresvandeKleineLandeigendommenteBrussel,september1948.
5 W.Koerse,BobVanReeth:Architectuurisnietinteressant,Antwerpen-Baarn,1995.
Vlaanderen.Jaargang45