KUTADGU BøLøG'DE DEVLET VE ADALET øLøùKøSø

180 Pages·2012·0.85 MB·Turkish

T.C.
(cid:2)stanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Felsefe Anabilim Dalı

Yüksek Lisans Tezi

(cid:2) (cid:2)
KUTADGU B L G’DE DEVLET VE ADALET
(cid:2) (cid:2)(cid:3) (cid:2) (cid:2)
L K S

Özlem Ba(cid:4)datlı
2501040390

Tez Danı(cid:5)manı: Doç. Dr. Ayhan Bıçak

(cid:2)stanbul, 2007
Kutadgu Bilig’de Devlet ve Adalet (cid:2)li(cid:5)kisi
Özlem Ba(cid:4)datlı

ÖZ
Bu çalı(cid:2)ma, Türk kültür tarihinin en önemli kaynaklarından biri olan Kutadgu
Bilig’de devlet ile adalet ili(cid:2)kisini ortaya koymayı ve felsefi açıdan de(cid:3)erlendirmeyi
amaçlamı(cid:2)tır. Kutadgu Bilig’in vermek istedi(cid:3)i mesajı ve içerdi(cid:3)i toplumsal
kaygıları daha iyi anlamlandırabilmek üzere, ilk olarak (cid:4)slam öncesi dönem ve bu
dönemdeki evren tasavvuru açıklanmı(cid:2), daha sonra bu evren tasavvurunun XI.
yüzyıla kadar olan dönemi Karahanlılarla ili(cid:2)kilendirilerek ele alınmı(cid:2)tır. Çalı(cid:2)ma
boyunca özellikle “adalet” kavramının Türk devlet anlayı(cid:2)ındaki yeri tespit edilmeye
çalı(cid:2)ılmı(cid:2)tır.

State and Justice Relation in Kutadgu Bilig
Özlem Ba(cid:4)datlı
ABSTRACT
The objective of this study is to demonstrate and evaluate the relationship
between state and justice in Kutadgu Bilig from philosophical perspective. To better
asses the conveyed message in Kutadgu Bilig, which is accepted as one of the
essential sources of the history of Turkish culture and understand the stated social
conflicts, firstly pre-Islamic period and the concept of the universe in this period
have been explained. Secondly, the universe concept until XI th century has been
studied by associating it to the period of Karakhanid. In the study, especially the
understanding of “justice” concept in Turkish state comprehension has been aimed to
be defined.

iii
ÖNSÖZ

Adalet, tarih boyunca insanın sürekli gerçekle(cid:2)tirmeye çalı(cid:2)tı(cid:3)ı bir ideal
olmu(cid:2)tur. Sosyal düzenin kurulması ve devamı açısından gerekli olan adalet,
kurumsal olarak en üst düzeyde uygulama alanını devlet te(cid:2)kilatında bulmaktadır.
Devlet-adalet ili(cid:2)kisinin nasıl de(cid:3)erlendirildi(cid:3)inin tarihsel bir örne(cid:3)i olan Kutadgu
Bilig, Türklerin, siyasi ve ahlâki açıdan devlete nasıl baktıklarını, adaletin devlet
idaresindeki yerini ve önemini sergilemektedir. Söz konusu eserde, Türk devlet
dü(cid:2)üncesinin üzerine kurulu oldu(cid:3)u de(cid:3)erleri bulmaktayız.

Kutadgu Bilig’de, devlet ve adalet ili(cid:2)kisinin incelendi(cid:3)i bu çalı(cid:2)mada, a(cid:3)ırlık
noktasını, Türk devlet dü(cid:2)üncesinin temel de(cid:3)erleri ( kut, hâkimiyet, töre )
olu(cid:2)turmaktadır. Bu de(cid:3)erlerden yola çıkılarak, devlet ve adalet dü(cid:2)üncesindeki
süreklili(cid:3)in de belirlendi(cid:3)i çalı(cid:2)ma, dört bölümden olu(cid:2)maktadır.

Birinci bölümde (cid:4)slâmiyet öncesi Türk evren tasavvuru ara(cid:2)tırılmı(cid:2)tır. Evren
tasavvuru, toplumun dü(cid:2)ünce ve davranı(cid:2)larının dayandı(cid:3)ı esasları belirlemesi
açısından büyük önem ta(cid:2)ımaktadır. Çünkü bir toplumun kar(cid:2)ıla(cid:2)tı(cid:3)ı her yeni kültürle
birlikte edindi(cid:3)i de(cid:3)erler, hep bu tasavvur üzerine yeniden in(cid:2)a edilmektedir. Evren
tasavvurunda öne çıkan Tengri, (cid:2)nsan, Kut, Töre de(cid:3)erleri, Türk devlet dü(cid:2)üncesine
bir arka plan olu(cid:2)turmaktadır. Bu nedenle, ilk bölüm evren tasavvuruna ayrılmı(cid:2)tır.

(cid:4)kinci bölümde, Kutadgu Bilig’in yazıldı(cid:3)ı ortamın ve o dönemdeki
sıkıntıların anla(cid:2)ılabilmesi için Türklerin (cid:4)slâmiyet’e geçi(cid:2)i sırasında ya(cid:2)anılan
olaylar ve Karahanlı Devleti’nin tarihi kısaca açıklanmı(cid:2)tır. Bu bölümde ayrıca
Kutadgu Bilig’in içeri(cid:3)i ve yazarı tanıtılmı(cid:2), eser hakkındaki görü(cid:2)lere, eserin türü
hakkındaki tartı(cid:2)malara da yer verilmi(cid:2)tir.

Üçüncü bölümde Kutadgu Bilig’de devlet dü(cid:2)üncesi; kut, ilahi hâkimiyet,
dünya hâkimi kavramları, ka(cid:3)anın ve devlet idaresindeki di(cid:3)er ki(cid:2)ilerin nitelikleri ve
görevleri çerçevesinde incelenmi(cid:2)tir.
iv
Dördüncü bölümde Yusuf Has Hacib’in adalete yükledi(cid:3)i anlamlar ve adalet
ile devletin birbirini gerektirdi(cid:3)i dü(cid:2)üncesi üzerinde durulmu(cid:2)tur.

Çalı(cid:2)madaki amaç, Kutadgu Bilig’in kaynaklarını tespite de(cid:3)il, devlet ve
adaleti kavramaya yöneliktir. Müslümanlı(cid:3)ı kabul etmi(cid:2) bir Türk dü(cid:2)ünürü olarak
Yusuf Has Hacib’in, (cid:4)slâmi dönemin ba(cid:2)ında nasıl bir devlet anlayı(cid:2)ı ortaya koydu(cid:3)u
ve bu anlayı(cid:2)ın (cid:4)slâm öncesi dönemle olan ba(cid:3)lantısını anlamak, temel kaygı
olmu(cid:2)tur.

Çalı(cid:2)mada yer alan terimlerin o günkü kullanılı(cid:2) biçimleri tercih edilmi(cid:2)tir;
“hükümdar” yerine “ka(cid:3)an” kelimesi kullanılmı(cid:2), do(cid:3)rudan yapılan alıntılarda metnin
aslına sadık kalınmı(cid:2)tır. Halk yerine “bodun” kelimesi kullanılmı(cid:2) ve bazı
kaynaklarda farklı yazılı(cid:2) biçimiyle (budun) geçen bu kelime için Ka(cid:2)garlı
Mahmut’un eseri Divânü Lugâti’t –Türk’teki ve Orhon Yazıtları’ndaki ifadeler esas
alınmı(cid:2) ve çalı(cid:2)ma boyunca adı geçen eserler, temel ba(cid:2)vuru kaynakları olarak
kullanılmı(cid:2)tır.

Felsefi bir kaygıyla yapılan, Kutadgu Bilig’de devlet ve adalet anlayı(cid:2)ını konu
alan bu çalı(cid:2)ma, sorunu anlamaya yönelik bir denemedir. Çalı(cid:2)maya olan
katkılarından dolayı hocam Doç. Dr. Ayhan Bıçak’a te(cid:2)ekkür ederim.

v
(cid:2)Ç(cid:2)NDEK(cid:2)LER

ÖZ…….……………………………………………………………………………....iii
ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….iv
(cid:4)Ç(cid:4)NDEK(cid:4)LER…………………………………………………………………….....vi
KISALTMALAR ………………………………………………………………...…viii
G(cid:4)R(cid:4)(cid:5)………………………………………………………………………………….1

I. BÖLÜM: TÜRKLERDE EVREN TASAVVURU………….………....6

A. Tengri (Tanrı)………………………………………………………………............6
B. (cid:4)nsan Anlayı(cid:2)ı…………..…………………………………………………………17
1. (cid:4)nsanın Yaratılı(cid:2)ı………………………………………………………………..17
2. Yer-su Ba(cid:3)lamında (cid:4)nsanın Dünyadaki Konumu……...…………………….....21
3. Tanrı- (cid:4)nsan- Devlet (cid:4)li(cid:2)kisi ………...…………………...………………..........23
C. Devlet ((cid:4)l/ El)……………………………………………………………………..28
D. Devletle (cid:4)lgili Temel Unsurlar…………………………………………..……….34
1. Kut…………………………………………………………………………........34
2. Hâkimiyet……………………………………………………………………….38
3. Ka(cid:3)an (Hükümdar)……………………………………………………………..42
4. Töre (Törü)………………………………………………………………….......47
a. Törenin Kaynakları………………………………………………………......49
b. Ceza…………………………………………………………………………..50

II. BÖLÜM: KUTADGU B(cid:4)L(cid:4)G………………….......................................54
A. Türklerin (cid:4)slâmiyet’e Geçi(cid:2)i ve Karahanlı Devleti ……………………………..54
B. Yusuf Has Hacip ve Kutadgu Bilig ...…………………………………………...62
1. Kutadgu Bilig Hakkındaki Tartı(cid:2)malar..…………….………………………...71
2. Siyasetname- Nasihatname Tartı(cid:2)maları………………………………………75
3. Bilgelik………………………………………………………………………...83
vi
III. BÖLÜM: KUTADGU B(cid:4)L(cid:4)G’DE DEVLET…………………….....87
A. Kutadgu Bilig’de Devlet ((cid:4)l / El) Terimi…………………………………….......87
B. Kutadgu Bilig’de Kut Terimi……………………………………..……………...90
C. Kutadgu Bilig’de Ka(cid:3)an………………………………………………………...100
D. Ka(cid:3)anın Özellikleri…………………………...…………………………….…..107
1. Bilgelik………………………………………………………………………..107
2. Cesaret………………………………………………………………………...109
3. Erdem…………………………………………………………………..……..110
E Ka(cid:3)anın Görevleri……………………………………………………………….114
1. Halkı Refah (cid:4)çinde Ya(cid:2)atmak………...………………………………………114
2. Do(cid:3)ru Kanunlar Koymak ve Adaleti Sa(cid:3)lamak……………………………...115
3. Sava(cid:2) Gücü ile Devleti Düzenlemek …………………………………………116
F. Vezir ve Özellikleri……………………………………………………………...117
G. Kumandan ve Özellikleri……………………………………………………….119
H. Alimler ve Özellikleri…………………………………………………………..121
(cid:4). Halk……………………………………………………………………………...122
J. Kutadgu Bilig’de (cid:4)nsan Anlayı(cid:2)ı……………….……………………………….127

IV. BÖLÜM: KUTADGU B(cid:4)L(cid:4)G’DE ADALET…………………….136
SONUÇ………………………………………………………………..151
KAYNAKÇA………………………………………………………….155

vii
KISALTMALAR
a.e. Aynı eser
AEV Avrasya Etnografya Vakfı
AKM Atatürk Kültür Merkezi
AÜ Ankara Üniversitesi
B Batı
b. Beyit/beyitler
Bkz. Bakınız
BSV Bilim ve Sanat Vakfı
C. Cilt
Çev. Çeviren
D Do(cid:3)u
D(cid:4)B Diyanet (cid:4)(cid:2)leri Basımevi
DTCF Dil ve Tarih Co(cid:3)rafya Fakültesi
Ed. Fak. Edebiyat Fakültesi
G Güney
h. Hicri
Haz. Hazırlayan
(cid:4)Ü (cid:4)stanbul Üniversitesi
K Kuzey
m. Miladi
MEB Milli E(cid:3)itim Basımevi
M.Ö. Milattan Önce
M.S. Milattan Sonra
s. Sayfa/sayfalar
TDAV Türk Dünyası Ara(cid:2)tırma Vakfı
TDAY Türk Dili Ara(cid:2)tırmaları Yıllı(cid:3)ı
TDK Türk Dil Kurumu
TDV Türkiye Diyanet Vakfı
TKAT Türk Kültürünü Ara(cid:2)tırma Ve Tanıtma
TTK Türk Tarih Kurumu
viii
v.b. Ve benzeri
v.d. Ve di(cid:3)erleri
YKY Yapı Kredi Yayınları
yy Yüzyıl

ix
G(cid:2)R(cid:2)(cid:3)

Tarihsel süreç boyunca kar(cid:2)ıla(cid:2)ılan devlet ve adalet ili(cid:2)kisini, Türk tarihinin
belli bir döneminde de(cid:3)erlendirmek kaygısıyla yola çıkılan bu çalı(cid:2)mada, Türk
tarihinin en önemli eselerinden biri olan Kutadgu Bilig esas alınmı(cid:2)tır. Türkler
açısından medeniyetler arası bir geçi(cid:2) süreci diye nitelendirilebilecek bir dönemde,
XI. yüzyılda kaleme alınan Kutadgu Bilig, hem (cid:4)slâmiyet öncesi hem de (cid:4)slâmiyet
sonrası sahip olunan de(cid:3)erleri içinde barındırmaktadır. Çalı(cid:2)madaki amaç, devlet ve
adalet kavramlarının Kutadgu Bilig’de nasıl anla(cid:2)ıldı(cid:3)ı ve bu kavramlara yüklenen
anlamların (cid:4)slâm öncesi Türk dü(cid:2)üncesiyle ba(cid:3)larını anlamaktır. Bunun yanında
devlet-adalet ili(cid:2)kisinin kültürel süreklilik çerçevesinde nasıl bir seyir takip etti(cid:3)ini
görmek de bir gereklilik olarak kabul edilmi(cid:2)tir.

Kutadgu Bilig’de, yazıldı(cid:3)ı dönemin toplumsal sorunları ele alınmı(cid:2), a(cid:3)ırlıklı
olarak devlet düzeni ve yönetimi konu edilmi(cid:2)tir. Evren tasavvuru, insan, devlet gibi
temel kurum ve kavramların eserdeki de(cid:3)erlendirili(cid:2) (cid:2)ekli, (cid:4)slâmi dönemdeki
kavramsal dönü(cid:2)ümü anlamamızı sa(cid:3)lamaktadır. Bu açıdan bakıldı(cid:3)ında, Kutadgu
Bilig, Türk devlet dü(cid:2)üncesinin (cid:4)slâm öncesi ve sonrasını yansıtan bir sentez niteli(cid:3)i
ta(cid:2)ımaktadır.

Kutadgu Bilig’de devlet ve adalet dü(cid:2)üncesini açıklamadan önce, genel
olarak devlet ve adalet terimlerinin ne anlama geldi(cid:3)inin kavramsal açıdan ortaya
konması ve içerikleri üzerinde durulması gereklidir.

Dilimize Arapçadan geçmi(cid:2) olan “devlet” kelimesi, “de(cid:3)i(cid:2)mek, bir halden bir
ba(cid:2)ka hale dönmek; nöbetle(cid:2)e birbiri ardınca gelmek, dola(cid:2)mak; üstün gelmek, zafer
kazanmak” anlamlarına gelmektedir (Davuto(cid:3)lu, 1994: 234). Müdavele ve tedavül
kelimeleriyle mü(cid:2)terek bir maddeden, devl maddesinden çıkmı(cid:2) (Ba(cid:2)gil, 1947:1) olan
bu kelimenin ço(cid:3)ulu düveldir (Davuto(cid:3)lu, 1994: 234).

Belli sınırlar içindeki insan toplulu(cid:3)una ait siyasi hâkimiyetin te(cid:2)kilatlanmı(cid:2)
(cid:2)ekli (Davuto(cid:3)lu, 1994: 234) diye tanımlanan ve tarihteki en güçlü, en buyurgan ve
1
en kapsayıcı örgüt (Cohen, 1993: 43) olan devletin olu(cid:2)ması için gerekli (cid:2)artlar;
millet, ülke, egemenlik ve siyasi örgütlenmedir. Geçmi(cid:2)e yönelik duygularında ve
gelece(cid:3)e ait amaçlarında birlik olan insan toplulu(cid:3)una millet denmektedir (Güriz,
2005: 31). Bu insan toplulu(cid:3)unun üzerinde ya(cid:2)adı(cid:3)ı belirli toprak parçasına ülke
(Güriz, 2005: 32), bu ülkede ya(cid:2)ayan insan toplulu(cid:3)u için ortak faaliyetleri
düzenleyen ve yönetimde birli(cid:3)i sa(cid:3)layan üstün siyasi güce egemenlik (Güriz, 2005:
33) adı verilmektedir. Yasama, yürütme ve yargı organlarının kurulması ise siyasi
örgütlenme (Taneri, 1993: 82) dir. Devleti olu(cid:2)turan unsurlar göz önünde
bulunduruldu(cid:3)unda, devlet, “bir milletin belli bir toprak parçası üzerinde, siyasi bir
örgütlenme sonucu ortaya çıkan ki(cid:2)ili(cid:3)i” (Taneri, 1993: 81) olarak ifade edilebilir.

Devlet kelimesinin siyasi bir terim haline gelmesi üç safhada gerçekle(cid:2)mi(cid:2)tir:
(cid:4)lk safhada, zafer, güç, hâkimiyetin dönü(cid:2)ümlü olarak el de(cid:3)i(cid:2)tirmesi (cid:2)eklinde anlam
kazanan devlet kelimesi, ikinci safhada hâkimiyetin süreklili(cid:3)ini ifade etmi(cid:2) ve nihai
siyasî otorite ve yapı içinde kullanılmaya ba(cid:2)lanmı(cid:2)tır. Ça(cid:3)da(cid:2) siyaset literatüründeki
kullanımını üçüncü safhada gösteren devlet terimi, millet-devlet esasına dayalı
“milletler arası sistemin her bir unsuru” anlamını kazanmı(cid:2)tır (Davuto(cid:3)lu, 1994:
235).

Devlet, yakla(cid:2)ık be(cid:2) bin yıl öncesi gibi geç bir tarihte görülen toplumsal bir
olgudur (Claessen, Skalnik, 1993: 3). Ara(cid:2)tırmacıların her zaman ilgisini çeken bir
kurum olarak devlet, farklı disiplinler tarafından kendilerine özgü bakı(cid:2) açılarıyla
incelenmi(cid:2) ve devlet hakkında çe(cid:2)itli kuramlar geli(cid:2)tirilmi(cid:2)tir. Bu kuramlar arasında,
devletin kurulu(cid:2) temellerini ailede ve onun geni(cid:2)lemesinde veya kuvvet ve
mücadelede bulan; devletin kökenini biyolojik esaslarla veya iktisadi bir olay olarak
ya da toplum sözle(cid:2)mesiyle açıklamaya çalı(cid:2)an farklı görü(cid:2)ler bulunmaktadır
(Okandan, 1945). Devletin ne oldu(cid:3)u, nasıl i(cid:2)ledi(cid:3)i, niçin ve nasıl geli(cid:2)ti(cid:3)i ve
üyelerine sa(cid:3)ladı(cid:3)ı yararlar konularında geli(cid:2)tirilen bu kuramlar arasında bir uzla(cid:2)ıya
varılamamı(cid:2)tır (Cohen, 1993: 43).

Devlete ili(cid:2)kin yapılan açıklamaların iki bin be(cid:2) yüzyıllık bir geçmi(cid:2)i olmakla
birlikte, tarih boyunca devlet kurmu(cid:2) olan her millet, belli bir devlet gelene(cid:3)ine ve
2