Hoca Ahmed Yesevi Seçme Makaleler PDF
Preview Hoca Ahmed Yesevi Seçme Makaleler
HOCA AHMED YESEVİ SEÇME MAKALELER Ankara 2017 İnceleme Araştırma Dizisi Yayın No: 40 HOCA AHMED YESEVİ SEÇME MAKALELER Editör Prof. Dr. Necdet TOSUN Yayın Koordinatörü Halil ULUSOY Teknik Redaksiyon Dr. Bülent KAYA ISBN 978-9944-237-20-8 Baskı Tarihi Mayıs 2017 Baskı Merkez Repro Basım Yayın Ltd. Şti. www.merkezrepro.com Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Taşkent Cad. Şehit H. Temel Kuğuoğlu Sokak. No: 30 06490 Bahçelievler/ANKARA Tel: 0312 216 06 00 • Faks: 0312 216 06 09 www.ayu.edu.tr [email protected] Kitapta ifade edilen fikir ve görüşler sadece yazarlarının olup, Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığının görüşlerini yansıtmazlar. İÇİNDEKİLER Sunuş ......................................................................................................................5 Önsöz .....................................................................................................................7 Ahmed Yesevî .........................................................................................................9 Yeseviyye’nin Temel Kitabı Cevâhiru’l-Ebrar Min Emvâci’l-Bihâr .....................15 Anadolu ve Balkanlarda Yesevî İzleri ...................................................................31 Hoca Ahmet Yesevi’nin Hazar Ötesi Türkmenlerine Tesiri ve Bu Çerçevede Bazı Tesbitler .................................................................................39 Yesevî Kültüründe İbadetlerin İç Anlamı .............................................................61 Pakistan’da Neşredilen Bir Esere Göre Ahmed Yesevî .........................................69 Hikmetlere Göre Yesevîlik ve Orta Asya Kültür Tarihi Bakımından Önemi ......75 Hoca Ahmet Yesevî ve Kazak Hanlığı .................................................................91 Yeni Bir ‘Hikmetler Mecmuası’ Münasebetiyle Yesevî Çalışmaları Üzerine Kısa Bir Değerlendirme ve ‘İbrahim Kıssası’ ........................................101 Yesevîlik’te Zikr-i Erre .......................................................................................119 Yesevîlik, Melametîlik, Kalenderîlik, Vefâîlik ve Anadolu Tasavvufunun Kökenleri Sorunu .........................................................125 Yeseviyye .............................................................................................................151 Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dinî Hayatındaki İzleri ...................................................................161 Batı’da Yesevîlik Çalışmaları ...............................................................................191 XIV. Yüzyılda Yazılmış Çağatayca Bir Yesevî Eseri: Hoca İshak b. İsmail Ata’nın Hadîkatü’l-Ârifîn’i ...............................................209 SUNUŞ Pîr-i Türkistân, Hazret Sultân Hâce-i Türkistân ve Sultânu’l-Evliyâ gibi unvanlarla anılan Ahmed Yesevi’nin tarihî şahsiyetine ait bilgiler tarihî menkıbevî rivayetlere dayanmaktadır. İslam’ın değerlerini Türk kültürünün değerleriyle kaynaştıran Yesevî öğretisi, özellikle bozkırlarda yaşayan Türk boylarının İslamiyeti benimsemesini kolaylaştırmıştır. Kaynağını İslâm Peygamberi Hz. Muhammed Efendimizin eğitim meto- dundan alan ve tarihî süreç içerisinde, Cüneyd-i Bağdâdî, Yusuf Hemedânî, Hoca Ahmed Yesevî, Abdulkadir-i Geylanî, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Ara- bî, Mevlânâ Celaleddîn-i Rûmî ve Şâh-ı Nakşibendîler gibi âlimler kervanı- nın ruh üflediği toplumlar, sonuç itibariyle, tezahür itibariyle hoşgörüye, es- tetiğe ve inceliğe dayalı bir din anlayışı oluşturmuşlardır. Bu anlamda Ahmet Yesevi’nin yaktığı gönül ateşi, asırlar boyu bütün Orta Asya’yı, Anadolu’yu ve Balkanları aydınlatmıştır. Türklerin hayatında köklü ve sürekli etki yapan önemli şahsiyetlerin öncüsü olmuştur. Hiçbir mutasavvıf, Türkler arasında onun kadar etkili olamamıştır. Hoca Ahmet Yesevî üzerine bilim adamlarımızın, araştırmacılarımızın daha fazla çalışmasına ihtiyaç olduğunu düşünüyorum. Çünkü tarihinden, kültüründen kopmuş, geçmişe ait değerlerinden uzaklaşmış toplumların kök- süz ağaçlardan farkı yoktur. Oysa bizler, köklü tarihin derinliklerine kadar uzanan, insanlığa büyük katkılarda bulunmuş bir medeniyetin mensuplarıyız. Mâzîmizden güç ve ilham alarak âtiye yürümek, hepimizin ortak sorumlu- luğudur. Hoşgörü ve sevgi, bugün de, dünyamızın en çok ihtiyaç duyduğu anlayıştır. Bugünün dünyasında, maddi değerleri esas alan insanlığın yaşadığı sıkıntıları giderebilmenin yolu; Hoca Ahmet Yesevi başta olmak üzere, sevgi medeniyetinin temsilcilerinin hikmetli mesajlarına kulak vermekten geçiyor. Ahmet Yesevi’nin Türkiye’de tanıtılmasına yönelik ilk bilimsel çalışma Fuat Köprülü’nün “Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar” adlı eseridir. Ardın- dan birçok akademisyen ve araştırmacı Ahmet Yesevi’yi daha detaylı tanıtmak için kitaplar, makaleler, bibliyografyalar hazırlamış ve dünya kütüphanelerin- deki Dîvân-ı Hikmet nüshalarını tarayarak ona ait olduğu düşünülen Hik- metleri bir araya getirmişlerdir. 5 Ahmet Yesevi Üniversitesi olarak bizler de, Ahmet Yesevi’nin eserleri ve tesirleri üzerine yazılmış makaleleri tarih sırasına göre bir araya getirerek seçme makaleler kitabı hazırlamayı uygun bulduk. Kitaptaki makaleler Ah- met Yesevi’nin hayatı, eserleri, fikirleri ve etkileri hakkında detaylı bilgileri sunmaktadır. Kitabın hazırlanmasında emeği geçen Prof. Dr. Necdet Tosun ve makaleleri bulunan bütün yazarlara şahsım ve üniversitem adına teşekkür ediyorum. Prof. Dr. Musa YILDIZ Mütevelli Heyet Başkanı 6 ÖNSÖZ Türk Dünyası’nın efsanevî pîri Hoca Ahmed Yesevî (ö. 562/1166) Orta Asya’da İslâmiyetin ve tasavvuf kültürünün yayılmasında önemli roller üst- lenmiş büyük bir mutasavvıftır. Halkın anlayabileceği sâde bir Türkçe ile söylediği hikmet tarzı şiirler dilden dile aktarılmış, menkıbeleri ve özlü sözleri göçmen çadırlarından köy çayhanelerine kadar geniş bir sahada tekrarlanmış, yüzyıllarca gönüllere iman, ahlak ve ilâhî aşk aşılamıştır. Kendisinden yaklaşık bir buçuk asır sonra Anadolu’da yaşayan Yunus Emre de onun fikirlerinden ve şiirlerinden beslenmiş, hattâ bazı şiirlerini Anadolu Türkçesi’ne âdetâ tercüme etmiştir. Pîr-i Türkistân Ahmed Yesevî’nin: “Aşkıng kıldı şeydâ meni, cümle âlem bildi meni, Kaygum sensin tüni küni, menge sen ok kereksen” dizeleri ile Âşık Yunus Emre’nin: “Aşkın aldı benden beni, bana seni gerek seni, Ben yanarım dünü günü, bana seni gerek seni” dizeleri aynı mânâ ve muhtevâdadır. Ahmed Yesevî’den sonra onun mürid ve sevenleriyle devam eden bu ma- neviyat ocağı (Yeseviyye tarîkatı) özellikle Türklerin yaygın olarak bulunduğu coğrafyalarda asırlarca toplumda irşad faaliyetine devam etmiş, dergâhlarında Yesevî’nin menkıbeleri anlatılmış, şiirleri ilâhi tarzında bestelenip okunmuş- tur. 20. yüzyılın başlarına kadar Orta Asya’da azalarak da olsa varlığını devam ettirebilmiş olan Yesevîlik, bu tarihten sonra Sovyetler Birliği yönetiminin her türlü dinî faaliyeti yasaklayan uygulamalarının ardından tarihe karışmıştır. 12. asırdan 20. asra kadar yaklaşık sekiz yüzyıl devam eden ve bugün artık gönüllerde güzel bir hâtıradan ibâret olan Yesevîlik yolunun öğretileri hak- kında kütüphanelerde yazma ve basma muhtelif eserler bulunmaktadır. Bu eserler, Ahmed Yesevî’nin ve takipçilerinin düşünce dünyasını tanımak için oldukça önemli kaynaklardır. Edebiyat, tasavvuf ve tarih araştırmacıları Ahmed Yesevî ve Yesevîlik hak- kında birçok araştırmalar yapmışlardır. Bu sahada en derli toplu çalışma olan 7 Fuad Köprülü’nün Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar isimli eserinin ilk baskısının üzerinden bir asır geçmiş ise de bu çalışma hâlâ değerinden bir şey kaybetmemiştir. Sonraki yıllarda Köprülü’ye yeni katkılar sağlayan ya da onun ulaşamadığı eserlere ulaşarak neşreden akademisyenlerin çalışmalarıyla Yesevîlik araştırmaları devam etmiş, birçok yeni bilgi ve bulguya ulaşılmıştır. Bu sahada son yıllarda neşredilen Türkçe yayınlara ek olarak, Indiana Üni- versitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Devin DeWeese’in İngilizce makâleleri de Yesevîlik araştırmalarına önemli katkılar sağlamıştır. Farklı akademik dergiler içinde yayınlanan makalelere ulaşmak araştır- macılar için bazen zorluk teşkil etmektedir. Bu konuda yeni araştırmacıların ve ilgililerin işini kolaylaştırmak gâyesiyle Ahmet Yesevi Üniversiyesi Müte- velli Heyet Başkanlığı tarafından Ahmed Yesevî ve Yesevîlik hakkında daha önce yayınlanmış bazı mühim makaleler derlenmiş ve elinizdeki kitap vücuda gelmiştir. Yesevî kültürünü tanımak isteyen herkes için faydalı ve birbirinden değerli makalelerin toplandığı bu mecmuanın ilim ve irfan dünyamıza yeni bir ışık olmasını temennî ederim. Prof. Dr. Necdet TOSUN 8 AHMED YESEVÎ KEMAL ERASLAN * Ahmed Yesevî’nin tarihî şahsiyetine dair vesikalar azdır, mevcut olanlar da menkıbelerle karışmış haldedir. Bunlardan sağlam bir neticeye varmak oldukça güç, hatta bazı hususlarda imkânsızdır. Buna rağmen “hikmet”le- rinden, onunla ilgili tarihî kaynaklardan, menâkıbnâmelerden elde edilecek bilgiler ve çıkarılacak sonuçlar, menkıbevî de olsa, hayatı, şahsiyeti, eseri ve tesiri hakkında bir fikir vermektedir. Batı Türkistan’daki Çimkent şehrinin doğusunda bulunan ve Tarım ırma- ğına dökülen Şâhyâr nehrinin küçük bir kolu olan Karasu üzerindeki Sayram kasabasında doğdu. İspîcâb (İsfîcâb) veya Akşehir adıyla da anılan Sayram kasabası eskiden beri önemli bir yerleşme merkeziydi. Bazı kaynaklarda onun Yesi’de, bugünkü adıyla Türkistan’da doğduğu kaydedilmektedir. Ahmed Ye- sevî’nin doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Yûsuf el-He- medânî’ye (ö. 535/1140-41) intisabı ve onun halifelerinden oluşu dikkate alınırsa XI. yüzyılın ikinci yarısında dünyaya geldiğini söylemek mümkündür. Sayram’ın tanınmış şahsiyetlerinden olan babası, kerametleri ve menkıbeleri ile tanınan ve Hz. Ali soyundan geldiği kabul edilen Şeyh İbrâhim adlı bir zattır. Annesi ise Şeyh İbrâhim’in halifelerinden Mûsâ Şeyh’in kızı Ayşe Hatun’dur. Şeyh İbrâhim’in Gevher Şehnaz adlı kızından sonra ikinci çocu- ğu olarak dünyaya gelen Ahmed Yesevî önce annesini, ardından da babasını kaybetti. Kısa bir müddet sonra Gevher Şehnaz, kardeşini de yanına alarak Yesi şehrine gitti ve oraya yerleşti. * Prof. Dr. (E), İstanbul Üniversitesi. 9 KEMAL ERASLAN Tahsiline Yesi’de başlayan Ahmed Yesevî, küçük yaşına rağmen birtakım tecellîlere mazhar olması, beklenmeyen fevkalâdelikler göstermesi ile çevre- sinin dikkatini çekmiştir. Menkıbelere göre, yedi yaşında Hızır’ın delâletine nâil olan Ahmed Yesevî Yesi’de Arslan Baba’ya intisap ederek ondan feyiz almaya başlar. Yine menkıbeye göre, ashaptan olan Arslan Baba’nın Yesi’ye gelerek Ahmed Yesevî’yi bulması ve Hz. Peygamber’in kendisine teslim ettiği emaneti vermesi, terbiyesiyle meşgul olup onu irşad etmesi, Hz. Peygam- ber’in mânevî bir işaretine dayanmaktadır. Arslan Baba’nın terbiye ve irşadı ile Ahmed Yesevî kısa zamanda mertebeler aşar, şöhreti etrafa yayılmaya başlar. Fakat aynı yıl veya ertesi yıl içinde Arslan Baba vefat eder. Ahmed Yesevî, Arslan Baba’nın vefatından bir müddet sonra zamanın önemli ilim merkezlerinden biri olan Buhara’ya gider. Bu şehirde devrin önde gelen âlim ve mutasavvıflarından Şeyh Yûsuf el-Hemedânî’ye intisap ederek onun irşad ve terbiyesi altına girer. Yûsuf el-Hemedânî’nin vefatı üzerine irşad mevkiine önce Abdullah-ı Berkî, onun vefatıyla Şeyh Hasan-ı Endâki geçer. 1160 yılında Hasan-ı Endâki’nin de vefatı üzerine Ahmed Yesevî irşad postu- na oturur. Bir müddet sonra, vaktiyle şeyhi Yûsuf el-Hemedânî’nin vermiş olduğu bir işaret üzerine irşad makamını Şeyh Abdülhâlik-ı Gucdüvânî’ye bırakarak Yesi’ye döner; vefatına kadar burada irşada devam eder. Ahmed Yesevî altmış üç yaşına geldiğinde geleneğe uyarak tekkesinin avlusunda müridlerine bir çilehane hazırlatır, vefatına kadar burada ibadet ve riyâzetle meşgul olur. Çilehanede ne kadar kaldığı belli değildir, fakat ölün- ceye kadar buradan çıkmadığı ve hücrede vefat ettiği rivayet edilmektedir. Doğum tarihi bilinmediğinden kaç yıl yaşadığı hususunda da kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Sayram’da İmam Muhammed b. Ali neslinden gelenlere Hâce denildiği gibi onlara bağlı olanlara da aynı isim veriliyordu. Ahmed Yesevî de bu silsileye bağlı olduğu için Hâce Ahmed, Hâce Ahmed Yesevî, Kul Hâce Ahmed şekillerinde de anılmaktadır. Kerametlerinin vefatından sonra da devam ettiği ileri sürülen Ahmed Yesevî, rivayete göre, kendisinden çok sonra yaşayan Timur’un rüyasına girer ve ona zafer müjdesini verir. Timur zafere erişince, Türkistan ve Kırgız boz- kırlarında şöhreti ve nüfuzu iyice yayılmış olan Ahmed Yesevî’nin kabrini ziyaret için Yesi’ye gelir. Kabrin üstüne, devrin mimari şaheserlerinden olan bir türbe yapılmasını emreder. Birkaç yıl içinde inşaat tamamlanır ve türbe, camii ve dergâhı ile bir külliye halini alır. Ahmed Yesevî’nin türbesi civarına gömülmek bozkır göçebeleri için ayrı bir değer taşır. Bu sebeple birçok kişi daha hayattayken türbe civarında toprak satın alarak kabirlerini hazırlarlar. Hatta kışın ölen bir kimse keçeye sarılarak ağaca asılır ve bahara kadar bek- letilir; bahar gelince götürülüp Ahmed Yesevî’nin türbesi civarına defnedilir. 10
Description:The list of books you might like
