De verpleegkundige als communicator

252 Pages·2016·3.175 MB·Dutch

by  Elsbeth C.M. ten Have

De verpleegkundige
als communicator
Leerboek communicatieve
vaardigheden
Elsbeth C.M. ten Have
Co-auteurs
Ruud Gortworst
Carin de Boer
Janneke Willemse
De verpleegkundige als communicator
De verpleegkundige als communicator
Leerboek communicatieve vaardigheden
Dr. Elsbeth C.M. ten Have
Vijfde, herziene druk
Bohn Stafleu Van Loghum, Houten
De verpleegkundige als communicator is eerder verschenen onder de titel Communicatieve vaardighe-
den voor verpleegkundigen. De patiënt centraal.
Eerste druk, eerste en tweede oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2001 en 2003
Tweede herziene druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2006
Derde herziene druk, Reed Business, Amsterdam 2011
Vierde herziene druk, eerste en tweede oplage, Reed Business Education, Amsterdam 2013-2015
Vijfde druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2016
Zesde druk, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2017
Zesde druk, tweede oplage, Bohn Stafleu van Loghum, Houten 2018
ISBN 978 90 368 1873 5
© Bohn Stafleu van Loghum is een imprint van Springer Media B.V., onderdeel van Springer
Nature 2017
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in
een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere manier,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b
Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus
1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoe-
dingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het
overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compila-
tiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.
Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave te
verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en andere
onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
NUR 897
Ontwerp omslag en binnenwerk: Mariël Lam BNO, ’s-Hertogenbosch
Bohn Stafleu van Loghum
Walmolen 1
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Voorwoord
De verpleegkundige als communicator is behulpzaam bij de ontwikkeling van communica-
tieve vaardigheden bij verpleegkundigen in alle zorgdomeinen. Het heeft daarmee een
bredere focus gekregen dan het voorgaande boek: Communicatieve vaardigheden voor ver-
pleegkundigen, dat de focus had op de meer ervaren verpleegkundige in een algemeen zie-
kenhuis. Steeds vaker kwam het verzoek vanuit verschillende hogescholen om deze focus
te verbreden naar andere sectoren binnen verpleegkunde, zoals de ouder- en kindzorg (in
de maatschappelijke gezondheidszorg, de MGZ), psychiatrie (geestelijke gezondheidszorg,
GGZ) en de zorg aan verstandelijk beperkten (VGZ). Ook was er de behoefte om de stijl van
het boek en de presentatie van de theorie juist geschikt te maken voor de hbo-v-student.
Deze brede focus betekent voor dit boek het volgende:
1 A lhoewel de hoofdstukken van deel 1 tot en met 3 dezelfde opzet hebben als in de
voorgaande drukken, zijn er meer theoriekaders geplaatst om tegemoet te komen
aan de wens voor meer theoretische kennis over communicatie.
2 T oevoeging van nieuwe gespreksvaardigheden, zoals gezamenlijke besluitvorming
(shared decision making) en motiverende gespreksvoering.
3 W aar mogelijk is gekozen voor een generieke benadering in de casuïstiek, dat wil zeg-
gen dat de casussen uit de AGZ ook herkenbaar zijn voor verpleegkundigen uit de
GGZ en/of de VGZ.
4 B ij dit leerboek zijn digitaal beschikbaar gesteld: de volledige tekst en per hoofdstuk
een samenvatting en oefenvragen met antwoorden. Ook zijn er extra deeplinks op-
genomen.
Ook voor dit boek geldt dat alle aangeboden theorie is ingepast in diverse casuïstiek
en uitgeschreven dialogen. Deze casuïstiek is afkomstig uit literatuur, uit datgene
wat cursisten/studenten naar voren brachten tijdens trainingen en uit eigen ervarin-
gen als verpleegkundige. Daarbij zijn de diverse hoofdstukken zo geschreven dat ze
ook afzonderlijk kunnen worden gelezen.
Nieuw deel 4 Doelgroepen en interculturele communicatie
Om evengoed recht te doen aan de specifieke kennis behorende bij de MGZ, GGZ en
VGZ is deel 4 toegevoegd, waarin deze domeinen met hun kennis en vaardigheden op
het gebied van communicatie worden behandeld.
Daarbij heeft de verpleegkundige ook te maken met patiënten die kenmerken verto-
nen die qua deskundigheidsgebied ‘lastig zijn te plaatsen’. Hierbij kun je denken aan
de psychiatrische patiënt in een algemeen ziekenhuis, een verstandelijk beperkt kind
in de thuissituatie, of een patiënt die zowel psychiatrisch als verstandelijk beperkte
kenmerken vertoont.
De specifieke patiëntencategorieën zoals die in deel 4 staan beschreven, hebben één
overeenkomst, namelijk dat het betrekkings(proces)niveau in de communicatie, met
name het non-verbale en daarmee ‘echte/oprechte’ communicatie, bepalend is voor
de kwaliteit. Dit heeft bij iedere patiënt/cliëntcategorie een andere oorzaak, maar dat
doet niets af aan het belang van communicatie die op betrekkingsniveau zorgvuldig
en met empathie dient te worden gerealiseerd.
Hiervoor is samenwerking gezocht met de communicatiesectie van de hbo-v In Holland
te Amsterdam. De coauteurs Ruud Gortworst en Carin de Boer, thans communicatie-
docenten, zijn beiden werkzaam geweest als respectievelijk GGZ- en VGZ-verpleeg-
kundige, wat de herkenbaarheid en uitwerking van de theorie en casuïstiek heeft
verbeterd.
De auteurs hebben niet de intentie om in een paar hoofdstukken alle kennis omtrent
ziektebeelden aangaande kindergeneeskunde, psychiatrie dan wel de verstandelijk be-
perkte zorg te beschrijven. De focus ligt nadrukkelijk op de do’s en don’ts wat betreft com-
municatieve vaardigheden met betrekking tot deze verschillende patiëntcategorieën.
Het boek sluit af met een hoofdstuk over interculturele communicatie. Het moge
duidelijk zijn dat interculturele communicatie in de gezondheidszorg een essenti-
eel onderdeel is van de professionele communicatie tussen zorgverlener en patiënt/
cliënt. In het afrondende hoofdstuk worden enkele kapstokken voor interculturele
communicatie beschreven die iedere zorgverlener kan gebruiken.
Evidence-based benadering
Net als in de voorgaande drukken is gekozen voor een evidence-based benadering. Be-
langrijk om hierbij op te merken is dat het bij de keuze voor een bepaalde behande-
ling steeds gaat om de samenhang met de opvatting en ervaring van de behandelaar,
en de wens en mening van de patiënt. Ook is het in dit kader nuttig om te noemen
dat alle beschreven communicatie-interventies door de auteurs daadwerkelijk in de
praktijk zijn uitgevoerd.
Met dank aan
Met name wil ik de volgende personen bedanken voor hun waardevolle op- en aan-
merkingen bij de diverse hoofdstukken. Allereerst drs. Yvonne E. Zelders, docente
psychologie aan de hbo-v te Groningen voor het kritisch meelezen van de hoofdstuk-
ken 1 tot en met 4, 6 en 8. Hoofdstuk 5: Geuk Schuur, auteur van het boek Omgaan met
agressie voor zijn kritische beschouwing op het gedeelte over omgaan met agressie en
de analyse van de praktijk.
Voor de waardevolle bijstelling van het boek naar een geschikt en actueel studieboek
voor hbo-v-studenten en voor de aanvullende hoofdstukken in deel 4, wil ik Ruud
Gortworst, Carin de Boer en Janneke Willemse bedanken.
Tevens bedank ik alle (aspirant-)verpleegkundigen die aan trainingen hebben deelge-
nomen, en de patiënten voor hun (in)directe bijdragen aan dit boek.
Jistrum (Fr), herfst 2015
Dr. Elsbeth C.M. ten Have
Inhoud
Inleiding 15
Deel 1 Theorie 17
1 Communicatie 19
1.1 Wat is communicatie? 20
1.2 Professionele communicatie 23
1.3 Het referentiekader van de verpleegkundige 25
1.4 Valkuilen met betrekking tot interpreteren 28
1.5 Het referentiekader van de patiënt 30
1.6 De afdelingscultuur 32
2 Analyse van het gesprek 35
2.1 Het procedureniveau 38
2.2 Het inhoudsniveau 39
2.3 Het betrekkings- of procesniveau 40
2.4 Het gevoelsniveau 40
2.5 Relationeel niveau 47
2.6 Het appellerend niveau 48
2.7 Analyse van het gesprek in de praktijk 51
Samenvatting deel 1: Theorie 55
Deel 2 Vaardigheden 57
3 Actief luisteren 59
3.1 Aandachtgevend gedrag 60
3.2 Het stellen van vragen 62
3.3 Parafraseren van de inhoud 66
3.4 Reflecteren van gevoelens 67
3.5 Samenvatten 68
3.6 Luisteren, samenvatten doorvragen 69
3.7 Valkuilen bij actief luisteren 69
4 Regulerende vaardigheden 71
4.1 Metacommunicatie 71
4.2 Hanteren van ongewenste intimiteiten 74
4.3 Assertiviteit en feedback 75
4.4 Proactiviteit 80
5 Van conflicthantering tot omgaan met agressie 83
5.1 Conflicthantering 83
5.2 De methodiek van overleggen 86
5.3 Attitude 90
5.4 Omgaan met (dreigende) agressie 91
5.5 Een provocerende patiënt 93
5.6 Een agressieve patiënt 97
5.7 Agressief gedrag: beïnvloedende factoren 98
5.8 Casus en nabespreking 100
5.9 Juridische toelichting bij deze casus 108
6 Bekrachtigende communicatieve vaardigheden 111
6.1 G ezamenlijke besluitvorming (shared decision making) 112
6.2 Motiverende gespreksvoering 116
6.3 Oplossingsgericht werken 118
Samenvatting deel 2: Vaardigheden 123
Deel 3 Gespreksvormen 129
7 Het anamnesegesprek 131
7.1 Basisanamnese 131
7.2 Fragment van een anamnesegesprek 136
7.3 Tweede praktijkvoorbeeld 139
7.4 Slotopmerkingen 141
8 Het probleemverhelderend gesprek 143
8.1 Voorwaarden 144
8.2 Methodiek 146
8.3 B epalen van de eigen grenzen en mogelijkheden
van de verpleegkundige 153
9 Het voorlichtingsgesprek 155
9.1 Voorwaarden voor effectieve voorlichting 155
9.2 Niveaus van voorlichting 160
10 Het slechtnieuwsgesprek 169
10.1 O pvang en begeleiding voor en tijdens het slechtnieuwsgesprek 170
10.2 Opvang en begeleiding na het gesprek 175
10.3 Vraag naar effect en zin van de behandeling 176
10.4 Omgaan met afweer 177
10.5 Over artsen 179
10.6 Casus en analyse 181
10.7 De verpleegkundige als advocaat van de patiënt 184
10.8 Grenzen aan het verpleegkundig handelen 185
11 Het ontslaggesprek 189
11.1 Richtlijnen ter voorbereiding op de thuissituatie 190
11.2 Algemene vragen bij het ontslaggesprek 191
11.3 Slotopmerkingen 193
Samenvatting deel 3: Gespreksvormen 195
Deel 4 Doelgroepen en interculturele communicatie 199
12 K inderen in de algemene en maatschappelijke
gezondheidszorg 201
12.1 De ontwikkelingsfasen van het kind 202
12.2 Slotopmerkingen 211
13 C liënten in de geestelijke gezondheidszorg en
psychogeriatrie 213
13.1 Verpleegkundige diagnose: therapieontrouw 216
13.2 Verpleegkundige diagnose: beperking in copingvaardigheden 220
13.3 Verpleegkundige diagnose: inadequate sociale interactie 222
13.4 Omgaan met weerstand en agressie 226
13.5 Communiceren tijdens de diverse stadia van dementie 227
14 Cliënten met een verstandelijke beperking 231
14.1 Uitgaan van de mogelijkheden 232
14.2 Therapieontrouw 238
14.3 Beperking in copingvaardigheden 241
14.4 Inadequate sociale interactie 243
15 Interculturele communicatie 245
15.1 Het belang van interculturele communicatie 246
15.2 Obstakels 247
15.3 Leercurve interculturele sensitieve competentie 249
15.4 Indelingsmodel van verschillende culturen 249
15.5 Toepassing interculturele communicatie 251