Table Of Content

......................MAX H orkheimer ZMIERZCH NOTATKI Z NIEMIEC 1951-1954 Z niemieckiego przełożyła Halina Walentowicz Książka i Wiedza Tytuł oryginału Dämmerung. Notizen in Deutschland (1931-1934) Okładka i strony tytułowe Ewa Możejko Redaktor Zygmunt Wojtecki Redakcja techniczna Hanna Toda Korekta Zespół Publikacja dotowana przez Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego © S. Fischer Verlag GmbH, Frankfurt am Main, 1974 © Copyright for the Polish translation by Halina Walentowicz Wszelkie prawa zastrzeżone © Copyright for the Polish édition by Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2002 Wydanie pierwsze Obj. ark. druk. 11 Druk i oprawa: GRAFMARK Trzynaście tysięcy sześćset dwudziesta trzecia publikacja „KiW" ISBN 83-05-13219-6 4 Spis treści Przedmowa.................................................................................................9 Zmierzch...................................................................................................14 Monadologia.............................................................................................14 Ruletka.....................................................................................................15 Zhańbione pojęcia.....................................................................................16 Nieograniczone możliwości......................................................................16 Zdradzieckie ręce......................................................................................18 Rozmowy filozoficzne w salonie................................................................18 Stronniczość logiki....................................................................................19 Charakter i awans...................................................................................20 Przemoc i harmonia................................................................................22 Wszelkie początki są trudne....................................................................22 Z wewnątrz na zewnątrz..........................................................................23 Czas to pieniądz.......................................................................................24 Sprzeczność..............................................................................................26 Hotelowy portier......................................................................................26 Uwaga......................................................................................................28 Wychowanie i moralność..........................................................................28 Niebezpieczeństwa terminologiczne........................................................29 Kategorie związane z pochówkiem......................................................... Sprawiedliwy los......................................................................................32 Ręka, która w sobotę zamiata, w niedzielę będzie cię najczulej głaskała...............................................................................32 Brydż........................................................................................................33' Ślepota na wartości.................................................................................34 Granice wolności......................................................................................34 Podłość jest premiowana..........................................................................36 Dwojaka nagana......................................................................................39 „Nieodkryty ląd...”...................................................................................39 5 Komentarz do teorii resentymentu.........................................................40 Absolutna sprawiedliwość.......................................................................41 Nietzsche i proletariat.............................................................................42 Reguły gry................................................................................................43 Archimedes i nowoczesna metafizyka.....................................................45 Konwersja myśli......................................................................................45 Pomóc można tylko całości......................................................................46 Sceptycyzm i moralność..........................................................................46 Światopogląd heroiczny..........................................................................49 Wszyscy muszą umrzeć...........................................................................50 Dyskusja o rewolucji...............................................................................51 Uwaga......................................................................................................54 Takt..........................................................................................................55 Animizm...................................................................................................55 O formalizacji chrześcijaństwa................................................................56 Wiara i zysk.............................................................................................57 Albo - albo................................................................................................58 Polityczne reguły życia............................................................................60 Metafizyka...............................................................................................60 Struktura społeczeństwa i charakter......................................................61 Uwaga......................................................................................................63 Banały......................................................................................................64 Zdrowie i społeczeństwo..........................................................................65 Nie-napiętnowani....................................................................................66 Władza kościoła.......................................................................................67 Buddyzm..................................................................................................67 Mały człowiek i filozofia wolności............................................................67 Stara historia...........................................................................................70 Bezinteresowne dążenie do prawdy........................................................71 Burżuazyjna moralność...........................................................................73 Teatr rewolucyjny albo „pojednanie przez sztukę”.................................74 Przyczynek do charakterologii.................................................................75 Wykolejeńcy.............................................................................................77 Uwaga 1...................................................................................................78 Uwaga 2...................................................................................................79 Zróżnicowana krytyka.............................................................................79 Przyczynek do psychologii rozmowy.......................................................82 Bezsilność niemieckiej klasy robotniczej................................................83 Ateizm i religia........................................................................................89 Uwaga......................................................................................................89 6 Drapacz chmur........................................................................................90 Skromność bogatych................................................................................91 Symbol......................................................................................................92 Kain i Abel...............................................................................................92 Walka przeciwko mieszczaninowi...........................................................92 Wychowanie dla prawdomówności..........................................................94 Wartość człowieka...................................................................................95 Kobieta u Strindberga.............................................................................96 Siła, prawo, sprawiedliwość....................................................................97 Poziomy wykształcenia...........................................................................98 Miłość i głupota......................................................................................100 Symptomy..............................................................................................100 W kwestii narodzin................................................................................101 Uwaga....................................................................................................102 Socjalizm i resentyment.........................................................................102 Prospołeczny charakter języka..............................................................104 Kategoria wielkiego burżua...................................................................105 Uwaga....................................................................................................106 To, co osobiste........................................................................................106 Przestrzeń społeczna.............................................................................107 Bajka o konsekwencji............................................................................108 Wyznanie................................................................................................109 Kapitalizm „niestety” ustabilizowany...................................................110 Służba w interesie.................................................................................110 Znaczenie osoby.....................................................................................112 Ludzkość................................................................................................113 Trudności z lekturą Goethego................................................................114 „Pieniądz czyni zmysłowym” (przysłowie berlińskie)............................115 Porzucona dziewczyna............................................................................115 Uwaga....................................................................................................117 Prawo azylu...........................................................................................117 Zły przełożony........................................................................................118 Kto nie chce pracować, niech nie je.......................................................120 Bezsilność rezygnacji.............................................................................121 Stare dobre czasy...................................................................................122 Przemiany moralności...........................................................................123 Odpowiedzialność..................................................................................123 Wolność decyzji moralnej.......................................................................125 Radość z pracy.......................................................................................126 Uwaga....................................................................................................127 7 Europa i chrześcijaństwo.......................................................................127 Troska w filozofii....................................................................................132 Rozmowa o bogaczach............................................................................132 Wdzięczność...........................................................................................134 Postęp.....................................................................................................135 Uwaga....................................................................................................136 Idealizm rewolucjonisty.........................................................................137 Osoba jako posag...................................................................................138 „Propaganda okrucieństwa”...................................................................139 Maksymy i refleksje Goethego..............................................................140 Nowa rzeczowość...................................................................................142 Kłamstwo a nauki humanistyczne........................................................144 Psychologia gospodarcza........................................................................145 Triki........................................................................................................145 Przy telefonie.........................................................................................147 Osobliwości epoki...................................................................................148 Charakter...............................................................................................149 Przypadkowość świata...........................................................................150 Życie traktowane serio...........................................................................153 Relatywizm teorii klasowej....................................................................154 Groza, jaką budzi zabójstwo dziecka.....................................................156 Zainteresowanie zyskiem.......................................................................157 Moralna nieskazitelność rewolucjonisty...............................................157 Odważnym szczęście sprzyja.................................................................157 Stosunki międzyludzkie.........................................................................159 Cierpienia duchowe................................................................................161 Dwa elementy rewolucji francuskiej.....................................................162 O różnicy (w tym samym ) wieku..........................................................163 Zakazane afekty....................................................................................164 Problematyczność pewnego pojęcia psychoanalitycznego.....................166 Co bardziej dokuczy, to prędzej nauczy.................................................167 Taki jest świat........................................................................................167 Biurokracja związkowa..........................................................................168 Zapóźnieni..............................................................................................168 Podwójna moralność...............................................................................170 O relatywności charakteru....................................................................170 Neuroza..................................................................................................172 Czekanie.................................................................................................173 Niezbadane............................................................................................173 Zapomnienie..........................................................................................175 Przedmowa Zmierzch to zbiór spostrzeżeń i refleksji notowanych przez Hor- kheimera w Niemczech na początku lat trzydziestych, czyli w przeded niu dojścia Hitlera do władzy. Wbrew oczekiwaniom, jakie mógłby zrodzić tytuł, czy zwłaszcza podtytuł tego dzieła, bezpośrednich od niesień do problematyki faszyzmu jest tu stosunkowo niewiele, przy czym jeśli się pojawiają, to właściwie wyłącznie w szerokim kontek ście analizy historycznej ewolucji systemu kapitalistycznego; nasu wa się więc pytanie, dlaczego autor właśnie wtedy, gdy nad kruchym ładem Republiki Weimarskiej zawisła groźba - która już wkrótce miała się spełnić - narodowosocjalistycznej dyktatury, uczynił przed miotem rozważań specyfikę tej formy uspołecznienia, jaką stanowi kapitalizm - tak bowiem najogólniej można określić przewodni te mat książki. Fakt, że ekspansję faszyzmu rozpatruje Horkheimer na tle kapitalistycznych stosunków społecznych, nie jest oczywiście przy padkiem, gdyż wynika z jego sposobu pojmowania genezy, istoty oraz znaczenia tej formy totalitaryzmu w nowożytnych dziejach Europy: otóż totalitaryzm faszystowski nie jest w opinii twórcy teorii kry tycznej zjawiskiem zewnętrznym ani akcydentalnym wobec syste mu społecznego opartego na kapitale, lecz przeciwnie - stanowi jego wytwór. Narodowosocjalistyczny reżim, mimo że jawi się jako prze ciwieństwo pokonanego przezeń liberalizmu, w gruncie rzeczy jest jego logiczną konsekwencją. Faszystowską dyktaturę uznaje Horkhe imer w świetle swej krytycznej teorii historii za wyraz i rezultat sprzeczności społecznych nierozwiązywalnych w ramach systemu kapitalistycznego, za widomy przejaw wyczerpania się jego potencji rozwojowych. Z tej racji uważa, że rozmawiać o faszyzmie to znaczy mówić przede wszystkim o kapitalizmie, „kto natomiast nie chce mó 9 wić o kapitalizmie, powinien także milczeć o faszyzmie”1. Właśnie dlatego, że wypowiedź autora Zmierzchu dotycząca faszyzmu tak wiele mówi o kapitalizmie, dziś - gdy kwestia totalitarnej dyktatury utraciła ną szczęście palącą aktualność, co jednak nie oznacza, że trafiła bezpowrotnie do archiwum historii, gdyż dalsze losy społe czeństwa kapitalistycznego pozostają przecież sprawą otwartą - książ ka ta ma wartość nie tylko dokumentalną. Społeczeństwem kapitalistycznym w różnych jego aspektach oraz dziejowych metamorfozach zajmuje się Horkheimer oczywiście nie tylko w tej jednej pracy, jak wiadomo jest to główny wątek całokształtu twórczości tego filozofa. To samo można powiedzieć o specjalnym za interesowaniu frankfurckiego indywidualisty jednostką, którego świadectwem są wszystkie bez wyjątku jego dzieła. Horkheimerowi obca jest skłonność do wynoszenia tego, co ogólne .ponad to, co jed nostkowe, nie ma on zroztimienia dla takiej tolerancji w odniesieniu do całości, która nieuchronnie idzie w parze z obojętnością lub zgoła bezwzględnością wobec jej członów, co jest przyczyną zarówno jego niechęci do teodycei - zakładającej we wszystkich wersjach prymat ogółu i podrzędność jednostki - jak i krytycyzmu wobec systemu ka pitalistycznego. „Dopóki jeden jedyny człowiek żyje w nędzy tylko ze względu na sposób organizacji społeczeństwa, dopóty identyfikacja z takim porządkiem w imię człowieczeństwa jest absurdem. Praktycz ne przystosowanie może być nieuniknione dla indywiduum, ale ma skowanie w teorii przeciwieństwa między pojęciem człowieka i kapi talistyczną rzeczywistością pozbawia myślenie wszelkiej prawdy”2. Tak więc na pozór Zmierzch - w którym autor poddaje analizie pew ne określone stadium rozwoju społeczeństwa kapitalistycznego, mia nowicie jego starość, zwracając swoim zwyczajem szczególną uwagę na położenie jednostki w tym społeczeństwie, czy ściślej, na zróżnico wanie położenia społecznego poszczególnych jednostek, uwarunko wane odmiennością ich przynależności klasowej - nie odbiega z punktu widzenia ani tematyki, ani też sposobu jej ujęcia od pozosta łych jego dzieł. 1 Max Horkheimer, Gesammelte Schriften, Bd. 4, Fischer Verlag Frankfurt am Main, 1988, s. 308-309. 2 Tamże, s. 330. 10 A jednak jest pewien powód, który sprawia, że Zmierzch wyróż nia się spośród innych tekstów prezentujących wykładnię historii opartą na założeniach teorii krytycznej. Rzecz w tym, że metoda, jaką posługuje się tu Horkheimer, polega na odwróceniu tradycyjnej in dukcji, której jest właściwa ekstensywność, wyrażająca się w stop niowym kumulowaniu pojedynczych doświadczeń z intencją nada nia im w ostatecznym rezultacie rangi uniwersalnego prawa. Tym czasem indukcja, która znalazła zastosowanie w teorii społecznej Horkheimera, odwraca zależność między tym, co szczegółowe i ogól ne w taki sposób, że intensywna analiza elementu szczegółowego, nie dowolnego naturalnie, lecz prawdziwie znaczącego, tj. typowego dla panującego modelu realności, staje się adekwatna dla przedsta wienia i zrozumienia istoty owego modelu. „Indukcja w teorii społe czeństwa polega na wyszukiwaniu tego, co ogólne, w tym, co szczegó łowe, a nie ponad nim ani poniżej niego; zamiast przechodzić od jed nego elementu szczegółowego do drugiego i potem wznosić się na wyżyny abstrakcji, ta indukcja powinna coraz mocniej zagłębiać się w to, co szczegółowe, i w nim odkryć ogólne prawo”3. Najbardziej znaczącymi elementami szczegółowymi, które poniekąd zawierają w sobie i odzwierciedlają całość społeczeństwa, są rzecz jasna indywi dua. Swoistość Zmierzchu polega na tym, że Horkheimer robi tu prak tyczny użytek z modelu odwróconej indukcji, tzn. dokonuje zwrotnej rekonstrukcji struktury społecznej całości i mechanizmów określają cych jej funkcjonowanie, przyjmując za punkt wyjścia mentalność, usposobienie, postawę, hierarchię wartości jednostek,a także ich wzajemne relacje, słowem - wszelkie liczące się atrybuty życia w mikroskali, które zostały ukształtowane właśnie w ramach tej cało ści, pod wpływem stosunków panujących w społecznej makroskali. To, co Horkheimer ukazuje jako odzwierciedlenie w życiu jed nostki ogólnego charakteru stosunków społecznych wczesnych lat trzydziestych, jawi się zarazem jako piętno nieludzkości w poszcze gólnych ludziach, albowiem społeczeństwo, które obrazuje w Zmierz chu - społeczeństwo totalitarnej fazy kapitalizmu - ma za podstawę, wedle jego oceny, „absolutną negację wszelkich ludzkich wartości”. 3 Tamże, s. 376. 11 Odczłowieczenie stosunków międzyludzkich rodzi ból. Demaskując nieludzki charakter społeczeństwa współczesnego i ludzi w nim ży- jących, Horkheimer zwraca się z niezwykłą wnikliwością i wrażliwo ścią ku tej stronie życia, którą filozofowie - zainteresowani człowie kiem jako istotą przede wszystkim myślącą, nie zaś doznającą - z reguły zapoznają lub w najlepszym razie bagatelizują. Ujawnia zmysł dla rozlicznych odmian cierpienia, wyostrzony świadomością spusto szeń, jakie czyni ono w życiu, którego nieodwołalna przemijalność nie pozostawia nadziei na zadośćuczynienie za krzywdy wyrządzane przez złe rządy w doczesności. Tego typu zmysł posiadał niewątpli wie Schopenhauer - również przekonany o tym,że „w każdym mikro- kosmosie tkwi cały makrokosmos”4 - należący do myślicieli, których koncepcje stanowiły istotne źródło inspiracji dla Horkheimera w jego filozoficznym rozwoju. Zmierzch, który z taką wyrazistością ekspo nuje motyw cierpienia - w perspektywie jego przyczyn, przejawów, głębi, daremności, a przede wszystkim niepowetowanych szkód, ja kich przysparza istotom obdarzonym wrażliwością - jest tego wy mownym świadectwem. Można powiedzieć, że niniejszy zbiór nota tek z Niemiec to właśnie ta pozycja w dorobku Horkheimera, która ukazuje obraz rzeczywistości - z tego punktu widzenia - najbardziej zgodny z wyobrażeniami o świecie wielkiego pesymisty. Wskazana okoliczność uzasadnia tezę o innej jeszcze teoretycz nej filiacji, która także może uchodzić za wyróżnik dzieła. Pesymizm Zmierzchu przywodzi bowiem na myśl przygniatające wrażenie Ador na, że ludzkość w swym dziejowym pochodzie zabrnęła w ślepą ulicz kę, że z uwikłania w społeczne sprzeczności nie ma wyjścia. Jakkol wiek w odróżnieniu od tego genialnego malkontenta Horkheimer w późniejszym okresie, zwłaszcza powojennym, stonował do pewnego stopnia swój krytycyzm wobec społeczeństwa zachodniego - tzn. wi dząc oczywiście nadal jego ciemne strony, poszukiwał w nim enklaw ginącej kultury i podkreślał potrzebę chronienia jej-Zmierzch tchnie poczuciem beznadziejności sytuacji społecznej, nasuwa nieodparty wniosek, że kryzys nowożytnej zasady uspołecznienia nie pozosta 4 Arthur Schopenhauer, Świat jako wola i przedstawienie, Wydawnictwo Na ukowe PWN, Warszawa 1995, t. 2, s. 634. 12