Zarys historii historiografii polskiej PDF
Preview Zarys historii historiografii polskiej
Andrzej F. Grabski Zarys historii historiografii polskiej i Wydawnictwo Poznañskie Poznañ 2000 © Copyright by Andrzej F. Grabski 2000 © Copyright by Wydawnictwo Poznanskie sp. z o.o., Poznan 2000 Projekt okiadki: Tomasz Siwinski Redakcja i korekta: Magdalena Owczarzak ISBN 83-7177-138-X Wydawnictwo Poznanskie sp. z o.o. 61-701 Poznan, ul. Fredry 8 Dzial handlowy tel. (061) 852-38-44, fax (061) 852-66-05 Naswietlanie: „SCRIPTUS” sp. z o.o. 61-701 Poznan, ul. Fredry 8 Druk i oprawa: ABEDIK — Poznan Spis tresci Od autora............................................................* * . » . '4: „ « V , ■ 7 I. Wprowadzenie................................................................................................................. 10 II. Dziejopisarstwo polskie wieków srednich.......................................................... 17 III. Historiografía polskiego Odrodzenia........................................................................... 27 IV. Dziejopisarstwo polskie czasów Baroku................................................................. 44 V. Oswieceniowa transformacja w historiografii europejskiej....................................................................................................................... 61 VI. Historiografía polskiego Oswiecenia...................................................................... 69 VII. Przemiany historiografii europejskiej w XIX w.................................................... 84 VIII. Historiografía polska w dobie zaborów. Czasy przedstyczniowe ....................................................................................................109 IX. Historiografía polska w dobie zaborów. Czasy postyczniowe..............................................................................................................122 X. Historiograficzne reorientacje na przelomie wieków............................................144 XI. Europejska nauka historyczna w dwudziestoleciu miedzywojennym ..............................................................................................................155 XII. Historiografía II Rzeczypospolitej...............................................................................166 5 XIII. Przemiany historiografii europejskiej po II wojnie swiatowej..................................................................................................................................186 XIV. Historiografía P R L .............................................................................................................199 XV. Kilka slów o historiografii emigracyjnej ................................................................232 XVI. Najnowszy zwrot w historiografii polskiej...................................................................241 Literatura przedmiotu................................................................ A .........................249 Indeks osobowy ...................................................................................................................268 Od autora Szczęšliwie nie ma juž dziš — na przelomie II i III tysiąclecia — žadnych podstaw po temų, aby nadal powtarzač za Jamesem T. Shotwellem (1939), že „Klio, jako najstaisza z Muz, zajęla się spisywaniem przeszlošci innych, ale zlekcewažyta to zadanie w stosunku do samej siebie". W ostatnim pohvieczu XX stulecia historia historiografii rozwinęia się — w skali šwia- towej — w wyspecjalizowaną dziedzinę nauki historycznej, uprawianą na coraz większą skalę w ramach jej profesjonalnych struktur, zajęla tež odpowiednie w stosunku do jej stanowiska w badaniach naukowych miejsce w akademickim nauczaniu historii. Pogląd, ktory swego czasu (1965) propagowal czolowy w powojennej Polsce historyk historiografii Marian H. Serejski, jakoby wciąž jeszcze szukala ona „wlašciwych drog" i „znajdo- wala się u progų swojego rozwoju", zdecydowanie stracil juž swoją dawniejszą aktualnošč. Rowniež w Polsce, gdzie jeszcze w okresie międzywojennym zajmovvalo się nią bardzo niewielu uczonych i praktycznie nie byla ona jeszcze obecna na uniwer- sytetach, stala się dziedziną uprawianą przez coraz liczniejsze grono specjalistow, a rownoczešnie — zwykle w powiązaniu 7 Od autora z metodologią historii — przedmiotem nauczania na kierunku historii na uniwersytetach i w irtnych szkolach wyzszych, w któ- rych prowadzone są studia historyczne. Realizuje się go jednak na rozne sposoby — na miarę istniejących w poszczegolnych osrodkach naukowych mozliwosci, a więc albo, stosunkowo rzadko, jako historie historiografii powszechnej, oczywiscie z uwzglednieniem polskiej, albo tez, najczęšciej, jako historie historiografii polskiej w powiązaniu z powszechną, dobrze — bo i tak się zdarza — ješli nie tylko jakiegoš jej wąskiego chro- nologicznego odcinka. Do takiego stanu rzeczy walnie przyczynia się niemal zu- peiny brak niezbędnych do nauczania tego przedmiotu w szko- lach wyzszych pomocy naukowych, a przede wszystkim syn- tetycznych opracowari zarówno historii historiografii powszech nej, jak i polskiej. Nieliczne dawniejsze prace tego rodzaju — dostępne dzis tylko w większych bibliotekach — bardzo się juž zestarzaly i w większošci nie odpowiadają juž dzisiejszym wy- maganiom ani naukowym, ani dydaktycznym. Opublikowane rdedawno dzieía Jerzego Serczyka (1994) i Jerzego Topolskiego (1998) — oba dotyczące powszechnej historii historiografii — są w naszym pismiennictwie naukowym praktycznie jej jedy- nymi calosciowymi opracowaniami! Jeszcze gorzej jest w przy- padku historii historiografii polskiej. Podjęta w ostatnich latach przez grono specjalistów, skupione wokól Jerzego Matemickie- go, inicjatywa opracowania zbiorowymi silami jej obszemej na- ukowej syntezy, pozostaje wciąž na etapie opracowy wania kon- cepcji dziela i poszukiwania srodków na jego wykonanie. W tych okolicznošciach zdecydowalem się na opublikowanie tej pracy, pomyšlanej jako adresowane przede wszystkim do studentów ogólne wprowadzenie do historii historiografii pol skiej, a jednoczesnie zapowiedz przygotowywanych przeze mnie od dlužszego czasu dwóch większych prac syntetycznych, mianowicie będącej na ukoñczeniu jednotomowej historii histo- 8 Od autora riografii polskiej, oraz znacznie juz zaawansowanego obszer- niejszego opracowania historii historiografii powszechnej. W niniejszej pracy staralem sie przedstawic najogólniejszy zarys historii historiografii polskiej od czasów najdawniejszych do wspólczesnych. Skoro przedmiotem zawartych w niej roz- wazan jest historiografia, a wiyc wytwór pracy historyków, nie zas oni sami, ograniczylem informacje o ich zyciu i dzialalnosci tylko do takich, które byly konieczne dia objasnienia ich pracy historycznej. Mogtem tak postapic w znacznej mierze dzieki ist- nieniu opracowanego pod redakcja Marii Prosinskiej-Jackl popularnonaukowego Stownika historyków polskich (1994), do któ- rego tez odsylam zainteresowanych ich zyciem czytelników. Sta ralem sie tez opracowac niniejsza ksiazke w sposób mozliwie jasny, tak, aby byla ona zrozumiala dia osób nie dysponujacych jeszcze powazniejszym przygotowaniem z zakresu historii hi storiografii czy metodologii historii. Zbudowalem wiec swoja narracje w sposób — jak mi sie wydaje — najprostszy z mozli- wych, przedstawilem bowiem dzieje historiografii polskiej naj- pierw w ukladzie chronologicznym, wedle kolejnych jej okre- sów, a nastepnie w ich ramach takze w porzadku rzeczowym, wedlug uprawianej w kazdym z nich problematyki. Wreszcie w nadziei, ze moze sie okazac pomocna w przy- padku czyjegos powazniejszego zainteresowania sie omawiana w niej problematyka, na zakonczenie ksiazki podalem biblio grafie, która obejmuje jednak tylko prace odnoszace sie do hi storii historiografii polskiej oraz bardzo skromny wybór dziel z zakresu teoretyczno-metodologicznych zagadnien historii, na- tomiast niemal zupelnie pomija, nawet powolywane w niniejszej ksiazce, prace dotyczace czy to historii historiografii innych kra- jów, czy tez historii historiografii powszechnej. Rozdzial I Wprowadzenie Terminem historiografía poshiguje sie w niniejszej pracy w jego szerszym znaczeniu, a wiec na okreslenie calo- ksztaltu pracy historyka razem z jej rezultatem, czyli produkqq dziejopisarska, nie zas w wezszym znaczeniu, kiedy slowem tym oznacza sie „wlasciwie tylko jedna z czynnosci, skiadajq- cych sie na historia: jej wyktad, forme ekspozycji, czy konstrukcje opisowq" (M. H. Serejski, 1965). Propozycja — za którq opo- wiadaja sie zwlaszcza uczeni rosyjscy — zast^pienia nazwy hi storia historiografii terminem historia nauki historycznej mnie nie przekonala, gdyz zdaje sie sugerowac ograniczenie przed- miotu naszego zainteresowania tylko do „naukowego" etapu rozwoju historiografii — tak jakby jego wczesniejsze fazy mozna bylo z góry zakwalifikowac jako nienaukowe czy tez pozana- ukowe. Nie utracily bowiem aktualnosci slowa, wypowiedziane niegdys przez cytowanego przed chwil^ uczonego, ze: .. , ., pojecie historiografii obejmuje swym zakresem rozne stopnie rozwoju i formy myslenia historycznego, od bardzo prymitywnych, az do naj- dojrzalszych. Chociaz przy tym w s'cislejszym sensie oznacza ono ostatni tylko etap czynnosci historyka, zawiera w sobie jednak efekt 10 Pojęcie historiografii wszystkich poprzednich: heurystycznych i techniczno-erudycyjnych, organizacyjnych i badawczych. Mato tego, na tym etapie vvlašnie historyk wyraža wynik swej refleksji nad przesziošcią, czyniąc ją dopiero komunikatyvvną. Dziela historiograficzne, w ktorych zo- biektywizowana zostata myšl historyczna, stanovvią tež glovvny ma teliai badavvczy historyka historiografii. W dotychczasowej prakty- ce cele, jakie mu dziš przyšvviecają, vvykraczają daleko poza ramy badania uformowanej, nowoczesnej nauki historycznej (M. H. Šė rėj ski, 1965). Zamierzając — jak juž povviedziano — przedstawič w tej pracy w sposob syntetyczny dzieje naszej historiografii od po- czątkow, až po prog dnia dzisiejszego, rezygnuję z wyjašniania, dlaczego będę je prezentowal w kategoriach rozwoju, wszelako z zastrzeženiem, že nie zawsze one na nim polegaly, gdyž takže dzieje historiografii polskiej procz okresow rozwoju znaly takže momenty stagnacji, a niekiedy nawet regresu. Nie mogę nato- miast zrezygnowač z odniesienia się do wielce dyskusyjnej wciąž kwestii ogolnego mechanizmu tego — ma się rozumieč, že nie tylko przeciež historiografii polskiej — rozwoju. Nawet w powažnej literaturze historiograficznej funkcjonuje w tej sprawie ogromnie wiele uproszczeri. I tak, zwlaszcza w dawniejszych pracach z naszej dziedziny, rozwoj historiogra fii sprowadzano do doskonalenia jej strony warsztatowo-erudy- cyjnej. U podstaw takiego poglądu leglo — anachroniczne dziš, choč mające wciąž wielu zwolennikow — charakterystyczne dla pozytywistycznej i postpozytywistycznej metodologii historii przekonanie, že o wartošci dziei historycznych przesądza to, czy i w jakim stopniu ich autorzy zdolali się zdystansowač od otaczającego ich šwiata i potrafili się vvykazac warsztatowym mistrzostwem w ustalaniu i empiryczno-indukcyjnym wyjaš- nianiu historycznych faktovv. Jego przeciwieristwem jest prze konanie, že o interesującym nas rozwoju bynajmniej nie decy- duje historyczny warsztat, ale przede vvszystkim polityczne, 11 Rozwoj historiografii spofeczne czy religijne — slowem ideologiczne — wartosci, ktorymholdują poszczegolni history cy. W czasach tzw. realnego socjalizmu mtodym adeptom historii uporczywie wtiaczano do glowy šwiętą zasadę „partyjnošci" historycznego poznania, we- dlug ktorej adekwatne poznanie „obiektywnej rzeczywistosci" mogli osiągnąč tylko tacy history cy, ktorzy reprezentowali ,,po- stępową" — faktycznie: zgodną z aktualną linią partii — po- stawę polityczno-ideologiczną. Na gruncie podobnej koncepcji rozwoj historiografii nie mogl polegač na czym innym, jak na nasycaniu jej (jedynie) sluszną, bo „postępową" ideologią. Nie riia więc co się dziwic, že holdujący jej powazny skądinąd uczo- ny oswiadczyl, že „z marksistowskiego punktu widzenia histo- ria historiografii jest jedną z galęzi historii myšli spolecznej". I wreszcie koncepcja zasadniczo rožna od obu wymienionych — procz autora niniejszych slow z mniejszymi bądž wiekszymi zastrzeženiami opowiada się dziš za nią wielu specjalistow — wedlug ktorej rozwoj historiografii mialby się przedstawiac jako mający strukturę fazową dialektyczny proces powstawania dziejopisarskich standardow, ich trwania, a następnie kryzysu, z kolei kreowania nowych, ktore znow będą przez jakiš czas trwaly, zanim z kolei nie znajdą się w sytuacji kryzysowej wtedy, kiedy zaczną się wylaniac nowe standardy itd. Uzywamy tu liczby mnogiej dla podkrešlenia, že — jak będziemy się mogli o tym przekonač — w rožnych epokach dziejow historiografii nader często będziemy mieli do czynienia z funkq'onowaniem nie jednego, ale rownoczesnie kilku jej standardow (czy tylko konkurencyjnych względem siebie jej modeli). W dlugich dzie- jach historiografii proces ten kreowalo jednak nie tyle „wspol- zawodnictwo między poszczegolnymi odlamami srodowiska naukowego" (Thomas Kuhn), ile przede wszystkim konkurencja nowych kategorii rozumienia historycznošci swiata z dawnymi kategoriami, oraz nowe oczekiwania, adresowane do historio grafii przez elity spoleczne i intelektualne danych czasow. 12
The list of books you might like
