Zagłada polskich Kresów : ziemiaństwo polskie na Kresach Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej pod okupacją sowiecką 1939-1941 : studium z dziejów zagłady dawnego narodu

338 Pages·1998·34.009 MB·Polish

by  Jasiewicz Krzysztof

K R ZY SZ TO F JA S IE W IC Z
Z A G t A D A
P 0 L S K I C H
K R E S 0 W
Ziemianstwo polskie na Kresach
Polnocno-Wschodnich Rzeczypospolitej
pod okupacj^ sowieck^ 1939-1941
Studium z dziejow zaglady dawnego narodu politycznego
OFICYNA WYDAWNICZA VOLUMEN
INSTYTUT STUDIÔW POLITYCZNYCH PAN
WARSZAWA 1998
© copyright by Krzysztof Jasiewicz,
Warszawa 1997
redakcja i indeks
Jan Karaskiewicz
korekta
Joanna Lukasiak-Miklasz
Antonina Wojnarowicz
projekt graficzny serii
Jerzy Gizegorkiewicz
sklad
FELBERG
ISBN 83-86857-81-1
Oficyna Wydawnicza VOLUMEN
Miroslawa Lątkowska & Adam Borowski
02-942 Warszawa, ul. Konstancinska 3a m. 59
Instytut Studiów Politycznych PAN
00-625 Warszawa ul. Polna 18/20
Punską Polska nie mogia dač naszemu narodowi naprawdç
szczqsliwego iycia. Przy polskiej pracy niewolniczej, pracy na
panskich polach, nie moglišmy myšleč o szczęsciu. Žylišmy jak psy,
jak swinie, bylismy niewolnikami. To swiñskie zycie ustalila dia nas
i wprowadzila polska szlachta. 1 niech nie bçdzie dia nidi nigdy
zycia, niech sczeznie ona jak trawa, za nasze cierpicnia, za nasze
serca, które tyle wycierpialy. Niech oni sczezną!
(wlo&ianka U.W. Jcfimczuk-Diaczuk, na scsji Rady Najwyiszcj ZSRR, Moskwa, 1 lislopada 1939 r.)
SPIS TREŠO
Wykaz skrótów ........................................................................................... 9
W stęp........................................................................................................ 15
L U progų zaglady............................................................................... 35
Liczebnošč, s tan posiadania, pozycja ekonomiczna i spoleczna
oraz relacje z otoczeniem zewnçtrznym warstwy ziemiañskiej
przediwl93' 37
Ogólna charakterystyka i pròba systematyzacji czynników
przetrwania ( 2 ) ...................................................................................... 53
П. Jesienne intermezzo ....................................................................... 69
Tio etniczne, socjalne i polityczne mordów wrzeániowych (1) . . 71
Pierwsza faza likwidacji infrastruktury ziemiañskiej (2) . . . . 87
Ш. System sowiecki wobec warstwy ziemiañskiej .............................103
Teoria „wroga ludu” (1) 105
Polityka aresztowañ i deportacji (2) 121
Zasady wymiaru kary, polityka resocjalizacji (3) 143
ГѴ. W god zi nie próby ..................................................................................177
Nieziemiañskie otoczenie wobec zaglady ziemiañstwa (1) . . . 179
Ziemiañstwo wobec wlasnej zaglady
i rzeczywistoáci sowieckiej (2) 189
7
Spi s I reici
Zicmianstwo kresowe - uciekinierzy z sowicckiej strefy
okupacyjnej w Generalnym Gubernatorstwie (3) ..........................215
Žyde codzienne ziemianstwa w sowieckiej strefie okupacyjnej
i w rejonach dcportacji (po 1940 r.) ( 4 ) ............................................227
Droga faza likwidacji infrasiroktury zicmianskiej. Sowiecka
konccpcja zmian stosunków wlasnoáciowych na wsi kresowej
i organizacji rolniclwa (5) .................................................... 239
Zakoriczenie ...............................................................................................257
Aneksy............................................................................................................273
Bibliografia...................................................................................................289
Summary . ...................................................................................................341
Indcks nazwisk ...........................................................................................347
Komunikat о dnigim wydaniu Listy strut žiemiu Astwa
pol skie go 1939-1956 ....................................................................................... 360
8
WYKAZ SKRÓTÓW
AK - Armia Krajowa
AK w dokumentach - Armia Krajowa w dokumentach, t. 1-6, Studium Polski
Podziemnej. Londyn 1970-1989.
ALSZL - Archiwum Lisly Strai Zicmianstwa Polskiego 1939-1956
(zbiory wlasnc Krzyszlofa Jasicwicza)
ANRB - Archiwum Narodowe Rcpubliki Bialoruš w Minsku
art. - artykul
AW - Archiwum Wschodnic
AW-HIMID - malcrìaly (kopic) zc zbiorów Instytuiu Hoovera w Slan-
ford w zbiorach AW
AW-IR - Archiwum Wschodnic - Indcks reprcsjonowanych
b. - byla (-c/-y)
BBWR - Bczparlyjny Blok Wspólpracy z Rzqdcm
b.m. - bez micjsca wydania
BN - Biblioteka Narodowa
b.p. - bez paginacji
b.r. - bez roku wydania
Brochocki i in. -Andrzej Brochocki i inni. Usta ziemian powiatu
Szczuczyn Nowof>ródzki. zestawiona w latach ¡961-1963.
mps w ALSZP.
Brochocki i in. -Andrzej Brochocki i inni. Usta ziemian powiatu
lidzkiego. woj. nowoxródzkicRo. w okresie J920-1939
z uwzględnicniem pracy spoteeznej, zestawiona w lutym
1963. mps w ALSZP.
b.L - bez lylulu
CK - Ceniralny Komilet
CPASOU - Centralne Paiistwowe Archiwum Spdecznych Organizacji
Ukrainy w Kijowie
9
Wykaz skrötöw
Drogi šmierci -K . Popins k i, A. Kok u rin. A. Gurjanovv, Drogi
šmierci. Ewakuacja wiqzicn sowieckich z Kresöw Wschod-
nich II Rzeczypospolitcj w czerwcu i lipai 1941, Warsza­
wa 1995.
dypl. dyplomowany
Dz. R. Bibi. IH PAN - Dzial Rękopisow Bibliotcki Instytutu Historii PAN, Zbiory
zicmiariskie prof. Janiny Leskiewiczowej
Epsztcin, Görzyriski (1) - T. E p s z t e i n, S. Görzynski, Spis ziemian Rzeczypo­
spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo bialostockie,
Warszawa 1990.
Epsztein, Görzyriski (2) T. E p s z t e i n, S. Görzyriski. Spis ziemian Rzeczypo­
spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwa kieleckie
i krakowskie, Warszawa 1990.
Epsztcin, Görzyriski (3) T. Epsztein, S. Görzyriski, Spis ziemian Rzeczypo­
spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwa lubelskie
i lwowskie, Warszawa 1990.
Epsztcin, Görzynski (4) T. Epsztein, S. Görzyriski, Spis ziemian Rzeczypo­
spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwa stanislawo-
wskie i tarnopolskie, Warszawa 1991.
Epsztein, Görzynski (5) T. Epsztein, S. Görzyriski,Spis ziemian Rzeczypo­
spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo warszawskie,
Warszawa 1991.
Epsztcin, Görzyriski (6) T. E p s z t e i n, S. Görzyriski, Spis ziemian Rzeczypo­
spolitcj Polskiej w roku 1930. Wojewödztwo poznanskic,
Warszawa 1992.
gen. general
GG Generaine Gubematorstwo
gm. gmina
h. herb
IH PAN Instytut Historii PAN
IPMS Instylut Polski i Muzeum Generala Wladyslawa Sikorskie-
go w Londynie
ISP PAN Instytut Studiöw Politycznych PAN
1TL Isprawitielno-lrudowyj lagier - poprawezy oböz pracy
Jasiewicz, Lista strat K. Jasiewicz, Lista strat ziemianstwa pol skie go 1939-
1956, t. 1-2, Warszawa 1995.
Jasicwicz, K. Jasiewicz, Obywatelc polscy aresztowani na tcry-
Obywatelc polscy torium tzw. Zachodniej Biaforusi w latach 1939-1941
10
Wykaz skrötow
w Meile dokumentacji NKWD/KGB, w: „Kwartalnik Hi-
storyczny" 1994 nr l.
jw. - jak wyzcj
k. - kolo
Katyn. - Katyn. Dokumenty ludoböjstwa. Dokumenty i matcriaiy
Dokumcnty archiwatne przekazane Polsce 14 pazdzicrnika 1992r.,
ludobojstwa llum. W. Materski, wstq> E. Wnuk-Lipiriski.
post. T. Strzembosz. K. Jasiewicz. Instytut Stu-
diöw Politycznych PAN, Warszawa 1992.
Katyn. - Katyn. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jency nie wypowiedzianej
Jency wojny, sierpien 1939-marzcc 1940, pod red. A. Giey-
nie wypowiedzianej sztora, R. Pic hoi, W. Mater s kieg o, N. Lebie-
wojny diewej i in., Warszawa 1995.
kaw. - kawaleria
Kawaleria polska - J. W i e I h o r s k i, Kawaleria polska i bronic towarzyszq-
ce w kampanii wrzcsniowcj 1939, Londyn 1979.
KG - Komenda Gfowna
KGB Grodno - Archiw Uprawlenija Komiteta Gosudarstwiennoj Bez-
opasnosti Grodnenskoj Obiasti: Kartoteka wi^zniöw
NKWD/KGB, obecnie w Paiistwowym Archiwum Obwo-
du Grodzieiiskiego w Grodnie
KGB Brzesc - Archiw Uprawlenija Komiteta Gosudarstwiennoj Bezopas-
nosti Brestskoj OWasti: Kartoteka wiezniow NKWD/KGB,
obecnie w Partslwowym Archiwum Obwodu Brzeskiego
w Brze.<ciu
kk - Kodcks karny
KOP - Korpus Ochrony Pogninicza
Kostrowiccy. - J. i A. S. Kostrowiccy, Uwagi i uzupelnienia do te-
Uwagi, mps kstu Andrzeja Brochockiego „Lista ziemian powiatu
Szczuczyn Nowogrodzki", mps w ALSZP.
Kot - Archiwum Prof. Stanislawa Kota w Archiwum Zakladu
Historii Ruchu Ludowego w Warszawie
KP(b)B - Komunistyczna Partia (bolszewiköw) Bialorusi
KPP - Komunistyczna Partia Polski
KPZB - Komunistyczna Partia Zachodniej Bialorusi
kpt. - kapitan
Kryska-Karski, -T. Kryska-Karski. S. Zurakowski,
Zurakowski, Generalowie Polski Niepodleglcj,
Gcncratowic Warszawa 1991.
II
Wykaz skrötöw
Landau, Kronika - L. Landau, Kronika lat wojny i okupaeji, t. 1-3, War­
szawa 1962-1963.
Laskowicz, -K. Laskowicz, Wykaz ziemian powiatu szczuczyhskie-
Wykaz, mps go oraz dalsze ich losy po wrzefniu 1939 r., Warszawa
1971, mps w zbiorach ALSZP.
Leskiewiczowa, - Zicmianie polscy XX wieku, pod red. J. Leskiewiczo-
Zicmianie wej, A. Arkuszewskiego, M. Dcmbiriskiej,
polscy XX w. T. Epszteina, S. Görzyiiskiego, B. Konar-
skiej, Warszawa 1992.
Leskiewiczowa, - Ziemianie polscy XX wieku, cz. 2, pod red. J. Leskie-
Zicmianie polscy wiczowej, A. Arkuszewskiego, M. Dcmbiri-
XX w., cz. 2 skiej,T. Epszteina, S. Görzyrtskiego, B. Ko­
na r s k i e j, Warszawa 1994.
Leskiewiczowa, - Ziemianie polscy XX wieku, cz. 3. pod red. J. L e s k i e -
Ziemianie polscy wiczowej.A. Arkusze wskiego, M. Dembiri-
XX w.. cz. 3 skiej.T. Epszteina, S. Görzyriskiego, B. Ko­
rt a r s k i e j, Warszawa 1996.
Lista Ostaszkowska - Lista Ostaszkowska. Studio i materialy, pod red. A. M i -
siuka, Szczytno 1993.
Lisly Katynskicj cd., - Listy Katynskicj ciqg dalszy. Straceni na Ukrainie. Lista
St race ni na Ukrai nie ohywateli polskich zamordowanych na Ukrainie na pod-
stawie decyzji Biura Politycznego WKP(b) i naczelnych
wladz pahstwowych ZSRR z 5 marca 1940 roku, Warsza­
wa 1994.
LWP - Ludowe Wojsko Polskie
maj. - majitfek (skröt uzywany tylko w przypisach)
mjr - major
Moraczewski, -M . Moraczewski, Uwagi i uzupdnienia do tekstu
Uwagi, mps A. Brochockiego, mps w ALSZP.
Moszynski -A . Moszynski, Lista Katyhska. Je hey obozöw Ko-
zielsk, Ostaszköw, Starobielsk zaginieni w Rosji sowiec-
kicj, Warszawa 1989.
mps - maszynopis
MRS 1939 - Maly Rocznik Statystyczny Polski 1939, Warszawa 1939.
NGKB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti -
Ludowy Komisariat Bezpieczenstwa Paristwowego
NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennych Diel - Ludowy Ko­
misariat Spraw Wcwnclrznych
obkom - obwodowy komitet (parti i)
12
Wykaz skrdtdw
OGPU ZSRR - Objcdinicnnoje Gosudarstwicnnoje Politiczeskojc Upraw-
lenie ZSRR - Zjednoczony Paristwowy Zarząd Polityczny
ZSRR
OPHDZ - Ošrodek Przechowywania Historyczno-Dokumcntalnych
Zbiorow w Moskwie
Oss. - Biblioteka Zakladu Narodowcgo im. Ossolirtskich we
Wroclawiu
OZN - Ob6z Zjednoczenia Narodowego
pac - pulk artylerii cięžkicj
pal - pulk artylerii lckkiej
PAOB - Paristwowe Archiwum Obwodu Brzeskiego w Brzcsciu
PAOG - Paristwowe Archiwum Obwodu Grodzienskicgo w Grodnie
PAOG-OG - Panstwowe Archiwum Obwodu Grodziertskiego w Grod-
nie. Oddzial w Grodnie
PAN - Polska Akademia Nauk
PAFR - Panstwowe Archiwum Federacji Rosyjskiej w Moskwie
pchor. - podchorąžy
PCK - Polski Czerwony Krzyz
pik - pulkownik
Polskie Sity Zbrojne - Polskie Sily Zbrojne w drugiej wojnie fwiatowej, t. I—III,
Londyn 1951-1986.
por. - porucznik
pow. - powiat
POW - Polska Organizacja Wojskowa
pplk - podpulkownik
ppor. - pod porucznik
ps. - pseudonim
PSB - Polski Siownik Biograficzny
PSZ - Polskie Sily Zbrojne
rb - rubel
rel. - relacja
rez. - rezerwa
RGO - Rada Gldwna Opiekurtcza
RK - rejonowy komitet (parlii)
RKKA - Raboczie-Kriest’janskaja Krasnaja Armija - Robotniczo-
-Chlopska Armia Czerwona
rkps - rękopis
ROPSDNH - Rosyjski Osrodek Przechowywania i Studiow nad Doku-
mcntami Najnowszej Historii w Moskwie
13