yozgat efsanelerinin anadolu türk efsaneleri içindeki yeri

25 Pages·2016·0.38 MB·Turkish

YOZGAT EFSANELERİNİN ANADOLU TÜRK EFSANELERİ İÇİNDEKİ YERİ
Zekeriya KARADAVUT1
Özet
Bir halk edebiyatı türü olan efsane Grimm Kardeşlerin genel kabul gören tarifine göre “gerçek veya
hayali muayyen şahıs, hadise veya yer hakkında anlatılan bir hikâyedir.” Biz buraya hayvanlar, bitkiler ve
olağanüstü varlıklar hakkında anlatılan hikâyeleri de dâhil edebiliriz. Efsanelerin kimi motifleri yerin, şahsın,
varlıkların adlandırılmalarından dolayı yerel ve ulusal özellikler taşısa da, evrensel olan motifleri de vardır.
Mahalli bir velinin kerametinin anlatıldığı menkıbeyi ulusal bazda pek çok başka veliye bağlı olarak da gör-
mek mümkündür. Ayrıca aynı menkıbeyi özellikle kitabi dinlerin azizlerinin kerameti olarak da görmekteyiz.
Bu da efsanelerin uluslararası boyutunu dikkatlerimize sunmaktadır. Halk anlatmalarının uluslararası ben-
zerliği araştırmacıların dikkatini çekmiş, bunun öğrenilebilmesi için çeşitli teoriler geliştirilmiştir, folklorik
metinler çeşitli yöntemlerle incelenmiştir.Biz bildirimizde çeşitli tarihlerde saha çalışması ile Yozgat’tan der-
lediğimiz efsane metinlerini Pertev Naili Boratav’ın Türk efsaneleri için yaptığı tasnife bağlı kalarak tasnif
edecek ve anlatıcı, efsane kahramanı (tip) ve motif bakımından diğer Anadolu-Türk efsaneleriyle karşılaştı-
racağız. Sonuç olarak da Yozgat’ta anlatılan efsanelerin genel Türk efsaneleri içindeki yerini tespit etmeye
çalışacağız.
Abstract
Place of Yozgat Legends in The Anatolian - Turkish Legends
In generally accepted definition from Grimm Brothers, “legend is a story about a definite (real or
imaginary) person, event, or place”. One can also include the stories about animals, plants and extraordinary
creatures. As well as having global motifs, some motifs of the legends have local and national characteristics
on the grounds of the denominations of place, people and creatures. It is possible to observe that the legend of
a local patron saints miracle can be related to many other national patron saints. The same legend is also seen
particularly as a miracle of saints of monotheist religions. This presents our attention to the international as-
pect of the legends. International similarities of folk narratives have attracted the researchers. Some theories
have been developed in order to understand International similarities of folk narratives. Folkloric texts have
been investigated with various methods. In this study, we will classify the legendary texts had been compiled
from Yozgat on various dates depending on the classifications of Pertev Naili Boratav for the Turkish legends
and compare with other Anatolian- Turkish legends in respect to narrative, hero of legend (type) and motif.
In conclusion, we will try to evaluate the place of legends told in Yozgat in whole Turkish legends.
1. Giriş
Yozgat efsanelerine geçmeden önce, efsane kavramının tarifi, özellikleri ve Yozgat efsaneleri üzerin-
de yapılan çalışmalardan bahsetmenin faydalı olacağı inancındayım.
Efsane kelimesi dilimize Farsça’dan geçmiştir. Bu tür, Arapça’da “ustura/esatir” kelimesiyle karşı-
lanmaktadır. Ayrıca, halk nazarında din büyüğü olarak kabul edilen kişilerin kerametlerini anlatan efsanelere
“menkıbe” de denilmektedir.
Batı dillerinde efsane kelimesinin karşılığı olarak Latince “Legendus” kökünden gelen terimler kul-
lanılmaktadır. İngilizce’de “legend”, Fransızca’da “legende”, Almanca’da “legende” ve “sage” gibi. Yunan-
1Prof. Dr.,Akdeniz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi öğretim üyesi, ANTALYA
385
ca’da “myth “/ “mythos” 2 ile Rusça’da “predaniya” ve “skaz” kelimeleri de efsane karşılığı olarak kullanıl-
maktadır3.
Bu tür, Türk dünyasında bazen küçük ses değişiklikleri ile tıpkı Anadolu’da olduğu gibi efsane şek-
linde söylendiği gibi, bazen de farklı terimlerle karşılanmaktadır. Mesela, Azerbaycan’da “mif” ve “esatir”in
yanında “efsane”; Türkmenler’de “epsane”, “rovayat”; Özbekler’de “efsane”, “rivayat”; Karakalpaklar’da
“epsane”, “legenda”, “anız”, “anız-engime”; Kazaklar’da “anız”, “anız-engime”, “epsane-hikayet”; Başkurt-
lar’da “rivayet”, “legenda”; Kazan Tatarları’nda “rivayat”, “legenda”, “ekiyet”, “beyt”; Altay Türkleri’nde
“kuuçın”, “kep-kuuçın”, “mif-kuuçın”, “legenda-kuuçın”; Hakaslar’da “kip-çooh”, “legenda”, çooh-çaah”
ve Kırgızlar “ulamış”, “mif”, “ılakap” ve “comok”4 terimleri efsane karşılığı olarak kullanılmaktadır.
Sözlüklerin: Masal, asılsız hikâye, hurafat; şöhret bulup dillere düşen vaka ve hal, boş söz, saçma
sapan lakırdı; eski çağlardan beri söylenegelen, olağanüstü varlıkları, olayları konu edinen hayali hikâye,
söylence, diye tarif ettikleri türü bir ansiklopedimiz: “Bir toplumun en eski hayatını, zaman-dışı bir vakalar
hikâyesi halinde anlatan hatıralar bütünü. Başlangıçta tabiatüstü nitelikler gösteren kimselerin hayatlarını,
sonraları da halkın hayal gücünü veya şairlerin ortaya koydukları eserlerin tesiriyle şekil değiştirmiş tarih
olaylarını anlatan harika niteliğindeki hikâyeler...”5 şeklinde tarif eder.
Efsaneler üzerinde çalışan yerli ve yabancı pek çok araştırıcı, çeşitli zamanlarda efsane tarifleri yap-
mışlardır. Ancak bu tariflerin hemen hemen hepsi de Alman Grimm kardeşlerin tarifine dayandırılmıştır.
Grimm kardeşler efsaneyi şu şekilde tarif etmişlerdir: “Efsane, gerçek veya hayali, muayyen şahıs, hadise
veya yer hakkında anlatılan bir hikâyedir.”
Bu tarif üç ana unsuru içine almaktadır:
l. Efsane, anlatıcının tarihi zaman kavramına uygundur.
Şöyle ki:
a) Efsane, muayyen bir tarihi (gerçek veya hayali) hadise ile birleştirilmiştir.
b) Efsane, muayyen bir şahısla, yani bir ad verilen tarihi (gerçek veya hayali) bir şahsiyet ile birleş-
tirilmiştir.
c) Efsane, anlatıcının coğrafi alan kavramına uygundur; yani, o, belirli bir yerle birleştirilmiştir.
2. Efsane, anlatıcının coğrafi alan kavramına uygundur; yani, o, belirli bir yerle birleştirilmiştir.
3. Efsane, hakiki bir hikâyedir. Gerçi o, tabiatüstü hadiselerce iş görür, ama anlatıcıları tarafından ona
inanılır. Onu anlatanın ve dinleyenin hakiki dünyasına mahsusmuş gibi itibar edilir6.
Alman halkbilimci Max Luthi’ye göre yeni bir kavram olan efsane (sage) aslında, gerçekte vukua
gelmiş hadiseleri hikâye eder. Fakat o gerçekten iki şekilde uzaklaştırılmaktadır. Ağızdan ağıza nakledilir-
ken değişikliğe uğramasının yanında şairler tarafından edebi olarak işlenmeleri de başlıca değişme sebebi
olmaktadır. Dar manada efsane masallarda olduğu gibi, tabiatüstü bir hadisenin takdimidir; hikâye edilişidir.
Asıl halk efsanesi ise alışılmamış, tuhaf ve ekseriyetle huzursuzluk meydana getiren şeylerden, şekillerden
2Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalogu, Ankara l980, 4.
3Metin Ergun, Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, I c. Ankara l997, l.
4ay.
5Yeni Türk Ansiklopedisi, 2. C. İstanbul l985,757.
6Heda Jason, “Concerning the “Historical” and the “Local” Legends and Their Relations”, Journal of American Folklore, 84 (331),
l34-l44’ten Saim Sakaoğlu age., 4.
386
ve hadiselerden bahseder7.
Ülkemizde ise efsaneleri bilimsel olarak ilk inceleyen kişi olan Saim Sakaoğlu ise yerli ve yabancı
birçok araştırıcının tariflerini inceledikten sonra efsanelerin hususiyetlerini şu şekilde tespit etmiştir:
a) Şahıs, yer ve hadiseler hakkında anlatılırlar.
b) Anlatılanların inandırıcılık vasfı vardır.
c) Umumiyetle şahıs ve hadiselerde tabiatüstü olma vasfı görülür.
d) Efsanelerin belirli bir şekli yoktur; kısa ve konuşma diline yer veren bir anlatmadır” 8.
2.Efsanelerin Teşekkülü
Bütün efsaneler tek bir konuyu, tek bir hadiseyi anlatmadıkları için teşekküllerindeki kaynak da tabii
olarak tek olmayacaktır. Yukarıdaki tariflerden de anlaşılacağı üzere efsaneler dini, tarihi, fantastik veya mi-
tolojik hadiseler üzerinde anlatılabilmektedir. Bu yüzden de onların köklerini, kaynaklarını farklı mecralarda
aramak gerekir. Yani efsaneler masallar gibi hayal mahsulü olan hadiselerden teşekkül etmemiştir.
R. Rosiere efsanelerin teşekkülünü şu üç kaide ile açıklamaktadır:
1. Menşelerle ilgili kaide: Ayni akli kapasiteye sahip olan bütün milletlerde muhayyile aynı şekilde
tezahür eder. Böylece benzer efsanelerin yaratılışına sebep olur.
2. Birinin yerine diğerinin geçmesi kaidesi: Bir kahramanın hatırası zayıfladıkça onun şerefine yara-
tılmış olan efsane bu kahramanı terk eder ve daha meşhur birine mal olur.
3. Adapte olabilme kaidesi: Çevre değiştiren her efsane yeni çevrenin sosyal ve etnoğrafik şartlarına
kendisini adapte eder9.
3.Anadolu-Türk Efsaneleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar
Efsanelerimiz üzerinde yapılan ilmi çalışmalar son yıllarda hızlı bir artış göstermiştir. Bu artışta Prof.
Dr. Saim Sakaoğlu’nun ayrı bir yeri vardır. Sakaoğlu, doçentlik tezi olarak efsane konusunu ele almış ve aka-
demik bir çığırı da açmış olur. Efsaneler bugün üniversitelerimizin birçoğunda doçentlik, doktora ve yüksek
lisans konusu olarak incelenmektedir. Biz burada tezler hakkında bilgi verip diğer çalışmaların bazılarından
kısaca bahsedeceğiz.
Anadolu Türk efsaneleriyle ilgili ilk tez Saim Sakaoğlu’nun doçentlik çalışmasıdır. Sakaoğlu tezinde
taş kesilme motifine yer veren efsaneleri incelemiştir. Eserde ayrıca efsanelerle ilgili teorik bilgiler de veril-
miştir10.
Doçentlik tezi olarak ikinci çalışma Bilge Seyidoğlu’na aittir. Seyidoğlu, Erzurum’dan derlediği l92
efsaneyi üç gruba ayırarak incelemiştir11.
Yusuf Olgun, “Tarihi Bursa Efsaneleri” adlı doktora tezinde l42 efsaneyi çeşitli açılardan incelemiş-
7Max Luthi, Marchen, Stuttgart l962, 6-7’den Saim Sakaoğlu, age., 5.
8Saim Sakaoğlu, age., 6-7.
9Arnold von Gennep, La Farmation des Legendes, Paris l917, 284’ten Saim Sakaoğlu, age., 6-7.
10Saim Sakaoğlu, age.
11Bilge Seyidoğlu, Erzurum Efsaneleri, Ankara l985.
387
ti12
Elazığ 13, Van14, Diyarbakır15, Bingöl16, Erzincan17, Malatya18, Konya19, Giresun,, Muğla20 ve Niğde21
gibi pek çok ilimizin efsaneleri de yüksek lisans konusu olarak incelenmiştir.
4.Yozgat Efsaneleri Üzerinde Yapılan Çalışmalar
Yozgat efsaneleriyle ilgili ilk bilimsel çalışma tarafımızdan l992 yılında bir yüksek lisans tezi olarak
hazırlanmıştır. 1990-l992 yılları arasında yaptığımız derleme gezilerinde Aydıncık ve Kadışehri ilçelerimiz
hariç, diğer bütün ilçelerle büyük kasaba ve köylere kadar gidilerek bizzat halktan l76 efsane derlenmiştir.
Bunların l0l tanesi çeşitli başlıklar altında tasnif edilerek incelenmiştir. Metinler incelenirken önce ana tasnif
grupları hakkında bilgiler verilmiş, sonra efsanenin motiflerini ihtiva eden kısa özetleri çıkarılmıştır. Her mo-
tifin Motif Index’teki tip numarası verildikten sonra Yozgat efsanelerinin Anadolu’daki diğer varyantlarıyla
mukayesesi yapılmıştır. Çalışmamızda incelediğimiz l0l efsanenin metni de yer almaktadır22.
Yozgat’a ait ilk efsaneye görebildiğimiz kadarıyla Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar23 da rastla-
maktayız. Köprülü’nün Künhü’l Ahbar ve Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden naklettiği efsane, Emir Çi-
ni’nin kerametlerin anlatmaktadır. Bu metin, bizim Yozgat efsaneleri için yaptığımız tasnifte IV/A grubuna
girmektedir. Aynı tiple alakalı bir başka efsane de Vilayet-name’de yer almaktadır24.
Yozgat efsanelerine yer veren diğer bir kaynak da Martti Rasanen’in Turkische Sprachproben Aus
Mittel Anatolien25 adlı eseridir. Burada, Hz. Süleyman ile ilgili dört, Hz. Musa ve Hz. İbrahim ile ilgili birer
efsane metni neşredilmiştir. Bu efsaneler de tasnifimizde IV/C grubuna dahildir.
C. Bayar, Bozok dergisinde “Şahna Kayası” efsanesini neşretmiştir26. Bu efsane tasnifimizde II/A
grubuna dâhildir.
Ayhan Sızan ile Aydın Oy “Yozgat’ta Gelin Kayaları”27 adlı makalelerinde meşhur Gelin Kayası
efsanesini neşretmişlerdir. Aynı efsane, A. Fevzi Koç’un Bütün Yönleriyle Yozgat28 adlı eserinde de yer al-
maktadır. Kuddusi Çalatlı bu efsanemizi “Gelin Kayası”29, Mehmet Önder ise “Gelin Kayaları”30 adıyla ya-
yımlamıştır. Efsane. Tasnifimizin I/A grubuna dahildir.
Önder, l969 yılında yayımladığı başka bir kitabında da Yozgat adını açıklayan bir efsane neşretmiştir31.
12Yusuf Olgun, Tarihi Bursa Efsaneleri (Derleme-İnceleme), Bursa l989 ( yayımlanmamış doktora tezi)
13İsmail Görkem, Elazığ Efsaneleri Üzerinde Araştırmalar (Metinler ve İncelemeler), Elazığ l987 (yayımlanmamış yüksek lisans
tezi)
14Yılmaz Önay, Van Folklorunda Yatırlar ve Yatırlara Bağlı Olarak Anlatılan Menkıbeler, Van l987 (yayımlanmamış yüksek lisans
tezi)
15M. Helimoğlu Yavuz, Diyarbakır Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma, l. c Ankara l989; 2.c. l990.
16Ali Duymaz, Bingöl Efsaneleri (İnceleme-Metinler), Elazığ l989 (yayımlanmamış yüksek lisans tezi)
17Ruhi Kara, Erzincan Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma, Ankara l993.
18
19 Seyit Emiroğlu, Konya Efsaneleri (İnceleme-Metin), Konya l993 (yayımlanmamış yüksek lisans t
20
21Bayram Sönmez, Niğde Efsaneleri.....
22Zekeriya Karadavut, Yozgat Efsaneleri (İnceleme-Metin), Konya l992 (yayımlanmamış yüksek lisans tezi)
23Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, (l. b. İstanbul l9l9), İstanbul l98l, 47, 48; ayrıca bkz. A. Yaşar Ocak, “Emirci
Sultan ve Zaviyesi” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 9, l978, İstanbul l978, 129-208.
24Abdülbaki Gölpınarlı, Vilayet-name (menakıb-ı Hünkar Hacı Bektaşi Veli), İstanbul l958, 77-78.
25Martti Rasanen, Turkische Sprahproben Aus Mittel Anatolien, II Jozgat, Helsinki l935.
26C. Bayar, “Şahna Kayası”, Bozok, l (4), Nisan l938, l3-l4.
27Ayhan Sızan-Aydın Oy, “Yozgat’ta Gelin Kayaları Efsanesi”, Türk Folklor Araştırmaları, 6 (127), Şubat l960, 2086.
28A. Fevzi Koç, Bütün Yönleriyle Yozgat, Ankara l963.
29Kuddusi Çalatlı, “Gelin Kayası”, Yozgat, l2 Nisan l969, 2.
30Mehmet Önder, Anadolu Efsaneleri, Ankara l966.
31 -----------------, Efsane ve Hikayeleriyle Anadolu Şehir Adları, Ankara l969, l04-l05.
388
Aynı araştırıcının Anadolu şehir adlarıyla alakalı başka bir efsane kitabında Yozgat’a ait üç efsane
metni yer almaktadır32. Bunlardan Yozgat adını açıklayanı ile Gelin kayaları efsanesine daha önce temas
etmiştik. Diğer efsane ise “Çamlık”ın menşeini açıklamaktadır. Çamlık efsanesi tasnifimizin II/A grubuna
dâhildir.
Sakaoğlu’nun l0l Anadolu Efsanesi adlı eserinde Yozgat’a ait üç efsane metni yer almaktadır33.Bun-
lar: “Gelin Kayaları”, “Hz. İbrahim ile İğde Ağacı” ve “Yeşeren Kuru Ağaç”tır. Bunlar tasnifimizde IV/A ve
IV/C ye dahil edilebilir.
Aynı araştırıcının doçentlik tezi olan çalışmada da dört efsane tipleri bakımından incelenmiştir34.
Efsanelerin üçü “Gelin Kayalar” efsanesinin varyantlarıdır. Bunlar tasnifimizin I/A-l grubuna dahildir.
Yozgat efsaneleri üzerinde ilk bilimsel incelemeyi de yine Sakaoğlu yapmıştır. Sakaoğlu, Kayseri’de
sunduğu bildirisinde Çapanoğlu Camii ile Çarşı Hamamı’nın yapılış efsanesini Anadolu ve Anadolu dışında-
ki Türk efsaneleriyle karşılaştırmıştır35.
M. Şakir Ülkütaşır, bir makalesinde Yozgat’tan derlenen Al Karısı efsanesine yer vermiştir36. Efsane,
tasnifimizde III. gruba girmektedir. l973’teki il yıllığında, “Yozgat’ın Kuruluş Efsanesi” ile “Osman Paşa
Efsanesi “ yer almaktadır37.
A. Yaşar Ocak aynı efsaneyi l973 İl Yıllığı’ndan alarak Türk Folklorunda Kesik Baş 38adlı eserinde
incelemiştir. Bu efsane tasnifimizde II/D ile IV/A’ya dahil edilebilir.
Yozgat Katalogu l990 adlı eserde, “Yortan Baba Efsanesi”, “Bedir Baba Efsanesi”, Osman Paşa Ef-
sanesi” ve “Çapanoğlu Efsanesi” adıyla dört efsane yer almaktadır39.
Durali Doğan’ın Bütün Yönleriyle Sorgun adıl kitabında da özellikle yer adları ve velilerin keramet-
leriyle ilgili bolca efsane metni vardır40.
Ahmet Oğuz, Pınarkaya ve Tepedoğan köylerinden derlediği dört efsaneyi metin olarak yayımla-
mıştır41.
Sevinç Karol42 ve Enise Arat43 Yamaçlı kasabasıyla ilgili yazdıkları iki ayrı makalede, bizim “Kızoğ-
lan Kayası” adıyla derlediğimiz efsaneyi isimsiz olarak yayımlamışlardır.
Erdoğan Altınkaynak, “Yerköy’de Bir Yatır: Dede Dağı”, 44adlı makalesinde bu dağdaki velinin ke-
rametinden bahsetmektedir.
32 -----------------, Efsane, Destan ve Öyküleriyle Anadolu Kentleri, İstanbul l989, 507-5l0.
33 Saim Sakaoğlu, l0l Anadolu Efsanesi, Ankara l989, 4, 97-98.
34 -----------------, Anadolu Türk Efsanelerinde...., lll-ll6.
35 -----------------, “Cami-Hamam İkilisinin Yapımıyla ilgili Yeni Bir Varyant: Yozgat Çapanoğlu Camii ve Çarşı Hamamı Efsanesi”,
Erciyes Yöresi II. Folklor, Halk Edebiyatı ve Etnoğrafya Sempozyumu, 7-9 Mayıs l992 kayseri’de sunulan bildiri. Ayrıca bkz.
Efsane Araştırmaları, 88-9l.
36M. Şakir Ülkütaşır, “Çeşitli Halk Gelenek ve İnançları Üzerine Küçük Araştırmalar”, Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı l976,
Ankara l977, 305-328.
37Yozgat l973 İl Yıllığı, Ankara l973, ll0-lll.
38A. Yaşar Ocak, Türk Folklorunda Kesik Baş, 20.
39Yozgat Kataloğu l990 I, İstanbul l99l, l20-l2l.
40Durali Doğan, Bütün Yönleriyle Sorgun, Ankara l990.
41Ahmet Oğuz, “Yozgat Efsaneleri”, Milli Folklor, l (6), Haziran l990, 59-62.
42Sevinç Karol, “Yamaçlı Kasabasının Coğrafi, Tarihi, İdari, Sosyal ve kültürel Faaliyetleri Hakkında Özet Bilgi”, Ka. De. Fe.
(Kadın Dernekleri Federasyonu Dergisi), l2 (2), Haziran l988, 22-24.
43Enise Arat, “Orta Anadolu’da Bir Yamaçlı Kasabası Var”, Ka. De. Fe. (Kadın Dernekleri Federasyonu Dergisi), l2 (3), Eylül
l988, 26-28.
44Erdoğan Altınkaynak, “Yerköy’de Bir Yatır: Dede Dağı”, Erciyes, l0 (lll), Mart l987, 27-32.
389
Çekerek Tanıtma Bülteni’nde Cemil Kılıçarslan ve Halil Demirel’in yazdığı yazılarda da Çekerek ile
ilgili efsane metinleri yer almaktadır45.
Yozgat efsaneleriyle ilgili yapılan çalışmalar bizim görebildiğimiz şekliyle bu kadardır. Ancak bizim
göremediklerimiz de olabilir.
5.Efsane Tasnifleri ve Yozgat Efsanelerinin Tasnifi
Önceleri masalların içinde ele alınıp incelenen efsaneler daha sonra Batılı bilim adamlarınca ayrı bir
tür olarak incelenerek tasnif edilmiştir.
19. yüzyılın başlarından itibaren 20. yüzyılın ortalarına kadar araştırıcıların kişisel gayretleri ile de-
vam eden efsane araştırmaları l959-l969 yılları arasında toplu çalışmalara dönüşür. “International Society
for Folk Narrative Researc” adlı cemiyet etrafında birleşen Avrupalı efsane araştırıcıları 14-16 Ekim 1963’te
Budapeşte’de Kurt Ranke’nin başkanlığında toplanarak milletlerarası ilk efsane tasnifini yaparlar. Bu tasnif,
dört ana grupla bunlara bağlı alt gruplardan meydana gelmektedir46.
Anadolu-Türk efsaneleri üzerinde ilk tasnif denemesini Pertev Naili Boratav yapar. Boratav, yuka-
rıdaki milletler arası tasnifi genelde benimsemekle birlikte alt grupların tartışılır olduğunu ileri sürerek Türk
efsaneleri için yeni bir tasnif yapar:
I. Yaratılış efsaneleri - Oluşum ve dönüşüm efsaneleri-Evrenin sonunu (mahşer ve kıyamet günlerini)
anlatan efsaneler
II. Tarihilik efsaneler
A. Adları belli yerler (dağ, göl, vb.) üzerine anlatılanlar
B. İnsan topluluklarının oturdukları yerler (şehir, köy vb.)
C. Ünlü büyük yapılar (kilise, cami, köprü, vb.)
D. Tarihilik sayılan kişilerden, ya da uluslardan kaldığına inanılan defineler
E. Milletler, hükümdar soyları
F. Büyük afetler
G. Tarihilik niteliği olduğuna inanılan ünlü kişilerin savaştıkları olağanüstü güçlü yaratıklara
H. Savaşlar, fetihler, yayılışlar
İ Yerleşmiş bir düzene baş kaldırmalar
K. Başkaca tarihilik önemli olaylar ya da sivrilmiş kişiler (uygarlıkta kılavuz olmuş kişiler, bilginler,
şairler, şeyhler, mürşitler, vb.)
L.Sevda maceraları ile ün almış âşıklar; kişilerin aile içi çeşitli ilişkileri
M. Çeşitli başka olaylar içindeki yerleri ile bir toplumun tarihinde iz bırakmış “önemsiz” kişiler (ör-
45Cemil Kılıçarslan, “İlçemizi Tanıyalım”, Halk Eğitimi Merkezi Müdürlüğü Çekerek Tanıtma Bülteni, l (l), 30 Haziran l985, 9-l0;
Halil Demirel, “Tarihi Eserlerimiz”, Halk Eğitimi Merkezi Müdürlüğü Çekerek Tanıtma Bülteni, l (2), 30 Aralık l985, 6-l0.
46Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde...., l5-l6.
390
neğin: Çoban, hizmetçi vb.) üzerine anlatılanlar
III. Olağan-üstü kişiler, varlıklar ve güçler üzerine efsaneler
A. Alın yazısı
B. Ölüm ve ötesi
C. Tekin olmayan yerler
D. Tabiatın bir parçası olan yerler (Orman, göl vb.) ile hayvanların “sahipleri” (koruyucuları)
E. Cinler, periler, ejderhalar vb. olağanüstü güçte yaratıklar
F. Şeytan
G. Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar (Albastı gibi)
H. Olağanüstü güçleri olan kişiler (Büyüce, üfürükçü, afsuncu gibi)
İ. “Mythique” nitelikte hayvan ve bitkiler (adamotu gibi) üzerine anlatılanlar
IV. Dinlik efsaneler47.
Boratav’dan başka Anadolu-Türk efsaneleriyle ilgili genel bir tasnif yapılmamıştır. Yukarda bah-
settiğimiz Anadolu-Türk efsaneleri hakkında yapılan çalışmaların hemen hemen hepsinde efsane tasnifleri
yapılmıştır. Ancak bunlar genel olmayıp sadece eldeki bölgesel malzemeye göre yapılmış tasniflerdir. Yani
bunlar ya bir bölgenin efsanelerini tasnif etmişlerdir, ya da belirli bir tipe bağlı efsanelerin tasnifi yapılmıştır.
Bu yüzden onlar burada değerlendirilmeyecektir.
6.Yozgat Efsanelerinin Tasnifi
Biz, Yozgat’tan derlediğimiz efsaneleri ilerde Türk efsaneleri için yapılabilecek genel bir tasnife
faydalı olur düşüncesiyle Boratav’ın ilk tasnifine göre tasnif etmeye çalıştık. Ancak bazı efsaneleri hangi
gruba alacağımız konusunda tereddüdümüz oldu. Bu efsaneler hem hayvanlarla ilgili gruba, hem açıklayıcı
efsaneler grubuna, hem de şekil değiştirme grubuna dâhil edilebilirdi. Biz bu tür efsaneleri I. ana gruba alarak
alt dallarda tasnif ettik.
Boratav, IV. gruba kerametten çok dini inanışın ağır bastığı efsaneleri dâhil etmekte, evliyalar üzerine
anlatılan efsaneleri ise “Tarihi efsaneler” grubuna almaktadır. Biz ise, evliyalar, ziyaret yerleri, peygamberler
ve diğer din büyükleri üzerine anlatılan efsaneleri “Dini efsaneler” grubuna almayı uygun gördük.
Bu açıklamalardan sonra Yozgat’tan derlediğimiz efsaneleri şöyle bir tasnife tabi tuttuk:
I. Yaratılış efsaneleri -Oluşum dönüşüm efsaneleri
A. Şekil değiştirme efsaneleri
1. Taş kesilme efsaneleri
2. Diğer şekil değişikliğine bağlı efsaneler
47Pertev Naili Boratav, l00 Soruda Türk Halk Edebiyatı, l0l-l05.
391
3. Açıklayıcı efsaneler
4. Tarihi efsaneler
II. Tarihi Efsaneler
A. Adları belli yerlerle ilgili efsaneler
B. İnsan topluluklarının yaşadığı yerlerle (Şehir, köy vb.) ilgili efsaneler
C. Ünlü büyük yapılar (Cami, hamam vb.) ilgili efsaneler
D. Kaleler, surlar, köprülerle ilgili efsaneler
III. Olağanüstü varlıklar üzerine anlatılan efsaneler
IV. Dini efsaneler
A. Evliyalar üzerine anlatılan efsaneler
B. Ziyaret yerleri üzerine anlatılan efsaneler
C. Peygamberler, Hızır ve diğer din büyükleri üzerine anlatılan efsaneler.
7.Yozgat Efsanelerinin İncelenmesi
Bu bölümde, Yozgat’tan derlenen efsaneler, tasnifteki yerlerine göre önce genel olarak değerlendi-
rilecek, daha sonra ise örnek metinler verilecektir. Metinler seçilirken bölgede en yaygın olanları ile motif
bakımından zengin olanlar tercih edilecektir.
7.I. Yaratılış efsaneleri/ oluşum dönüşüm efsaneleri
A. Şekil Değiştirme efsaneleri
Saim Sakaoğlu, şekil değiştirmeyi: “Bir efsanede yer alan canlı ve cansız unsurların bir
üstün güç tarafından cezalandırılması veya bir felaketten kurtarılması için o andaki şekillerinden
daha farklı bir şekle çevrilmesi”48 olarak açıklar.
Yozgat’tan derlediğimiz efsanelerin 28 tanesinde şekil değiştirme söz konusudur. Bunların ortak
özelliği, meydana gelen şekil değişikliğinin sebebini ve bugünkü şekline nasıl dönüştüğünü açıklamasıdır.
7.1.l. Taş kesilme efsaneleri
Taş kesilme, efsanelerimizde en sık görülen motiflerdendir. Efsanelerimizde birçok varlık taş kesilir-
ken birinci sırayı insan ve hayvanların aldığı görülür. Taş kesilmede ibret alma ve ders verme ön plandadır.
Kötüler cezalandırılmak için taş kesilirken, iyiler kurtuluş yolu olarak dua edip taş kesilirler. Aşk, zor du-
rumdan kurtulma, çeşitli saygısızlıklar, kötü huylar, Hızır ve insanlar, taş kesilmenin sebepleri arasındadır.
Yozgat’tan derlediğimiz dokuz efsanede taş kesilme motifi vardır. Bunlardan beş tanesi aşk, biri zor
durumdan kurtulma, biri saygısızlık, biri de değişik taş kesilmelerdir.
Örnek metinde de görüleceği üzere, Fakılı ilçemizin Yamaçlı kasabasında anlatılan Kızoğlan Kayası
48Saim Sakaoğlu, Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme.., 29.
392
adlı efsane “aşk” grubuna girmekte ve Şanlıurfa, Kahramanmaraş49, gibi ülkemizin birçok yerinde örneği
görülmektedir.
Yine aynı gruba giren ve Boğazlıyan ilçemizin Yoğunhisar köyünde “Leyla ile Leclum” adıyla an-
latılan Leyla ile Mecnun’a efsanesinin benzerlerini de Ordu, Giresun, Erzurum50 ve İzmir‘de görmekteyiz51.
Yozgat’ın mesire yeri olan Cehirlik’teki taşlarla ilgili olarak anlatılan Gelin Kayalar efsanesi, Saka-
oğlu’ndaki “gelin alayının taş kesilmesi” grubuna girer ve yurdumuzun hemen hemen her bölgesinde benzeri
görülür.
Çekerek ilçemizden derlediğimiz Deveci Dağı ile ilgili efsane, “cimrilik ve tamahkarlık sonucu taş
kesilme” grubuna dahildir.
7.1.2. Diğer şekil değişikliğine bağlı efsaneler
Bu grupta yer alan efsaneler daha çok menşe anlatan efsanelerdir. Yozgat’tan derlenen efsaneler ara-
sında insandan kuşa, insandan diğer hayvanlara, insandan ağaca, insandan altına; taştan insana ve hamurdan
mantara dönüşme vardır.
Şefaatli ilçemizin Paşaköy kasabasından derlediğimiz Yusufçuk efsanesi insandan kuşa; aynı ilçe-
mizin Başköy köyünden derlediğimiz Köstebek efsanesi de insandan köstebeğe dönüşmeyi anlatmaktadır.
Yusufçuk efsanesi bazılarında küçük farklılıklar olsa bile yurdumuzun hemen her tarafında bilinmek-
tedir.
Köstebek adlı efsanemizde cimriliğin ve tamahkârlığın cezalandırılacağı teması vardır. Biz, bu ef-
sanemizin Elazığ52 ve Bingöl’de53 ayı için anlatıldığını tespit ettik. Elazığ’da ayrıca köstebek için de anlatıl-
maktadır54.
7.1.3. Açıklayıcı efsaneler
Canlı veya cansız varlıklar ile çeşitli tabiat hadiselerinin sebeplerini açıklayan bu tür efsanelerden
dokuz tane tespit edebildik. Yerköy’den derlediğimiz Kayiş Kanat (Yarasa) efsanemiz yarasanın kanatlarının
tüysüzlüğünün sebebini; kırlangıçla ilgili efsanemiz de kırlangıcın yuvasını neden evlere yaptığının sebebini
açıklamaktadır.
7.2. Tarihi efsaneler
Bu bölümdeki efsanelerin çoğunluğunu yer adlarına bağlı efsaneler oluşturmaktadır. Yozgat’tan der-
lenen efsanelerin 30 tanesi bu gruba dâhildir
7.2.1. Adları belli yerlerle ilgili efsaneler/Tabiat şekilleriyle ilgili efsaneler
Yozgat merkezden derlenen Şahna Kayası ile Sorgun’dan derlenen ve Çavuş köyündeki bir coğrafi
şekil için anlatılan Yarıkkaya adlı efsanelerimiz tabiat şekilleriyle ilgili efsanelerdir.
Rüşvet alarak halka zulüm eden Şahna’nın ölümle cezalandırıldığını anlatan efsanemizin benzerine
49 age, ll6-ll7
50 ay.
51Hikmet Tanyu, Türklerde Taşla ilgili İnançlar, l48.
52 Ali Duymaz, age, 374.
53İsmail Görkem, age., 233.
54 age., 234.
393
başka bir yerde rastlamadık. Sevdaya bağlı, zorda kalan sevgililerin durumunu anlatan ve farklı bir şekilde
biten ikinci efsanemizin benzeri Kahramanmaraş’ta da anlatılmaktadır55.
7.2.2. İnsan topluluklarının yaşadıkları yerlerle ilgili efsaneler
Bu bölümde yer alan efsanelerde şehir, kasaba ve köy adlarının veriliş hikâyeleri anlatılmıştır. Bu
adların bazıları doğrudan bir hadiseye bağlanarak açıklanırken, bazıları da oraya ilk yerleşen kişiden dolayı
o adı almıştır.
Örnek olarak verdiğimiz üç efsane de bir olaya bağlı olarak yerleşim yerine isim vermeyi açıklamak-
tadır.
7.2.3. Ünlü büyük yapılarla ilgili efsaneler
Bu grupta yer alan efsaneler, cami, han, hamam, kervansaray gibi binaların yapılış hikâyelerini an-
latmaktadır.
Çapanoğlu Camii ile ilgili efsane onun yapılış macerasını anlatmaktadır. Camiyi yapan ustanın kera-
met sahibi olması da ayrı bir motiftir. Efsanede, böyle güzel bir camiyi yine böyle keramet sahibi bir kişinin
yaptırabileceği mesajı verilmiştir.
Camilerin yanındaki hamamlar için anlatılan efsanelerin bir benzeri Yozgat’taki Çarşı Hamamı için
de anlatılmıştır. İslam inanışına göre, vücudundan bir damla dahi meni çıkan insanın boy abdesti almadan
yapamayacağı işler vardır. Bunların başında Kur’an-ı Kerim okumak ve namaz kılmak gelir. Halk, bu dü-
şünceden hareketle namazın kılınacağı mekânın yapımında bile temiz olma şartını efsaneye yansıtmıştır. Ca-
mi-Hamam ikilisiyle ilgili efsaneler İstanbul’daki Ali Paşa Camii ve Hamamı, Afyon’daki Gedik Ahmet Paşa
Camii ve Hamamı, Tokat’taki Ali Paşa Camii ve Hamamı, Konya’daki Sahip Ata Camii ile Sultan Hamamı
ve Bursa’daki Ulu Camii ile Şengül Hamamı hakkında da anlatılmaktadır56.
D. Kaleler, surlar, köprülerle ilgili efsaneler
Akdağmadeni ve Yerköy ilçelerimizden derlediğimiz iki efsane iki kalenin adlarını açıklamaktadır.
Birinci efsanedeki kesik başla savaşma motifi ile ikinci efsanedeki hayvanların boynuzuna mum
takarak kalabalık görünme motifi Anadolu’da çok yaygın olan motiflerdendir.
7.3.Olağanüstü varlıklar üzerine anlatılan efsaneler
Yozgat’ta olağanüstü varlık olarak Al kızı/Al karısı, Congoloz/Gonculuz ve Cin tespit edilmiştir. Bü-
tün Türk dünyasında “Al Karısı”, “Al Bastı”, “Albis”, “Almis”, “Albiz” ve “Abası”57 gibi adlarla bilinen Al
karısı , Kırgız hurafelerine göre iki çeşittir. Kara Albastı ciddi ve ağırbaşlı olarak tasvir edilirken, Sarı Albastı
sarışın bir kadın suretinde hoppa ve şarlatandır58.
Yozgat’ta anlatılan Al kızı efsanelerindeki tip daha çok “Sarı Albastı”ya benzemektedir. Bu genel-
likle loğusalara musallat olur. Onların ciğerlerini alıp suya koyarsa, gelin ölür. Koymadan önce yakalanırsa,
ciğeri yerine bırakır. Kendisini yakalayan adama yıllarca hizmet eder. Bu, bazen atları da rahatsız eder.
Al karısı, görünmeyen özelliklere sahip olduğu gibi, çeşitli kılıklara da girebilmektedir. Kıl olarak
55 Efsane Derlemeleri, 48.
56 Saim Sakaoğlu, Efsane Araştırmaları, 88-91.
57Abdülkadir İnan, Şamanizm, 69-73.
58 ------------------, Makaleler ve İncelemeler I, 259-267.
394