Yıl 6. Sayı 12. Güz 2010

193 Pages·2011·3.23 MB·Turkish

by  Saime Selenga Gökgöz

Hacettepe Üniversitesi
Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü

CUMHURİYET
TARİHİ
ARAŞTIRMALARI
DERGİSİ
Yıl 6. Sayı 12. Güz 2010
YÖNETĠM YERĠ:
Hacettepe Üniversitesi
Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü
Beytepe/Ankara P.K 06800
Tel: [phone] Belge-geçer: 0312 299-20-76
Web: www.ait.hacettepe.edu.tr
E-posta: [email protected]
Tel (Ed.): 0312 297-68-70/123

CUMHURĠYET TARĠHĠ ARAġTIRMALARI DERGĠSĠ
ISSN 1305-1458
Hacettepe Üniversitesi Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü’nce yılda iki kez
yayınlanan yaygın süreli hakemli bir dergidir. Yayın dili Türkçedir.

Basıldığı Yer: Hacettepe Üniversitesi Basımevi
06100 Sıhhıye/Ankara
Tel: [phone]

Dergiye gönderilen yazı ve fotoğraflar iade edilmez.
Bu dergide yayınlanan yazılardaki fikirler yazarlarına aittir.
Hacettepe Üniversitesi
Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü

CUMHURİYET TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
Yıl 6. Sayı 12. Güz 2010

SAHİBİ
Hacettepe Üniversitesi Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılâp Tarihi Enstitüsü adına
Prof. Dr. Mustafa YILMAZ
SORUMLU YAZI İŞLERİ MÜDÜRÜ
Doç.Dr. Saime Selenga GÖKGÖZ
EDİTÖR
Doç.Dr. Saime Selenga GÖKGÖZ
YAYIN KURULU
Prof. Dr. Mustafa YILMAZ
Prof.Dr. Adnan SOFUOĞLU
Prof. Dr. Fatma ACUN
Doç. Dr. M. DerviĢ KILINÇKAYA
Doç. Dr. Ayten Sezer ARIĞ
Doç.Dr. Saime Selenga GÖKGÖZ
Dr. Sadık ERDAġ
HAKEM KURULU
AKBULUT Dursun Ali, Prof. Dr., Ondokuz Mayıs Ü, Samsun.
ARI Kemal, Doç.Dr., Dokuz Eylül Ü, Ġzmir.
AYTEPE Oğuz, Prof. Dr., Ankara Ü, Ankara.
DAYI S. Esin, Prof. Dr., Atatürk Ü, Erzurum.
ERTAN Temuçin Faik, Prof.Dr., Ankara Ü, Ankara.
GÜNEġ Ġhsan, Prof. Dr., Anadolu Ü, EskiĢehir.
KÖSTÜKLÜ Nuri, Prof. Dr., Karamanoğlu Mehmet Bey Ü, Konya.
ÖZEL Oktay, Yrd.Doç.Dr., Bilkent Ü, Ankara.
SARINAY Yusuf, Doç. Dr., BaĢbakanlık Devlet ArĢivleri Genel Müdürlüğü, Ankara.
SEYĠTDANLIOĞLU Mehmet Prof.Dr., Hacettepe Ü, Ankara.
SOFUOĞLU Adnan, Prof. Dr., Hacettepe Ü, Ankara.
ġAHĠNGÖZ Mehmet, Prof., Dr., Gazi Ü, Ankara.
YEġĠLBURSA Behçet, Prof., Dr., Abant Ġzzet Baysal Ü, Bolu.
YILMAZ Mustafa, Prof. Dr., Hacettepe Ü, Ankara.
TÜRKEġ Mustafa, Prof. Dr., Orta Doğu Teknik Ü, Ankara.

CUMHURİYET TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ
YIL 6 . SAYI 12. GÜZ 2010
Ġçindekiler
Saime Selenga GÖKGÖZ, SunuĢ 1
Makaleler
Mehmet Sait DĠLEK, Atatürk Dönemi Türk-Eston ĠliĢkileri 5
Serdar SAKĠN, Ġngiliz Ajanı BinbaĢı Noel'in Nusaybin Raporu 31
Makbule SARIKAYA, Türk Çocuk Dergilerinde Tarih 1918-1931 51
Turhan ADA, II. MeĢrutiyet Döneminde Rıza Tevfik ve Felsefî 85
YaklaĢımları

Mesut ERġAN, EskiĢehir Halkevi ve Halk Evi Dergisi
101
Esin Sultan OĞUZ, Türk Devriminin Kültür Politikaları ve 125
Kütüphane Kurumunun GeliĢimine Etkileri
Mehmet ÖZDEN, Cumhuriyet‟in Ġlânı Arifesinde MeĢrutî ve 153
Cumhurî Rejimler Üzerine Bir Polemik: Lütfi Fikri Beyin
MeĢrutiyet ve Cumhuriyet Risâlesi 1923

CTAD Yayın Ġlkeleri 183
Yazarlar 185

SunuĢ
Saime Selenga GÖKGÖZ
Hacettepe Üniversitesi
Küresel Ari ya ki Pictet'nin Ġlkel Aryaları
Belki bazılarınızın ismini, dilimize de kazandırılan kitabından bildiğiniz Maurice
Olender, Cennetin Dilleri Tanrısal Bir Çift: Ariler ve Samiler (1998)1 eserinde kökenler
aryanizminin ('Sami' ikizi ile anlamaya çalıĢırken) bilginlerinin yanına tutkulu ve
tutkun bir ozanına, Pictet'ye özel bir yer açar 'Aryaların Tektanrıcı Eğilimi'
bölümünde: 'Kemikler ve Sözcükler' arasındaki mistik iliĢkiyi Aryalar için kuracak
olan bu en lirik ozan, bu 'dil etnologu' Cenevreli Kalvinci Topçu BinbaĢı, kendi
adıyla anılan füzenin mucidi Adolphe Pictet (1799-1875)'nin doğduğu yıl, herhâlde
yıldızlar herzamankinden daha parlaktı.. O yıl Aleksandr Sergeyeviç PuĢkin (1799-
1837) de doğmamıĢ mıydı? 2 Moskova, o doğduktan sonra eski Moskova
olmayacaktı! Ne yazarı ne de Büyük Petro'nun Arab'ı Ġbrahim, ona ne Ģüphe bir Arya
değildi.. Rus'un PuĢkin'le baĢlayıp devam eden Arilerle kaderi ve bunun idraki baĢlı
baĢına bir meĢgale olacaktı düzyazıda, Ģiirde, dramada.. Büyük Petro küresel Ari'ye
benzeyeceksin ulu emrini verecekti.. Ya ki Pictet? Pictet'nin tetebbu ettiği
felsefiyyununu da deĢeledi Rus tecrübesi elbette.
PuĢkinvâri zalim3 romansın (heyhat o nasıl bir düello idi ki, Natalya'sı uğruna..)
tutkuyla kutsananı ve kaybedeni (?) olmayı kim yeğler? Zor ve zahmetli. Kendini

1 Ankara: Dost, Çev. Nevzat Yılmaz. Eserin Fransızca aslı 1989'da Ed. du Seuil'den çıkmıĢtır.
Olender, EHESS'te din bilimleri tarihi okutuyor, antik çağ tarihçisidir. Tarihsel Irkçı anlatı
biçimlerinin bilimlerle iliĢkisinin peĢinde..
2 Kahve tiryakisi Balzac da!
3 Jestokiy, bu sıfatın Rus 19.yüzyılının son çeyreği ve izleyen döneminin insan portreleri, Rus
paysage'ı, sıkıcı, bıkkın hayatlar, kadın-erkek iliĢkileri, aĢksız evlilikler, statü ve kariyerin feda
edilmediği bireysel ve toplumsal sonuçlarıyla istismar hâlleri, aldatmalar, intihar, aĢk cinayeti,
maddî düĢkünlük gibi alt temalarıyla beraber kavramak üzere ve elbette Hollywood-
Bollywood'tan sıkılanlara Sovyet sinemasının keĢfi adına iki müthiĢ Sovyet filmini öneririm. Ġlki
bir Mosfilm yapımı, hüzünleneceksiniz: Jestokiy Romans (renkli, 1984, Rus dram repertuarının bir
diğer büyük ismi Aleksandr N. Ostrovskiy'den uyarlama), Ünlü yönetmen Eldar Ryzanov'un bu
2 Cumhuriyet Tarihi AraĢtırmaları Dergisi Yıl 6 Sayı 12 (Güz 2010)

chat yaparken, twit atarken, face'de bulduğu için (!) bu çağın çocuğu ne eylesin.. Pistol duel
çağından asilzadegân, chevaleresque endamını reddedip menziliyle revolveri de tutan
oldu, yenileri baĢka bir dilde o dilin hikmetine inandılar. Ve Rusya'nın bu 'Yeni
Adam'larını, Rahmetov'larını anlamak için Pictet'yi bilmek, Pictet'nin de
Sorbonne'da Guizot'nun (1787-1874)4 Tarih derslerine devam ettiğini, dinlediğini
(1820-21) bilmek lazım. Hind-Avrupaî bu Garb felsefiyyun ülkesinin yolcusu, baĢka
iklimlerin toprağından gelen 'Suyu Arayan' Adamı, o dahi 'Yeni Adam'dır,
Aydemir'dir bir adı, bir adı 'Feylesof', ülkesinde baĢka olmadığı için herhâlde, bir
mecrada kök-köken dillerine vakıf olsa da, babası (hem Ġngiliz'inkini ve
Amerikan'ınkini) ihtilâl-i kebirleri, 30-48'i hem de Commune'ü-1871 baĢkaca [malum
hep dolaylı yoldan: msl. Marx'ı Lenin'den bilme] idrak ettiğinden herhâlde,
Guizot'nun Cromwell'ine de baĢkaca Ģerh düĢecekti. Bu Ģerhin bugün için elzem
anlamının peĢindeki de tarihsel kesitleri kendi originel (aslî karĢılığında) bütüncesinden
ayırmaktadır, nedendir longue durée'yi kesitin hâl tasvirinde yeniden mi ele almalıdır?
Kesit olanı kendi aslî bütüncesinden ayırırken o, peki eĢyanın tabiatı ve kendisi
hakkındaki bilginin idrakî sınırını delip Tanrı'nın parmağına değen kimlerdi? Bunların
kökeni, ırkı, dili neydi? Kaderi neydi? Bu hangi Tanrı'nın çizdiği kaderdi her çağda onun için?
Bir yüce vazifesi ve ülküsü hep vardı.. Diğerleri neden Tanrı'nın parmağına bir türlü
değemiyordu? Tanrı'nın parmağı neydi ki? LanetlenmiĢler miydi? Lanetlenme değildi.
Lanetlenme onun aslî oluĢunun (bütüncede) sözcüğü değildi ki. Lakin kendi
Sorularını ve Cevaplarını hep bu yüzden mi bir türlü müstakil kuramıyordu? Bu cenk
en zoruydu da, benzemek ve kendini benzetmek iĢi hep, nasıl olursa olsun fac simile
mi kolaydı? Yazık ki benzemezliğinin ve benzeyemeyeceğinin idraki sancılıydı.. Res
publica'nın evlâtları Guizot'nun ve Thiers'in aslından okuru, hürriyetperver okuru ve
nihayet hep muhalifinin Pictet'yi okuyup okumadığını nasıl anlayacağız peki? PuĢkin
de kalemi de bilinsin, Gogol'e yol verendi.. Pictet ve PuĢkin aynı yıl doğdular...
Bizde mi? Bizde de bir devir kapandı belki, Hüsn ü AĢk'ın Ģairi ġeyh Galip'le, lâkin
onunla aynı yıl bu dünyayı terk eden kâtip Ratip Efendi de yüzyılın tam ortasında
doğmuĢtu. Ve zerk ettiği fikrinden firar etmek ne mümkündü? Kendinden firar
edebilir miydi peki?
-------

filmini (oyunculukları saymıyorum) esas zalim kılan ise diğer Ģarkıları bir tarafa, Sovyet devrinin
lirik kadın Ģairi Bella Ahmadulina'nın sözlerine hayat veren Larisa'nın Ģarkısıdır. Oyuncunun kendi
sesi olmadığını söylemekle yetiniyorum: A naposledak ya skaju (Ve Sonunda Söylüyorum).
Dinleyiniz, hakikî romans. Diğer film ise Yosif Heifitz'in siyah-beyaz çarpıcı bir Çehov
uyarlaması, Lenfilm yapımı (1960): Dama s Sobaçkoy (Köpekli Kadın).
4 Tarihçi, devlet adamı François Pierre Guillaume Guizot (1787-1874) F. Guizot'nun 30 yılda
Ġngiliz ihtilâline hasrettiği 6 ciltlik (Her kısım 2 cilt) eseri: Histoire de la Révolution d'Anglettere depuis
l'avènement de Charles Ier, jusqu'à la Restauration de Charles II. 1ère partie (1826-27, Paris: Leroux et
Chantepie, 2 vol.); Histoire de la République d'Angleterre et de Cromwell (1649-1658) 2ème partie de
l'Histoire de la Révolution d'Anglettere (1854, Paris: Didier, 2 vol.); Histoire de protectorat de Richard
Cromwell et du rétablissement des Stuart. 3ème partie de l'Histoire de la Révolution d'Anglettere (1856, Paris:
Didier, 2 vol.). Burada eserlerin ilk baskı tarihleri verilmiĢtir. Ġngiltere Ġhtilâli üzerine eserleri
bununla sınırlı değildir. Bkz. guizot.com/ouvrages-de-francois-guizot.
Saime Selenga GÖKGÖZ, SunuĢ 3

'Aynı beĢikte' keĢfedilmiĢ bu ikizler, Ari ve Sami güçleri eĢit olmayan bir
çift oluĢturacaklardır, benzersiz kaderleri de olan. HerĢey onları
ayıracaktır. Sahnesi evrensel tarih olan kaderin bu oyununda Tanrı,
onların her birinin kendi rollerini oynaması için de dikkat eder. Ariler
Garb alemine 'doğaya hakimiyeti, zaman ve mekânının araĢtırılmasını,
mitolojinin, bilimlerin ve sanatların icadını sağlarsa, Samiler de
tektanrıcılığın gizini ellerinde tutarlar. En azından Ġsa'nın Celile'de
dünyaya geldiği güne kadar. Bu ikili ortak miras kavgalı bir mirasa çağrıda
bulunur...'
Yeni Mesih'in izleyicilerinin "her çağın tanrısıyla dolaysız bir iliĢki içinde var
olduğunu" L. von Ranke söyleyince tarihin dinsel açıklaması olumlanacaktı da.
Tarihin anlamı neydi ki? Herder, bu romantik büyücü tarihsel nedenselliğe ona
anlamını veren tek Ģeyi Tanrısal mükemmeliği bitiĢtirmeyecek miydi? (Olender
1998: 29, 30) Ne Ari ne de Sami olan diğer teklikler; kendi originel bütünceleri hep
olagelenler de Herder'i sevecekti..
Pictet'nin eseri, matematikten edebiyata, doğa tarihinden felsefe ve balistike
çeĢitlenir, Cenevre Üniversitesinde kısa bir süre de estetik dersi verir. 1859'da
basılan (Darwin'in Türlerin Kökeni de bu yıl yayımladı) ve Olender'in anıtsal olarak
nitelediği Essai de paléonthologie linguistique, Les Origines indo-européens ou les Aryas
primitifs (Dilbilimsel Paleontoloji Denemesi, Hint-Avrupa Kökenleri ya da Ġlkel
Aryalar) eseri- Olender bilgisiyle-bana duyurduklarıyla yerini aldı. Pictet'nin üstadları
Romantik Avrupa'dan. Bu gezgine Hindistan sevgisini aĢılayanının A. Wilhelm von
Schlegel olduğu belirtiliyor, Sanskritçeyi öğreniyor. 1821-22'de Alman feylesof ve
Ģairiyle ile tanıĢıyor: Goethe, von Schelling, Schleiermacher, Hegel.. Sonra ver elini
Londra, Kelt papazlarının dilini, ağızlarını çözüyor, klasik dillerle ve Sanskritçe ile
akrabaklıklarını. Bu Dil paleontologunca "sözcükler kemikler kadar dayanıklı"dır.
Fosillerin araĢtırılmasındaki yeni modeli Arya'nın sözcük dağarcığını araĢtırmaya
uyarlıyor: "Zira sözcükler kemikler kadar dayanırlar. Bir diĢin örtük bir biçimde bir
hayvanının tarihinin bir kısmını kapsaması gibi, soyutlanmıĢ bir sözcük de, oluĢumu esnasında
ona bağlanan bütün bir düĢünce dizisinin yolunu gösterebilir. Onun için dilbilimsel paleontoloji
sözü, düĢündüğümüz bilime çok uygun düĢmektedir." (Olender 1998: 121)
Bu 'çoban halk', evleri 'sabit' Aryalara hiç yakıĢmayan çoktanrıcılıklarını
tektanrıcılığa evirecek olan Pictet'nin kendini özdeĢleĢtirdiği Ġlkel Aryaların bıraktığı
tek miras dildi, onların etnografya ve coğrafyası, doğa tarihi, maddî uygarlığı,
toplumsal, düĢünce, ahlâk ve din yaĢamı eseri boyunca karanlıktan aydınlığa
çıkacaktı... YaĢamlarını canlandırmak için dile "hafıza kurucu" iĢlevini yükledi,
Hristiyan Garb için Hind-Avrupa hafızası. Ülküsü yüceydi, müsaade alındı, Renan
ve Müller onay verdi, bir halk "bir biçimde" filoloji bilimiyle ortaya çıkarılabilirdi:

Bütün tarihsel tanıklıklardan önceki ve zamanların gecesinde saklanan
dünyanın tamamına egemen olmaya adanmıĢ bir ırk, parlak geleceğine
baĢladığı ilkel beĢiğinde yavaĢ yavaĢ büyüyordu. Hazinelerini saçıp
savurmadan teslim eden ulu ve sert bir doğanın sinesinde kan güzelliği ve
zekâ yeteneğiyle bütün ötekiler arasında ayrıcalıklı olan bu ırk, baĢından
4 Cumhuriyet Tarihi AraĢtırmaları Dergisi Yıl 6 Sayı 12 (Güz 2010)

beri fethetmeye yazgılıydı [...] Burada, hazırlayan düĢüncenin düĢüncenin
ve tamamlayan enerjinin erken bir geliĢmesi görülür; sonra kuĢkusuz
baĢlangıçtaki güçlükler bir kez yenilince, ataerkil bir yaĢayıĢın ortasında
dertsiz bir mutluluk hali. Böylece neĢe içinde, sayıca ve refahça
büyüyerek, bu verimli ırk, geliĢmenin güçlü aracı olarak kendisine,
zenginliğiyle, kudretiyle, ahengiyle ve kalıplarının mükemmelliğiyle
hayranlık uyandıran bir dil yaratmaya çalıĢıyordu, bütün duygularının, tatlı
sevgilerinin, doğal hayranlıklarının, aynı zamanda üstün bir dünyaya
atılımlarının kendiliğinden gelip yansıdığı bir dil, en derin düĢüncenin
olduğu gibi, en yüce Ģiirin de muhteĢem geliĢmesinin gelecekteki bütün
zenginliklerini tohum olarak taĢıyan sezgisel imge ve düĢüncelerle
dopdolu bir dil (Olender 1998: 120)

3 Mayıs 2011, Beytepe/Ankara