yeni türk dili

310 Pages·2013·1.98 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK DİLİ)
ANABİLİM DALI

YABANCI TERİMLERİ TÜRKÇELEŞTİRMEDE UYGULANAN YÖNTEM
VE İLKELER (1932-1950 ARASI)

Yüksek Lisans Tezi

Hülya UYSAL

Ankara - 2013

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK DİLİ)
ANABİLİM DALI

YABANCI TERİMLERİ TÜRKÇELEŞTİRMEDE UYGULANAN YÖNTEM
VE İLKELER (1932-1950 ARASI)

Yüksek Lisans Tezi

Hülya UYSAL

Tez Danışmanı
Doç. Dr. Paşa YAVUZARSLAN

Ankara - 2013
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI (YENİ TÜRK DİLİ)
ANABİLİM DALI

YABANCI TERİMLERİ TÜRKÇELEŞTİRMEDE UYGULANAN YÖNTEM
VE İLKELER (1932-1950 ARASI)

Yüksek Lisans Tezi

Tez Danışmanı:

Tez Jürisi Üyeleri

Adı ve Soyadı İmzası

……………………………………… …………………………..

……………………………………… …………………………..

……………………………………… …………………………..

……………………………………… …………………………..

Tez Sınavı Tarihi…………………………………..
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE

Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve
etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan
ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan
tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi
ayrıca beyan ederim.(……/……/2013)

Tezi Hazırlayan Öğrencinin
Adı ve Soyadı

……………………………….

İmzası

……………………………….
i

ÖN SÖZ
Terim, çeşitli bilim dallarına, sanat ve meslek kollarına özgü sözcükler olarak
tanımlanmaktadır. Terimler, yapılan her türlü bilimsel çalışmada çeşitli inceleme
alanlarının uzmanları, teknisyenleri ve araştırmacıları tarafından ortak bir akademik
dilin kullanılmasını ve üretilen yeni bilginin tüm kullanıcılar tarafından aynı biçimde
algılanabilmesini sağlayan dil birimleridir. Terimler, standart bir anlama sahip olan,
açık ve net bir anlam ifade eden dil ögeleridir. Anlatılmak istenenin doğru bir
biçimde ifade edilmesinde ve daha sonraki çalışmalara temel olabilecek güvenilir
bilgilerin aktarılmasında terimlerin rolü yadsınamaz.
Toplumların birbirleriyle kurduğu iletişimin doğal sonucu olan dilsel
etkileşime bağlı olarak Türkçenin tarihsel dönemlerinde Doğu ve Batı dillerinden
Türkçeye çok sayıda yabancı sözcük ve terim girmiştir. Bu yabancı terimler,
Türkçenin bilim dili olma yolundaki hızını kesmiştir. Okullarda eğitim ve öğretimde
terim konusunda birlik sağlanamamıştır; bu duruma bağlı olarak terim, eğitim ve
öğretim sürecinin ilk aşamalarında başlayıp yüksek öğrenime kadar taşınan bir sorun
haline gelmiştir. Günümüzde görüldüğü üzere yüksek öğretimde kullanılan terimler,
birbirinden oldukça farklıdır. Farklı uzmanlar tarafından hazırlanan ders kitaplarında
yer alan terimler, üniversiteden üniversiteye değişmektedir ancak bunlar aslında aynı
anlamsal içeriğe sahiptir.
Türkiye’de bugüne kadar pratik olarak çalışılmış ancak teorisi tam anlamıyla
kurulmamış olan terminoloji (terim bilimi) alanına katkı sağlamak ve ortaya çıkan
olumsuz durumlara çözüm üretebilmek için yapılan bu çalışma, 1932-1950 yılları
arasında yabancı terimleri Türkçeleştirmede uygulanan yöntem ve ilkeleri ortaya
koymayı amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda 1932-1950 yılları arasında
ii

yayımlanan sekiz terim sözlüğü -Bitkibilim Terimleri (Botanik) (1948), Dilbilim
Terimleri Sözlüğü (1949), Dirilbilim (Biyoloji) Terimleri (1948), Edebiyat ve Söz
Sanatı Terimleri Sözlüğü (1948), Felsefe ve Gramer Terimleri (1942), Tarım
Terimleri I (1949), Teknik Terimler I (1949), Türe Terimleri (1948)- taranmış ve
farklı bilim dallarına özgü terimlerin hangi yöntemden (örnekseme yöntemiyle terim
türetme, türetimsel biçimbirimler ile kök ve gövdelerden terim türetme, sözcük
birleştirme yöntemiyle terim türetme, tarihî Türkçe metinlerden sözcük aktararak
terim türetme vb.) yararlanılarak türetildiği ortaya konulmuştur. Burada türeme
terimiyle sadece biçim bilimsel açıdan bir değişim kastedilmemiş, anlam bilimsel
açıdan da yeni bir oluşum söz konusu olduğu için bu terim tercih edilmiştir.
Çalışma, giriş ve üç ana bölümden oluşmaktadır:
Girişte, Türkçenin tarihî dönemlerde hangi toplumlardan ve çeşitli sebeplere
bağlı olarak kurulan ilişkiler sonucu hangi dillerden, ne tür sebeplerle ve ne ölçüde
etkilendiğinden söz edilmiş, yabancı dillerden Türkçenin söz varlığına giren sözcük
ve terimlere değinilmiştir. Ayrıca çeşitli dönemlerde yazılan eserlerdeki yabancı
ögelerin oranından bahsedilip dil ve uluşçuluk arasındaki ilişki üzerinde durulmuş,
Dil Devrimi sonrasında gazetelerin haber dilinde görülen özleşmeye de yer
verilmiştir.
Birinci bölümde terim ve terim bilimi kavramları işlenmiş, bu konuda
ayrıntılı teorik bilgi sunulmuştur. Ayrıca bu bölümde konular genel olarak şu
başlıklar altında ele alınmıştır: terim ve terim bilimi konusunda günümüze kadar
yapılan çalışmalar, terim sözlükleri (yayımlanmış ve yayıma hazırlanmakta olanlar),
terim türetimi, terim türetme yöntemleri, terim türetiminde ve yabancı terimlerin
Türkçeleştirilmesinde başvurulan biçimbirimler, terimlerin tutunamama sebepleri,
iii

yabancı dillerin Türkçe üzerindeki etkileri, alıntılama süreci, Türkçede yer alan
yabancı kökenli terimler ve bu terimlerin Türkçeleştirilmesi, hukuk dilinin
Türkçeleştirilmesi.
İkinci bölümde, Dil Devrimi ve Dil Devrimi’ne bakış konuları üzerinde
durulmuştur.
Üçüncü bölümde ise 1932-1950 yılları arasında yabancı terimleri
Türkçeleştirmede uygulanan yöntem ve ilkelerden söz edilmiştir. Söz konusu yıllar
arasında yayımlanan çeşitli terim sözlüklerinin taranmasıyla elde edilen terimler,
Türkçeleştirilme yöntemlerine göre sınıflandırılmıştır. Bunun yanında
Türkçeleştirme yöntemi de terimlerin ait olduğu bilim dallarına göre alt başlıklara
ayrılmıştır. Terimlerin tek tek incelenmesi çok fazla zaman alacağından zamanı
ekonomik kullanmak amacıyla bu konuda verilmesi gereken bilgiler tablo halinde
sunulmuştur. Biçim bilimsel açıdan inceleme gerektiren her bir terimin yanına
açıklama yapılmıştır. Ayrıca incelenen terimlerin yanlarına dil bilgisi kurallarına
uygun olarak türetilip türetilmediği yazılmış, eğer dil bilgisi kurallarına aykırı bir
türetim yapılmışsa bu aykırılığın sebepleri üzerinde durulmuştur. Yabancı terimleri
karşılamak amacıyla türetilen terimler mümkün olduğunca en küçük köke inilerek
çözümlenmiştir. Günümüzde kök gibi algılanan fakat aslında türemiş olan terimler de
bulunmaktadır. Bu tür terimler üzerine etimolojik incelemeler yapılmıştır.
Çalışmanın diğer bölümlerini sonuç, kaynaklar, taranan terim sözlüklerinin
listesi, dizin, özet ve İngilizce özet oluşturmaktadır.
Bu çalışmanın, Türkçenin söz varlığında bulunan yabancı terim / sözcüklerin
ve sonraki dönemlerde Türkçeye girme olasılığı bulunan yabancı sözcük ve
terimlerin Türkçeleştirilmesinde yol gösterici olması beklenmektedir. Çünkü yapılan
iv

çalışmada terim türetiminde hangi yöntemin daha çok, hangi yöntemin daha az tercih
edildiği belirtilmiş ve hangi yöntemden yararlanılırsa terimlerin tutulma olasılığının
yüksek ya da tutulmama riskinin fazla olduğu belirtilmiştir. Doğru terim türetiminin
nasıl olması gerektiği konusunda bilgi verilmiştir. Terim türetiminde sıkça ve az
kullanılan eylem kök / gövdelerine ve biçimbirimlere de değinilmiştir.
Çıktığım akademik yolun başında, tez çalışmam süresince alanla ilgili bilgi
birikimini benimle paylaşan, tezimi titizlikle inceleyip önerilerde bulunan ve
fikirleriyle beni yönlendiren danışman hocam Doç. Dr. Paşa YAVUZARSLAN’a,
terim bilimi alanında çalışmamı öneren hocam Prof. Dr. Halil İbrahim USTA’ya,
çalışma sürecinde çeşitli konularda fikir alışverişinde bulunduğum hocam Yard. Doç.
Dr. Murat KÜÇÜK’e, bu yoğun çalışma sürecinde her zaman yanımda olan aileme
ve arkadaşlarıma, ayrıca burs olanağı tanıyıp çalışma konusunu belirleyen,
Türkiye’de yeni bir inceleme alanı olan terim bilimi üzerinde daha detaylı bir
inceleme yapma fırsatı sunan ve bu çalışmayı destekleyen TÜRK DİL KURUMUNA
çok teşekkür ederim.
Hülya UYSAL
Ankara, 2012
v

İÇİNDEKİLER
ÖN SÖZ i

KISALTMALAR ve İŞARETLER xi
0. GİRİŞ 1
I. BÖLÜM: KURAMSAL ÇERÇEVE 11
1. TERİM KAVRAMI 11
1. 1. Terim Nedir? 11
1. 2. Terim Üzerine Genel Bilgiler 12
1. 3. Terimleşmenin Ölçütleri 17
1. 4. Terim Sorunu 19
1. 4. 1. Gramer Terimleri Sorunu 24
1. 4. 2. Terim Sorunu Karşısında İzlenmesi Gereken Tutum 30
1. 5. Terim Türleri 32
2. TERİM BİLİMİ VE KAVRAMSAL ALANI 34
2. 1. Terim Biliminin Tarihsel Gelişimi ve Diğer Ülkelerde Yapılan Terim Bilimi
Çalışmaları 36
3. TÜRKİYE’DE TERİM KONUSU ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR 41
4. TERİM SÖZLÜKLERİ 53
4. 1. Türk Dil Kurumunun Yayımladığı Terim Sözlükleri 53
4. 2. Yayıma Hazırlanmakta Olan Terim Sözlükleri 56
4. 3. Terim Sözlüklerinde Bulunması Gereken Özellikler 58
5. TERİM TÜRETİMİ 60
5. 1. Terim Türetme Sürecinde Üzerinde Durulması Gereken Noktalar 68
6. TERİM TÜRETME YÖNTEMLERİ 72