Yarı Müstemleke Oluş Tarihi - 1908 İşçi hareketi

123 Pages·3.523 MB·Turkish

by  Anonim

YARI
1908
MUSTEMLEKE i$Ci
OLU$ TARiHi HAREKETLERi
-- - -.-
,.
~t: v.~I"r;"·~I~'
~d -J 1 '\l ," ~~l
hUseyinavni
~
1908
i$Ci HAREKETLERi
Huseyin Avni ~anda 1902 Yllmda Trabzon'fll1 Ak<;aabat ikesinde
dogmu~tur. Ilkokulu Trabzon'da bitirdikten sonra, ortaogrerime
Istanbul'da devam etrni~, ailevi nedenler yi.iziinden eititimi yanda
btrakarak <;afl?ma }wyatma at!lm!~tlr. Gazeteciligc 1923'de Trab::on
fstiklfl\ Gazetesil,je bajlayan Sanda, 1926 -1929 ytllan arasmda
Istanbul'da Vakit Gazeusinde dolla sonra da 1916 Yllma dek Ak~am
Gazetesinde muhabirlik ve yazar(lk yapmljttr. Gazctenin sahiprerin
den l'C ba?yazan olan istanbul Onivcrsitesi Sosyolo;i Profesorlerin
den Necmettin Sadak'm yardimian I'C i'merileriyle arajtlrtCfilga ba,~­
lamlj vc Unil'ersitedeki konferaHs vc derslere kaularak kendiHi
yctittirmij{jr, Ozellikle Osmanll tarihinin son gerilerne donemi I'e Sunu~
b" donemin ekonornik ve sosyal ko?ullaYl iizerinc ~alljma/.ar yapan
fliiscyin Avnl Sanda'mn ekonomi tarihiyle ilgi(j ral'jmaCaYJ siirckli
olarak istanbul Ticaret adas! MecmuaSl'nda yaYlmlaHmljtlr, BUn
dan bajka Istanbul Universitesi Sosyoloji Dergisi, Yeni Adam, Ikti
sadi Yiirilyli~, YUrt ve Dunya, Birlik, C;lg, Gem;1ik. Butlin Dl'mya gibi
t;cjitli dergilerde ve Tan, Haher, Halk ve Son Tdgraf gazetelerinde
yaztlar yazml?tlY, Yeni Istanhul Gazetesi'nin ilk (Iktlgt ylllarda lk Elinizdeki kitap HOseyin Avni 9anda'nm Osman
tisat Sayfasl yoncUciligi yapan Sanda, Zeki Cemat Bakit;elebio~lu il fmparatorlugunun son donemlerinde emperyafizmin
ile birlikte 1944'de yayma batlayan Ekonomi Gazetesi'nin kurucu boyundurugu a/tma giri? nedenleriyJe bu donemin
(ugunu ve yonetmeligini yapmlj. 1959'dan sonra da Istanbul Pos ekonomik ve sosyoJ ko?ullannl inceleyen iki belge
tasl Gazetesi'li pkarml?tJ1. 1 Arallk 1971'de zjyarel ifin gittigi Cum sel kitablyla, Ge?itli yazllarrndan olu?mu!iltur.
huriyet gazetesinde diinyaya l'ecla eden Sanda'nm yaymlanan kilap Osmanll tarihinin ekonomik ve sosyal kO$ulJan
larl junlardJ1: Bif Yartm Milstemleke Olu~ Tarihi (1932), 1905'de uzerine ara?tlrmalar yapan yazarln 1932'de yayln
Ecnebi Sermayesine Kaqa Ilk Kalkmmalar (1935) (ikinci bask!, Tiie lanan ((Sir Yanm MOstemleke Olu~ Tarihi» ve 1935'de
kiye'de 54 YII Onceki t:;;~i Hareketleri adlyla 1962), Tiirkiye'de Sa· yaymlanan «(190S'de Ecnebi Sermayesine Karl;H Ilk
nayiin tnld~afl (1936), Reaya ve Koylii (1941) (yenj diizeltmelerfe
1971 ve 197') baslmlan Habora Yaymlart),
Kalklnmalan> isimli kitaplan emperyalizm olgusunu
ele alan ve toplumsal hareketlerj ekonomik ya'l::lIyla
temel1endiren ilk eall~malardandlr, Bu nedenle, Tur
kiye tarihiyle ilgili ara~t.rmalann kaynak kitaplan
olmu~tur.
«190B'de Ecnebi Sermayesine Kar:;;. Ilk Kalkm
malar)) isimli kitab. yazar, 1962'de sadele~tirerek
durkiye'de 54 VII bnceki I:;;ci Hareketleri)) adlyla ya
ymlaml:;;tlr, Turkiye i!?Ci slmtl tarihi uzerine yap. Ian
bu ilk eall!?ma ikinci bask.smdan aynen ohnml:;;tlr.
1932 Vllmda yaymlonan ve 0 zamondan bu ya
no yeni bir baslrnl yapllmayan (IBir Vonm Mustern
leke Olu!? Tarihil> isimli kitabm temel kavramlan dl
!?,ndaki eskiyen s6zcukleri sodele~tirilmi!?tjr, Vazonn
son eoh!?malanndoki diJi esos allnarak yapllan bu
sodele:;>tirmede, bazen ticoret kapitalizmi. bazen de
mali sermaye olarak kullamlon «sermoyedarhk» gibi
kovramlar aynen blrakllm.!?t.r.
Oeuncu b610mde yoymlonan «Seeme Vazllan>
iSe yazann istanbul Ticaret Odas. Mecmuasmda ya-·
ymlonon ve Osmanh imparatorlugunda para, ticaret,
pazar ve ilk sermaye giri:;;imlerini konu edinen ce:;>it 1908
Ii yaz,'anndan derlenmi:;> ve oynen almml:;;tlr, ISCI HAREKETLERI
Belgesel bir degerl alan bu call:;>manm hazlrlon
maslodoki yard.mlanndan dolaYI saym Recep BHgi.
ner'e te:;;ekkOrur bore biliriz, Uk ofarak 1935 Yll.mda «1908'de Ecnebi
Sermayesine Kar~ Uk KalkInma1a.r» adtyla
GOZLEM YAYINLARI yayml.anml~tlr, Hiiseyin Avni ~anda, bu
kitabt dalw sonra sadele~tirerek 1962
Ylbnda (Tiirkiye'de 54 Yll tlnceki t~~i
Hareketleri» adtyl.a Evren Yaymlartnda
yaymlaml~tl, Elinizdeki kitabtn bu yeni
basklSl, sozii. edjlen bu ikinci basktSl
esas almarak haztrlanml~tlf,
7
••
Onsoz
Su kitapClk, ilk deta 1935 Ylhndo "1908'de ecnebi
sermayesine kan;,1 ilk kalkmmalar" odr altmda yayrnlon
ml:'?t!. Su ikinei basklsmda adl. konusuna daha uygun $6-
kilde degi$tirildigi gibi. metin de yeni bOl?tan elden geciri
lerek. gerek dil, gerek duzen baklmmdan i$lenmi$tir.
Bu kitapta anlatrlan 1908 grevleri, Turk i$Ci hareket
lerinin ba:;lIongrcl olmu$tur diyebiliriz. Su grevlelin pot
Jak verdigi gOnlerde, Turkiye'de ne sendikalar, ne i$ ka
nunu, oe de 5igorto vardl.. Memleketin endOstri seviyesi
11
de bu gune gore oldukca geriydi. Bununla berabar, ileriki listlerin elinde olduguna g6re, 0 zomanki grevler bu so
sayfalarda gorUiecegi gibi Turk i$Ci stmft, ikinci Me9ru murgecUere kar$1 yapllml$ oluyordu.
tiyet'in daha ilk YlllOda daha iyi ya$amak icin, buyOk bir Turk milleti, ATATORK'un onderllginde giri$tigi ve
olgunlukla grev hakktnt kuJlanml$tl. bO$ardlgl "Istiklal sava~I" ile, TOrkiye'yi somurgelefiltirmek
1908 grevlerinin HUrriyetin ilanrndan hemen son isteyen emperyalistlere, onlarm yerli ojanlanna en buyOk
ra ba$laml$ oimasl da sebepsiz degildi. ikinci Me$rutiyet'i tokadl indirmi$ti. Esasen ilk i$ kanunu "Istiklol Sava$I" Sl~
hazlrlayan ana fikirler, batl demokrasisi ilkelerine dayo rasmda 1921'de Zonguldok'toki k6mOr i~eiJerinin haklanm
nlyordu. Oyso batl demokrasisi ilkelerinin bO$hcalonn korumak OZere Clkanlml$tf.
dan biri de i$Ci stntfmlO, ekonomik menfaatlerini savun Hiiseyin Avni !;iANDA
mak OZere sendikalar kurmasl hUrriyeti ile, ya$ama $ort
lannt iyile$tirmek Ozere ileri sUrdOgO isteklerini grey yo
luyla desteklemesi hakklydl.
i$te 1905'de TOrkiye'de Adana'daki pomul( i$cilerini,
Zonguldok'taki maden i$cilerini, Anadolu ve Rumeli de
miryollonmn memur ve i$ciJerini, istanbul'doki tOtOn ve
deniz i$cilerini de iCine olocak kadar geni$leyen yurt
coplOdoki bu bOyOk grey horeketi, memleketimiz;n botl
demokrasi duzenine giri$inin tabii oldugu kadar, gerekli
bir sonucuydu. Ama vine bu grey hareketleri Me$rutiyet
hOkOmeti taraflndan bastlnlm'$tf.
$urasl do cok dikkate deger bir noktadtr ki, doha
sonraki donemlerde de, memleketimizde ne va kit demok
ralik bir hayata dogru yoneli$ olmu$so, eah$an kitfelerin
de YO$omo hoklanm sovunmak iein seslerini yOkselttik
Jeri duyulmu$tur. Zaten; i$Ci slOtflnm toplanmo ve grev
haklanmn katlkslz tamnmadlQI bir Olkede botf demokro
sisinden soz stmek gOlUnc olur.
Bu kitopClk yokln zamonlor tarihimizdeki i$Ci hare
ketlerinin ba$longlcl hakklnda bUgi verirken, TUrkiye'
nin Avrurpa kcrpltalizminin yon somOrgeSi halinde ya$o
dlgl gOnlerin ic yOzUnO de klsoco gostermi$ oluyor. Mem
leketimizde 0 zamanki ba$lrca i$letme ve fabrikalarrn bu
yOk eogunlugu Alma!'!. ingiliz, Franslz, Belcikall kapita-
12
TanzimaUa b~loyan reformlorla Osmanlr devleti,
derebeyligin engellerini ortadon kaldlrml~. devlet te~kila­
tim genj~letmi~, mal ve can emniyetini saglayorak, yaban
CI kapitalizmin TOrkiye'de korkusuzcQ i9 garmesi iein el
veri~1I bir alan meydana getirmh;lti. Yabanci Olkelerle tl
caretin artmasl sonunda. b6ylece, klVI !?ehirlerinde nOtus
I.lrtarok buralan ticaret merkezleri haline gelmiJ;ltL
BatOn bu olaylora 96z atarken esnaf kOmelerinin ya
'banel kopitolizme kar~lI koyduguna do rastllyoruz.
Bu kar~lI koymanm en belirli bjr hereket haline geJi-
I
91 en oak 1863 - 1864 Yillannda gorOIOr. Bu devirde, botl
memleketlerinden gelen mallann piyasayr doidurmosl, yerli
endustri Ozerindeki tesirleri bir felaket !?ekl1ni oi
YabanCl Kapitalizme Kar~l ml~tl. Esnaf kurumlan batl kapitalizminin bu yaYlh~lm
durdurmak icin careler anyordu. Emperyolist batl kopi
Ilk
Direni~ler talizminin, Vern endOstriyi kakOnden Ylkocak olon bu kor
kunc yaYllmasma karfill, yerli esnaf gruplon arasmda bir
lefilme zorunlugu ortaya elkml~tl. HergGn mOfilteri kaybe
den, gittikce Ylkllan tezgah sahipleri Boblaliye diJekceler
vererek yerli endOstrinin dOzen/enip, desteklenmesini, ba
tl endOstrisi derecesine Clkobilmek icin devletin yardlm
lanm istiyorlardl.
1908 i$Ci horeketlerinden soz acmadon once, davletin
Yabanci kapitalizmin Turkiye pazarlanm ele geeir
slnlf YOPlsl Ozerinde durmok, yabonci kapitalizmin Osman
mesi en eok demirci, dokmeei, mumeu, dokumacl, debbag
II imparatorlugu He alan bagmtllormo bir gaz otmak foy
esnaflnl sarslyordu. il;>te bu gruplann surekli ugro~mola­
doll olaeaktlr. Batl emperyalistleri, gorOnu~te pek tatll nndan sonra yerli endOstriyi geli$tirmek amaelyla 1864'de
Ilkia maliyeyi dOzeltmek, bore para vermek, ticaret ka
bir «lslah-I Sanayi» komisyonu kuruldu.
nunlannda degi$iklikJer yapmak iein cah$ml$tl. Bu eall$
Bu komisyon, el sonotlanmn, batmm fabrika endOstri
manln amoCi oshnda endOstri kapitolizmine, daha oClk
si kan;;lslnda YOfilayamayocaglm kovroml$, el tezgohlon
easl fobrika mofianno pazar bulmaktan bO$ka bir $ey
nm fabrikolafiltmlmosml zorunlu bulmu~tur. Verli end Os
degHdi. (1).
trinin, botl kopitolizmine kar~1 durobilmesi icin $U d6rt
careye bOfilvurulmosl gerektigini ileri sOrmO$tO:
(1) Daha fazla bilgi i~in: Hiiseyin Avni, Bir Yarlm Miistemleke
1 - GOmruk resmini orttlrmak,
Olu~ Tarihi, 1932.
14 15
2 - Esnof kumelerini birle9tirip 9irketler kurmok,
Ian bu slmf, endustri sermayeciligine, buyuk tegebbOsle·
3 - Sonat tokullon oomok,
re girmek isteyen yerli burjuvozinin uya0l9 horeketlerine,
4 - Sergi/er duzenleyerek halko verB maHan tonlt~ ekonomik olkorlon doloYlslyle engel oluyordu. Anonim
mak. (2).
9irketlerin kurulu:?unu bile "padi!i>aha kor91 rnr toplantl
Amo bu tasanlor, kaglt uzerinde koldl, tezgah sahip Veri olon bir dernek" dive gostererek yasakllyordu. Dev
lerinin cobalon bo:?o olkt .. letin siyoS! kudretinden faydalanan bu zOmre loin istibdo
1963'de Avrutpa bankolarmo bir milyar frank boreu dm devammdon doho elverh;;li bir durum olomozdL Bu
olan Osmonh imparotorlugu, yerli sermoyeeilerin end(js~ devirde devlet verB endOstriye kar~r bOyOk bir ilgisizlik
trile:?me horeketlerine doyonon bir devlet 0lamaml9tl. gosteriyordu.
Devlet doha ziyade Avrupo kopitalizminin yarattlgl, itho istanbul ticoret odosmdoki sermoyeciler torofrndon
latOI tUeeor, komi$yoneu, bonkerler ve buyuk toprok ago oroslro ileriye sOrOien endOstrile9me isteklerine k0191 gos~
lonmn Olkorlanm koruyon bir mekanizmo haline gelmh;;ti. terUen ilgisizligi 9U ornekle gosteririz: 1889 Yllrndo is,
Avrupo kapitalistleri birook dev/et odomlannl do r09vet tanbul Ticoret Odosl io gOmrOklerin koldlnlmasl iI;:in Ti
yoluylo satm alorak istediklerini yoptlrtma yolunu bul caret ve Notio Nezoret/erine bOf,wurmu~tu. Ote yandon
mU91ar ve bOylece Osmonh lmporatorlugunu yon somOr·· makorna fobrikatorleri, io gOmrOkler yOzOnden tobriko
geleri hallne getirmi9lerdir. lonnln be~ yll ioinde kapanacogl yolundo, Ticaret Odosr
Soray adamlonmn, devletin Ost basamaklanna tOne· eliyle. Ticoret Nezoretine bir dUekoe vermi9lerdi. Uzun YII·
mi9 pa90larm batl emperyalfstlerinden komisyonlar 010- lor suren bu 9ikayetlerden, elle tutulur bir sonuo elde edil·
rak imtiyazlar verdikleri ologon ifillerdendL Mesela, bir medi.
naZlrm, yobanel bir sHah fobrikosmm komisyoneusu Ue i9 yerli sndOstrinin dogmas I, hotto ewelee kurulmu9
birligi ettigi ve satIn almon her mavzer b09lno bir kuru9 fobrikolorrn geli~mesi, yobonel kopitolizme simsarhk eden
aldlgl gorOlmu:?tOr. ve yon koloni mOnosebetierinin surOp gitmesini isteyen
Boyleee Avrupa kopitolizminln aianlonyle r09vet~ boyle bir smlfm zorarmo sonuo verebilirdi,
oi dev/et adam/annl ioinde toplayan bir Slmf meydana gel. Koldr ki yerli endOstrinin geli9mesini, gumruk kopl~
ml9ti. Bu smlf sermayesini emlck uzerine kapatan yeni larmm yobanci mollonno kopanmosml dogru bulrnayon
bir rantiye slmfldlr. istanbul semtlerindeki han, apart devlet odomlonnln yonl Slro bazl profes6rle~ de vardl.
man ve ko:?k adlon bu slnlfm eonll tamklandlr. COnkU emperyolizm ustoeo, koloni ya do yon so~
En yOksek gelifilmesini AbdOlhomid II. zomamndo bu- mOrge holine getirdigi Olkelere, sermoyesiyle birlik·
te, dOnya pazorlonnl eline gecirme yolunda ook etkili bir
(2) Ne kadar act bir gercektir ki, bu anlaYl§ill iistiinden yfu; y:tlu siloh olarok kullondlgl liberolizm ideoloiisini, kendi eko~
yakln bir zaman gef>tlgi balde, buglin de yeterli endustri, yaban·
l10mi ve hukuk teorilerini de sokuyordu,
Cl kapitalizmin bdsktst altmda ytkllmak teb.likesi kartjISilldadlr.
GiiniimUzde «Ortak Pazara> girerek Tiirkiye'nin kaptlarlRl ardt
na kadar yabanCl kapitalizme a~k it;in can atanlar var,
16 17
ri d6kerek. kazma solhyan pamuk i!;>cileri, enduslri I);~:th I
rinden doha once ortoya crkml$tlr.
EndOstri alonrndo i!;>ci toplanu;lI daha sonroion II.
Mahmut zamamnda kurulmaya b~rayan savo9 sndus
trisinde, daha sonralon maden ocoklarrnda ve demir yol
lonnda 96rOIQr. '
Adana b61gesinin kapitolizmin etkiJerine daha once
giren bir balge oldugunu biliyoruz. :;;Ophesiz. daha ondort
ve onbe9inci yuzyrllarda Silifke. Adana ve Suriye'den Av
rupoyo ipamuk gonderildigi bilinmektedir. Fakat Adana.
b61gesinin pamuk tanm. bakrmmdcrn bo:?o gecmesi 1820
yrlrndon sonrodlr ve bu tarrmm geli!;>mesi 1864'de MIsrr
2
dan 165 bin okka pamuk tohumu getirildikten sonra ort
ml9trr.
Pomuk Oretiminin Qrtl91yle birlikte, Adana'ya i$Ci akl
Ttirkiye'deki i~~i Tarihine O! ba!?lar. Daha 1834 Ylhnda bile Kavalah Ibrahim Pa!?a i!?
cHerie ilgili bazl meselelerle ugra~ml!?tr. Bunlardan biri de
KlSa Bir
Bakl~ tarlalardan gehire donerken soyulan i9cilerin, gOndelikle
rini gehirden almasmr sag1aml9 olmosrydl. Bunun iGin i9Ci
ler, Pozartesi gunleri ogleye kadar coh~acok, ogleden son
ra $ehire inerek gOndeligini alacaktr; bu sOre icin i!?ciler
den para kesilmeyecekti.
Adana'do toplonan tarim i!?Cileri, daha cok yon koy-
10 mevsim i~cileriydi. Burada il?cilerJe, toprak sohipJeri aro
YARI KOVlO i$CilER,
slnda derebeylik artlgl usuller goze carpmoktodlr. Pomuk
1orlo[annda call!?an il?cilere "tutma" adl veriliyordu. KIl?
Cok oz incelenmi$ kopall bir alan olon memleketimi
tutmalan emeklerine kar$lhk, toprok sahlbinden bir
zin i9Ci tarihine goz otmomlz do gerekir. $Ophesiz, boyle
b:r torihin ana hottonnl bile cizmek, kopitolizmin etkisi mevsim jcin oltl batman kodar pamuk tohumu ollrlordl.
oltlnda i$ci1e$me oloylonna bokmok, bO$h bO$lna bir ko Adana'nln mevsim i$cileri Amerika zencileriyle MI
nudur. Biz buroda, elde bulunan ve inceJenmesi mumkOn slr'ln fellahlarmdon farkh olmayan !?artlar icinde Cali!?tln
alan vesikaloro doyonarak Turkiye'de i$Ci slnlflnln dogu hyordu. Pomuk tarlalonndo cah$acak il??ileri bulan oro
$U ve geli$mesiyle ilgili olayloro klsaco temas edecegiz. cllaro «elcibal?l» deniliyordu. Eski bir Adana valisin;n yaz
Bizde Adana bOlgesinde, bOl?koslnm hesabmo ollnte- dlgma gore tarlalara dogru ilerleyen bir i$Ci kalabahgl
18 19
icinde bOiillndo l?emsiyesi, elinde klrboCi ve cok kere gobe
gine kador sorkan gOmOl? saat kordonuyle elciool?lyr aYlrt
etmek cok kolay olurdu (3).
istanbul Ticaret OdaSr Mecmuasl'nrn Agustos 1932
torihli saYlsrnda do Golip Bahtiyar il?cilerin nasll somO
rOldOgOnO l?oyle anlatlr:
"MutavassrUar (yani elcibal?llar) bu zavallrlorrn slr
trndan gecinirler, zengin olurlar; amelenin il? mOddetinde
ki hayat l?artlan, herhalde bunion ziraate baglayacak bif
halde degildir. Bunlann istirahat yerleri mezarhklardrr.
Ocretleri azdlr. Yemeklerin fenalrgrndan dolayr kavga ek
sik degildir."
3
Doha sonralan demiryollarrnrn yaprldrgr yerlerde de
·bu Cel?it mevsim il?cileri toplulugu meydana gelmil?tir. Es
kiden Anadolu DemiryollO'nnda cairl?an iiilcilerin durumu
do, bu pamuk iiilcilerininki kadO'r kotOydu. iiilcilere soot Maden Ocaklarmda
Cab~anlar
bal?rna para veriliyor, dinlenme zamanrnda gOndelik il?le
miyordu. iiilcileri bu bicimde somOren Almon l?irketinin
mOdOrlerinden Fon Kolman: «Turk il?cisi bir lokma kuru
ekmek. iki cQrQk zeytin He gecinebilir» demi$ti. Bu soz,
Anadolu'da iiil yapmak isteyen emperyalist Avrupa kapita
listlerinin moliyet fiyatl hesaplannda pek il?e yaramliiltlr,
Mevsim i$cileri dll?rnda. en cok sUrekli il?Ci kWasi, ma
den ocaklannda gaze carpmaktadlr. Zonguldok komOr
havzasrndo, i~cilerin nasrl toplandrgrnl ve bu toplanmanrn
nasrl geli$tigini $oyle 6zetleyebiliriz: BOl?langlcta burado
i$Ciler, ortacagdaki angarya usullerine benzeyen bir bi
c;mde calrl?trnlryordu. Zonguldak'ta volilik etmiiil bulunan
Dilaver POiila angaryo usulOne dayonan bir calrl?mo tOzQ·
gU hazrrlomr~tl. Bu tOzuge gore Zonguldak koylOsQ 13 ya
$rndan 50 yal?rna kadar bir oyda onbel? gOn tarlado, onbel?
(3) Adana Valisi: «Adana Pamuk Amelesh> 1925 pamuk kongresi ra gOn de modenlerde calrl?mok zorundo tutuluyordu, Ah
poru, (tstanbul Ticaret Odasl KitaplJ.tl.) met Naim; «U,zun Mehmet'ten Bugune Kadar Zonguldok
20
21