xıx.yy. şairi şeyh hacı abdullah ferdî efendi hayatı, eserleri, edebi kişiliği ve dîvânının tenkitli metni

332 Pages·2010·9.51 MB·Turkish

I

T.C
GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
ESKİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

XIX.YY. ŞAİRİ ŞEYH HACI ABDULLAH FERDÎ EFENDİ HAYATI,
ESERLERİ, EDEBİ KİŞİLİĞİ VE DÎVÂNININ TENKİTLİ METNİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Hazırlayan
Şükran AVCIL

Tez Danışmanı
Prof. Dr. Yaşar AYDEMİR

Ankara-2010
i
ÖNSÖZ

Şeyh Hacı Abdullah Ferdi Efendi, XVIII. asrın sonları ile XIX. asrın ilk
yarısında yaşamıştır. Yaşadığı dönemde İstanbul’da bir hayli şöhret bulmuş olan şâir
hakkında bugüne kadar ilmi bir çalışma yapılmamıştır.
Biz bu çalışmamızda Şeyh Hacı Abdullah Ferdi Efendi’nin hayatı ve eserleri
hakkında bilgi vererek dîvânın transkripsiyonlu metnini hazırladık.
Çalışmamızda Şeyh Hacı Abdullah Ferdi Efendi’nin bilinen tek nüshası
Süleymaniye Kütüphanesinde (Hacı Mahmut Efendi Bölümü, No:3378) bulunan
Dîvân’ın tertibini muhafaza ederek bütün şiirleri numaralandırdık. Eserde, Arapça ve
Farsça şiirler de mevcuttur.
Metin içerisindeki vezin ve anlam eksikliklerini tamamlamak için ilave
ettiğimiz, değiştirdiğimiz hece ve kelimeleri [ ] içerisinde, aynı gerekçe ile dizilişine
müdahale ettiğimiz; çıkardığımız hece ve kelimeleri de dipnotta gösterdik. Müstensih
hatası olarak düşündüğümüz herhangi bir kelimeyi farklı okumuş veya kelimeyi
okuyamamışsak, veyahut da, nüsha okunamayacak halde tahrip olmuşsa, kelimenin
yerini ………… şeklinde boş bırakıp dipnotta buna da işaret ettik.
Bütün çabalarımıza rağmen, vezin kusuru görülen beyit ve mısralar
düzeltilememişse, vezni problemli görülen beyit veya mısraların bu problemi
dipnotta belirtilmiştir.
Ayrıca bazı şiirlerin veznini tespit edemediğimiz için bunları da dipnotlar
halinde verdik.
Çalışmamızın sonunda verdiğimiz kaynakçaya, dipnotta verdiğimiz eserlerin
yanı sıra faydalandığımız kaynaklar da ilave edilmiştir.
Çalışmamızda Şeyh Hacı Abdullah Ferdî Efendi’nin tahsili, tarikâtı, edebi
kişiliği, eserleri ve ölümü hakkında bilgi vermeye çalıştık.
ii
Şeyh Hacı Abdullah Ferdî Efendi’nin Divân’ı üzerine çalışmam esnasında
bana destek olan danışmanım, hocam Prof. Dr. Yaşar Aydemir’e sonsuz
teşekkürlerimi ve saygılarımı sunarım.
Bu süreçte yardımlarını gördüğüm Prof. Dr. Ahmet Mermer, Doç. Dr. Birsel
Oruç, Yrd. Doç. Dr. Ersin Güngördü, Fatih Yerdemir ve Araştırma Görevlisi Murat
Özcan’a teşekkürü de bir borç bilirim.
Ayrıca, hayatım boyunca desteklerini her an hissettiğim aile üyelerime de
bana olan sonsuz güvenleri nedeniyle teşekkür ederim.

Şükran AVCIL
Ankara-2010
iii
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ..................................................................................................................i
İÇİNDEKİLER.....................................................................................................iii
KISALTMALAR.................................................................................................iv
BİRİNCİ BÖLÜM
ŞEYH HACI ABDULLAH FERDÎ EFENDİ’NİN HAYATI, EDEBİ KİŞİLİĞİ,
ESERLERİ
A- HAYATI.............................................................................................................1
B- KİŞİLİĞİ.............................................................................................................2
1.Edebi Şahsiyeti................................................................................................2
a)Şiir ve Şâir Hakkındaki Görüşleri................................................................2
C-DİL VE ÜSLUP...................................................................................................5
D- DİVANDA BULUNAN DEYİMLER..............................................................12
E- FERDÎ’NİN ETKİLENDİĞİ ŞÂİRLER...........................................................15
F- ESERLERİ....................................................................................................... 21
İKİNCİ BÖLÜM
DİVANIN ŞEKİL VE MUHTEVA ÖZELLİKLERİ
A)ŞEKİL ÖZELLİKLERİ.....................................................................................22
1) Nazım Şekilleri............................................................................................22
2) Vezin............................................................................................................25
3) Kafiye ve Redif............................................................................................26
B) MUHTEVA ÖZELLİKLERİ............................................................................27
SONUÇ...............................................................................................................38
KAYNAKÇA......................................................................................................40
METİNİN KURULUŞUNDA TAKİP EDİLEN YOL........................................41
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
METİN................................................................................................................43
ÖZET................................................................................................................326
ABSTARCT......................................................................................................327
iv

KISALTMALAR

A.g.e : Adı geçen eser

Ank. : Ankara

Arş. : Arşiv

Bkz. : Bakınız

Bl. : Bölüm

C. : Cilt

Edb. : Edebiyat

G. : Gazel

H. : Hicrî

Haz. : Hazırlayan

İst. : İstanbul

K. : Kaside

Ktp. : Kütüphane

M. : Mesnevî

M.F. : Mikro-film

No. : Numara

s. : Sayfa

vr. : Varak

Yay. : Yayınları

T. :Tahmis

t. : Tarih
1
BİRİNCİ BÖLÜM

ŞEYH HACI ABDULLAH FERDİ EFENDİ’NİN HAYATI, EDEBİ KİŞİLİĞİ,
ESERLERİ

A- HAYATI:
Osmanlı Müellifleri1 adlı eserde Nakşibendi tarikatının değerli şahsiyetlerinden
ve fazilet sahibi olan Şeyh Hacı Abdullah Ferdî Efendi’nin, Manisa’nın Turgutlu
kazasında doğup İstanbul’da tahsilini tamamladığı yazılmışken; Tuhfe-i Nâili2 ve
Son Asır Türk Şairleri3 adlı eserlerde ise Şeyh Hacı Abdullah Ferdî Efendi’nin,
İstanbul doğumlu olup tahsilini burada tamamladıktan sonra Manisa Sancağına bağlı
“Kasaba” kasabasında müftülüğe tayin edildiği yazılmaktadır. Hatta Şeyh Hacı
Abdullah Ferdî Efendi’nin Dîvân’ında bu kanıyı destekleyen beyitler bulunmaktadır.
Bunlar:
Didi vâúiè-i úuãûr itmiş idik
Maġnîsâya o dem gitmiş idik
M. 16/32

İntiøâr-ı âġâ ile pâşâ
Daòi cemîle mürîd-i Maġnîsa
M.16/23

Şeyh Hacı Abdullah Ferdî Efendi, Manisa’da mesleğini uzun süre icrâ etmiş,
bunun yanında edebî eserler de vermeye devam etmiştir. Kasaba’da hayır
sahiplerinden Hüseyin Ağa Kütüphanesine yazdığı manzum tarih, kütüphane
kapısına kazınmıştır.

1 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, “Osmanlı Müellifleri 1299-1915”, C. 1, İstanbul 1333,s. 98-99.
2 Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı, “ Tuhfe-i Nâili (Mehmet Nâil Tuman)”, Bizim Büro Basım Yayın
Dağıtım, Anakara-2001, s.765
3 İbnü’l Emin Mahmut Kemal İnal, “Son Asır Türk Şairleri ( Kemâlü’ş Şuarâ)”, C.1 Haz.: Müjgan
Cunbur, Ankara 1999., s.608-609
2
Bu kütüphanede eserlerinden; Hicri 1259’da kendi el yazısı ile yazma bir
mecmua ( Salât-ı Meşîşe) şerhi ile (İmam Suyuti’nin Âyât-ı Mensûha), ( Mensuh
Âyetler) risalesinin manzum olarak tercümesi ve şerhi bulunmaktadır.4
Şeyh Hacı Abdullah Ferdî Efendi Manisa’dan ayrılıp Hicaz’a gitmiştir.
Hicaza gittiğinde Mekke-yi Mükerreme’de, Nakşî büyüklerinden Hindli Mehmed
Can Efendi’ye intisab edip, halifeliğini almış ve daha sonra hayatının son
dönemlerinde İstanbul’a dönmüştür.
Şeyhüllislam Arif Hikmet Bey5’in görevlendirmesiyle İstanbul’da Fatih
civarındaki Emîr Buharî Dergâhı şeyhliğine tayin edilmiştir. Bu vazifesini
sürdürdüğü sırada 1857-1858 yılında (Hicrî 1274) vefât etmiştir.6

B- KİŞİLİĞİ:

1. Edebî Şahsiyeti:
a- Şiir ve Şair Hakkındaki Görüşleri:
“Divan şiiri belli estetik anlayışa sahiptir. Ortaya konan eserler bu estetik
kurallar çerçevesinde değerlendirilir. Bu değerlendirmeyi daha çok tezkireciler
yapmaktadır. Bunun yanında şairin kendisi de değerlendirme yapar. Bu
değerlendirme her ne kadar kendi şiirini övme, büyük üstadla kendini kıyaslama olsa
da, hem devrin şiir anlayışı hem de şiirde varılması amaçlanan noktayı göstermesi
açısından önemlidir. Bu değerlendirmeler, gazellerde genellikle son beyitlerde birer
beyitle, varsa mesnevîlerde, kasîdelerde de böyle olmakla birlikte, farklı üslup ve

4 Bursalı Mehmet Tahir Efendi, Age., s. 98-99.
5 Şeyhülislam Hacı Arif Hikmet Bey, 1786’da İstanbuldadoğdu. 1859 vefat etmiş ve Üsküdar
civarında defnedilmiştir.( Cemal Kurnaz, Mustafa Tatçı, Age. , s.607).
6 İbnü’l Emin Mahmut Kemal İnal, Age. , s.608-609
3
muhtevâda oldukları için birkaç beyitte de dile getirilebilir. Hatta mesnevîlerde
bunun için özel bölümlerin açıldığı görülür.”7
Ferdî’nin de pek çok Dîvân şairi gibi, şiir ve şairliğiyle ilgili
değerlendirmeleri bulunmaktadır. Biz burada Ferdî’nin, Dîvânında geçen şiir ve
şairliği hakkında kullandığı terimleri ele alacağız.

“İrfan pazarında sanatlı yazılmış nazım dükkanını açıp sözünün benzersiz cevherini
göstermiş:”

Açup dükkançe-yi naôm-ı belîġın sûú-ı èirfânda
Kelâmuñ Ferdiyâ bir gevher-i nâ-yâb göstermiş
G. 159/5

“Ferdî, şâirin sözüne aldanmaması gerektiğini, şâirin dâima tutarsız olduğunu
söylemektedir.”

Mütelevvin görinür óâline uymaz úâli
Ferdiyâ şâèirüñ aúvâline aldanma ãaúın
G.222/8

Şâirin kendisiyle ilgili tanıtım ve değerlendirmeleri daha çok “şâir yaradılışı,
şâirlik cevheri, yaratılıştan sahip olduğu sanatçı varlığı” anlamında kullanılan “tabè”
çerçevesindedir.8

“Ey Ferdî! Senin şâirlik tabîatına ağyar gamıyla kekemelik geldiyse sevgilinin
boyuyla yine mevzun olsun.”

Ġam-ı aġyâr ile geldiyse rekâket Ferdî
Úâmet-i yâr ile ùabèuñ yine mevzûn olsun
G.227/7

7 Harun Tolasa, “Divan Şairlerinin Kendi Şiirleri Üzerine Düşünce ve Değerlendirmeleri”, Türk Dili
ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, sayı:1, İzmir-1982, s.16-17.
8 Harun Tolasa, a.g.e.,s.36
4
Şâir, “şiir ne kadar sade ise o kadar şiveli olur” diyor:

Ferdî ne úadar sâde ise şîveli sözdür
Úalsun bu ġazel ãafóa-yı dîvân arasında
G.265/5

“Ferdî bu yöntemle nazmında hayret değil korkusuyla sevgiliyi sarhoş eder:”

Bûy-ı hayret mest ider naømında Ferdî dilleri
Bu revişde var ise èAùùâr geldi ibtidâ
G.35/7

“ Benim şairlik tabiatımda talih ırmak olmasa nazm bağında böyle hoş çiçekler
açmaz.”

Bâġ-ı nazmımda açılmaz böyle ezhâr-ı laùîf
Ferdiyâ tabèımda fâiz olmasa cû-yı melîh
G.83/5

“Güzellik saçan nehirle susuzluğunu giderir, gönül goncası nazm bahçesinde
süslenir:”

Ferdiyâ cûy-bâr-ı elùafıyla şâd-âb olalı
áonce-i dili gülsitân-ı naømda zîbâlanur
G.97/ 5

“ Ey Ferdî, bu üslubumla yazdığım şiirleri makam sahipleri okuyup hayrete
düşsünler:”
Aãóâb-ı Maúâmât oúuyup eylesün
Ferdî bu reviş-i naømımuñ velvelesidür
G.103/6

“Aşktan deliye dönmüş olan Ferdî böyle manalı, benzersiz inci gibi şiirleriyle zevk
ehline sanat gösterir:”

Böyle ma‘nâdar şièr-i gevher-i nâ-yâb ile
Ferdî-yi şûrîde ehl-i zevke ãanèat gösterür
G.123/ 4
5
“ Ferdî, sevgili kokusu gibi güzel kokuyla nazmını yazar:”

Misk-i èanberle yazar naômı[nı] èâlim Ferdî
Bû-yı cânân gibi var bunda ãafâ nolsun bu
G.232/ 5

Ferdî’nin bir özelliği de genellikle gazellerinin son beyitinde kendisini övmesidir.
Buna örnek verecek olursak:

“ Ey Ferdî! Fen adabına başkalarından tahsil etmem. Gönül her fende edib bir
üstat mıdır?”
Eylemem taóãîl-i âdâb-ı fünûnı àayriden
Ferdiyâ her fende üstâd-ı edîb midür göñül
G193/ 5

“ Murad almamış Ferdî, iki cihan sensiz olmaz. Çünkü sen güzellik meclisinde
aşıkların zevkine tat verirsin :”
Dü èâlem sensiz itmez Ferdi-yi nâ-şâdı leõõet-yâb
Melâóat meclisinde ôevú-i èuşşâúa nemeksin sen
G.223/ 5

C. DİL VE ÜSLUP

Ferdî’nin Dîvân’ına genel olarak baktığımızda dilinin oldukça sade olduğunu,
deyimlere yer verdiğini genellikle terkipsiz söyleyişlerin tercih edildiği ve terkipli
söyleyişlerin de çoğunlukla iki kelimeyi geçmediğini görüyoruz.

“Vakitsiz geldim deme her vaktin himmeti hazırdır. Sultan Abdülkâdir’ in sohbeti
ruhladır:”