Xerotricha apicina (Lamarck, 1822), een nieuwe immigrant in Nederland (Gastropoda, Pulmonata, Hygromiidae)

2005·1.9 MB·Dutch

by  Soes, D M

BASTERIA,69:81-86, 2005
Xerotrichaapicina (Lamarck, 1822),een nieuweimmigrant inNederland
(Gastropoda, Pulmonata, Hygromiidae)
D.M. Soes
Bureau Waardenburgb.v.
Postbus 365,NL4100AJ Culemborg;[email protected]
& A.J. deWinter
NationaalNatuurhistorisch MuseumNaturalis
Postbus9517, NL2300RALeiden;[email protected]
Abstract
Xerotricha apicina(Lamarck, 1822),anewimmigrantland snail inthe Netherlands.
InAugust-September2003athrivingpopulationoftheoriginally southernEuropeanland snail
Xerotricha apicina (Lamarck, 1822) was discovered for the first timeinthe Netherlands ina
coastal dune areanearIJmuiden(prov. Noord-Holland). This probablyrepresentsthe asyet
northernmost record inEurope.In2003thepopulation,with animals rangingfrom tinyjuve-
nilestoadults,occupied anareaofapprox. 70 x70m with densitiesupto500(sub)adultani-
malsm -2.InApril2005 the speciesseemedtohaveexpandeditsrangebysome50m. Allfresh
shells collected aredistinctlypilose,whereasmost descriptionsintheliteratureemphasizethat
adultshellsareusuallyhairless,incontrasttojuveniles.Thespecies’habitatatIJmuidenissim-
ilar tothatdescribedintheliterature. Sincethespeciespossesses abi-annual lifecycle, itmust
have arrived in2002atthe verylatest,probablysomeyears earlier. Thepopulationthus sur-
vived the relatively cold winter of2002-2003 withminimum temperaturesof-13 °C closeto
the site.This, and theavailabilityofsuitablehabitatnearby,suggests thatthespeciesmay be
abletoestablish itselffirmlyinthe Netherlands.
Key words: land snail, Stylommatophora, faunistics, distribution, invading species, The
Netherlands.
In ditartikelwordtmelding gemaakt van deontdekking vaneenpopulatie van een
voor Nederland nieuwe landslak Xerotricha apicina (Lamarck, 1922). In augustus 2003
vonddeeerste auteurenkeleexemplaren tijdens eeninventarisatievaneen duingebiedin
deomgeving vanhetKennemermeerbij IJmuiden(fig. 1).Eindseptember 2003enbegin
april 2005werd deplek doorbeideauteurs bezocht omeenbeterbeeldtekrijgen vande
omvangvan delocatie, debiotoop, dedichtheidenleeftijdsopbouw vandepopulatie.
82 BASTERIA, Vol. 69, No. 4-6,2005
BESCHRIJVING
Schelp (fig. 2-6) breder dan hoog,
tamelijk bol en gedrongen, van volwassen
dieren ca. 7-8,6 mm breed en 4,5-5 mm
hoog bij 4-41/2 omgang. Top vaak sterk
afgevlakt(fig. 2), soms wat meer verheven
(fig.5), laatstewinding relatiefhoog,oude-
re windingen vaak wat scheef op elkaar
staand. Sutuur tamelijk diep. Mondope-
ning rond, mondrandzonder interne rib.
Schelpkleur witachtigtotlichtgrijsmetmin
of meer vage, smalle en bredere bruine
bandenopen onderdeperiferie, enop de
bovenzijde langs desutuur meestal donk-
ere vlekjes. De navel neemt ongeveer Vt
van de totaleschelpbreedte in. Sculptuur
bestaatuit onregelmatige ribjesen groeilij-
nen.Zoweljongeals volwassenhuisjesvan
levende dieren alsook verse lege huisjes
zijn op onder- en bovenzijde bezet met
langeharen(fig.6); op oudehuisjes zijnlit-
Fig.1.VerspreidingvanXerotrichaapicinain tekens zichtbaar waarde harenafgesleten
Nederland. zijn.
Het genitaalapparaat (fig. 7-8) is van
drie exemplaren onderzocht, enkomt goed overeen met de gedetailleerde beschrijving
doorGiusti& Manganelli (1989). Opvallend zijn detwee grotepijlzakken aan weerszijde
vandevagina metelkeengrote,lichtgekromdepijl.Een tweedepaarrudimentaire pijlzak-
ken dat zich tussen de grotepijlzakken en de vagina bevindt is extern niet duidelijk te
onderscheiden,ook niet ineenopgehelderd preparaat. Ineentekening in Bonavita(1965:
fig. 11)van eendieruit Marseillezijn dezewel duidelijk zichtbaar,evenalsineengenitaai-
preparaatindecollectievanhetLeidsmuseum, ook vaneendiervan Marseille.Een dwars-
doorsnededoorhetpijlzakcomplex komtechter goedovereen metdetekening daarvanin
Giusti& Manganelli (1989: fig.5), gebaseerd opmateriaalvan Corsica enlaat, naast de
tweegrotemetpijlengevuldepijlzakken, tweelegecompartimenten aanweerszijde van de
vaginazien. Het materiaaluitMarseilleheeftkleinerepijlendanhethierbesproken mate-
riaal.Erzijn geenopvallende verschillengeconstateerd in hetgenitaalvan drieIJmuidense
dierenverzameldin september 2003 (2ex.) enin april2005 (1ex.).
BIOTOOPEN ECOLOGIE
Xerotrichaapicina is gevonden in eenjonge duinvallei, enkelehonderdenmeters van
zee.In september2003werdendedierenineengebied vanongeveer70x 70m aangetrof-
fenopdeovergangvan lage droge duintjes naar vochtig grasland (fig.9). In2003 was de
dichtheidaandeperiferie laag, enkeledierenper vierkantemeter, meercentraalwas dat
veel hoger. Op één plek werd de dichtheid daarop 500 halfvolgroeide en volwassen
dierenrrr2 geschat, afgezien nogvan kleinerejuvenielen. In april 2005 leek desoort zich
zo'n50m in noordelijke richtingenbeperkt eenaantalmetersnaarhetoosten tehebben
Soes &de Winter: Xerotricha apicina, eennieuwe immigrant inNederland 83
Fig.2-5.Xerotricha apicina,IJmuiden.2-4, metvlakke top(warebreedte 7,8 mm);5,met meerverheven
top(warebreedte 8,5 mm). Door het schoonmaken van dehuisjes liggende haartjestegende schelp
geplaktenzijndaardoor opdefotonietgoedzichtbaar.Foto’s J.Goud,Leiden.
uitgebreid. Erwerdentoenuitsluitendvolwassenen halfvolgroeide exemplaren en geen
kleinejuveniele dierengezien.
Het vochtige gedeelte vanhetterrein isbegroeid meteenca. 15cm hogevegetatie die
kenmerkenheeftvaneenvoedselarmeduinvalleimet(in september) opvallende planten
als Watermunt(Mentha aquatica) enStrandduizend-guldenkruid (Centauriumlittorale).De
slak lijkt echterzijn optimum tehebbenin de wat verruigde endrogere, maarnogaltijd
enigszins vochtige, totca. 3Am hoge (in september) vegetatie. Dezewordtgedomineerd
doorDuinriet (Calamagrostis epigejos) en heeftals meer opvallende planten Akkerdistel
(Cirsium arvense),Wittehoningklaver (Melilotus albus),Teunisbloem(Oenotherasp.)enhier
en daaropslag vanjonge Duindoorn(Hippo-phae rhamnoides) enKruipwilg (Salix repens).
In september vondenwe dedierentijdensdroog weer diepin devegetatie verscholen,op
ennet boven debodem. Begin april zaten demeeste levendedierennog in de grond en
werdenvooralaangetroffenonderstukken houtenanderzwerfvuil.
De begeleidende molluskenfauna was arm en bestond uit algemene, weinig
kieskeurige soorten: Cepaea nemoralis (Linné, 1758), Cornu aspersum (Müller, 1774),
Cochlicopa sp. enVitrinapellucida (Müller, 1774).Op dewat hogere droge duintjes, waar X.
apicina marginaalvoorkomt,werdook Candidulagigaxii(L.Pfeiffer, 1850)aangetroffen.
84 BASTERIA,Vol. 69, No.4-6, 2005
Fig. 6.Xerotrichaapicina,IJmuiden.SEM-fotovanadult huisjemetharen. Schaalstreep=1mm. FotoJ.
Goud,Leiden.
DISCUSSIE
Xerotrichaapicina kan nauwelijksmetenige andereinheemselandslak verwardwor-
den, hooguit metCandidula-soorten, dieechtereen lagere schelp, nauwere navel, regel-
matiger sculptuur van ribjes en een verdikte inwendige mondrand bezitten.
Conchologisch lijkt de soortenigszins op de niet-inheemseX. conspurcata (Draparnaud,
1801),waarvan net alsbij deIJmuidense X.apicinadeversehuisjesvoorzien zijn vanlange
haren. Deze soort heefteenrelatief vlakkere, bruinige schelp met wittige vlekjes, een
nauwerenaveleneen meerovalemondopening.
Het is opvallend dat alle verse huisjes begroeid zijn metlange haren.Veel auteurs
benadrukkenjuist datvolwassenhuisjes, integenstelling tot juveniele, meestalhaarloos
zijn (o.a.Kerney & Cameron, 1978; Giusti& Manganelli, 1989;Giustietal., 1995).Prieto
(1986)is deenige onsbekendebrondiein debeschrijving vanNoordwest-Spaanse dieren
de adulte schelpbeharing noemt. Deze soort zou daarom met de Nederlandse naam
"Behaardegrasslak" aangeduid kunnenworden.
De biotoop van de soort bij IJmuidenkomt goed overeenmet literatuurgegevens.
Xerotrichaapicinastaatbekendals eenthermofielebewonervanzandige duinen,maarmet
een voorkeur voor enigszins vochtige plekken (Sacchi, 1974;Kerney & Cameron, 1978;
Giusti& Manganelli, 1989).Volgens Sacchi(1974) ishetdemeestlichtschuwesoort van de
"Helicellinae".Dit past goed bij zijn klaarblijkelijke voorliefdevoor deietwat vochtige,
hoge en dichtevegetatie in IJmuiden.
Het hoofdverspreidingsgebied ligtrond de MiddellandseZee, maar de soort heeft
vooruitgeschoven posten langs deAtlantischekust van Spanje (Altonaga et al., 1994)en
Frankrijk (Falkner etal., 2002).Bertrand (1999: 278,maar niet aangegevenopkaart 219)
geefthetDepartement CharenteMaritimesaan, demeest noordelijke onsbekende vind-
plaats inEuropa.
Soes& deWinter:Xerotrichaapicina, een nieuweimmigrant inNederland 85
Fig. 7-8.Xerotricha apicina, IJmuiden.Verschillende aanzichten distaal genitaalapparaat.Afkortingen:B,
bursacopulatrix; BD,duetvanbursacopulatrix; E,epifallus;F, flagellum;GM, glandulaemucosae;P,pijl;
PE,penis;PR,penisretractor;PZ,pijlzak; V,vagina;VD,vasdeferens. AJWdel.
Volgens Sacchi (1962) kan X. apicina het klimaat van sommige West-Mediterrane
streken niet verdragen; de zomers zijn daarheter en de winters kouder dan die van
noordelijker gelegen vindplaatsen langs de Spaanse en Franse Atlantischekusten. De
soort heeft eenzekere voorkeur voor kustgebieden en treedtook op als cultuurvolger
(Kerney & Cameron,1979;Giustietal., 1995).
Bonavita(1965)beschrijft delevenscyclus in deProvence. Desoort plant zich daarin
hetvoorjaar voort,wat gezien degroteaantallenkleinejuveniele diereninseptember ook
voor IJmuidenlijktopte gaan.Volgens Sacchi (1974) kan voortplanting soms ook in de
herfst nog voorkomen. De ontwikkeling van ei tot adult duurt twee jaar. Gezien de
omvangvan depopulatie lijkthetzeker datdesoortreedsin2002bijIJmuidenvoorkwam
en waarschijnlijk nogeerder. De populatie heeftdus derelatiefkoude winter van 2002-
2003overleefdmetlokaal(Wijk aanZee)minimumtemperaturenvan bijna-13°C(KNMI,
2003). Het lijkt daarom mogelijk dat de soort zich zal kunnen handhavenen wellicht
verderkan uitbreiden.
DANKWOORD
Wezijn JeroenGoud (Nationaal NatuurhistorischMuseumNaturalis,Leiden) erken-
telijk voor deopnamenendigitalebewerking vande (SEM)foto's.VincentKalkman (EIS-
Nederland) leverdehetverspreidingskaartje. Gerard Smit(BureauWaardenburg) wordt
bedanktvoor hetbeschikbaarstellenvanecologische gegevensover de vindplaats.
86 BASTERIA,Vol. 69, No. 4-6, 2005
Fig.9.DebiotoopvanXerotrichaapicinabij IJmuiden,
LITERATUUR
ALTONAGA, K., B. GOMEZ, R. MARTIN, C.E.PRIETO, A.I, PUENTE& A, RALLO, 1994. Estudio
faunisticoybiogeograficodelos moluscos terrestres delnortedelapeninsulaIbérica: 1-503.Vitoria-
Gasteiz.
BERTRAND, A., 1999.Adaptation ofM.P. Kerney&R.A.D. Cameron,Guide desescargots et
limaces d'Europe.Identification deplusde 300espèces: 1-370.Lausanne-Paris.
BONAVITA,A., 1965. Révision etrépartitiondesespècesProvencales d'hélicellines. - Annales deFaculté
delaSciences deMarseille 38:85-107.
FALKNER, G„ TH.E.J.RIPKEN& M.FALKNER, 2002. Mollusques continenteauxde France Liste de
référence annotéeetbibliographie.- Patrimoines naturels 52:1-350.Paris.
GIUSTI, F., & G. MANGANELLI, 1979. Notulae Malacologicae, XLIV. Anew Hygromiidae from the
Tyrrheneanislands ofCapraia and Sardinia with notes on the genera Xeromicra and Xerotricha
(Pulmonata:Helicoidea (Studies onthe Sardinian and Corsican Malacofauna, VIII).- Bolletino
Malacologico25:23-62.
GIUSTI,F.,G.MANGANELLI &P.J.SCHEMBRI, 1995.Thenon-marinemolluscs ofthe Maltese Islands:
1-607.Torino.
KERNEY, M.P.,& R.A.D.CAMERON, 1979.Afield guidetothelandsnailsofBritainand North-west
Europe: 1-288.London.
KNMI, 2003.MOW-Bulletin 100(1): 1-10.
PRIETO, C.E., 1986. Estudio sistematico y biogeografico de los Helicidae sensu Zilch, 1959-60
(Gastropoda:Pulmonata: Stylommatophora)del Pais Vasco yregionesadyacentes.- Doctoral dis-
sertation,Facultad deCiencias Universidad del Pais Vasco. 1-393,pis. 1-10.Leioa.
SACCHI, C.F., 1962.Ecological and historical bases for a study ofthe Iberian terrestrial Mollusca.-
Proceedings oftheFirstEuropeanMalacologicalCongress: 243-257.
SACCHI, C.F., 1974. Ecologia d'un avventiziato: Helicella apicina (Lamarck) agli Alberoni (Lido di
Venezia).-BolletinoMuseoCivitasVenezia25:21-35.