Wprowadzenie do historii starożytnego Bliskiego Wschodu PDF
Preview Wprowadzenie do historii starożytnego Bliskiego Wschodu
iaief Maria Luisa uberti W prowadzenie HISTORII do STAROŻYTNEGO B liskiego wschodu wuw 1 WPROWADZENIE DO HISTORII 0! STAROŻYTNEGO BLISKIEGO WSCHODU W SERII UKAZAŁY SIĘ: Maria Luisa Uberti Barbara Patzek, Homer i jego czasy, przeł. Marta Tycner, WPROWADZENIE DO HISTORII red. nauk. Aleksander Wolicki STAROŻYTNEGO Jacques Le Goff, Bóg średniowiecza. Rozmowy z Jean-Luc Pouthierein, przet Krzysztof Kocjan BLISKIEGO WSCHODU PRZEKŁAD ANDRZEJ MROZEK REDAKCJA NAUKOWA Marek Stępień wuw Tytuł oryginału Introduzione alla storia dcl Yicitto Oriente antico © 2005, by Societa editrice II Mulino, Bologna Recenzent Łukasz Niesiolowski-Spanó Spis treści Redaktor prowadzący Szymon Morawski i Redakcja Magdalena Pluta Redakcja techniczna Przedmowa 7 Zofia Kosińska Korekta 1. Między pamięcią i odkryciami. . 11 Ruta Matuszak Cywilizacje Żyznego Półksiężyca . 11 Projekt okładki i stron tytułowych Bliski Wschód w tekstach autorów Jakub Rakusa-Suszczewski klasycznych i w Biblii...............................16 Ilustracja na okładce Badania archeologiczne wczoraj i dziś ... 19 ii Tabliczka z serii leksykalnej HAR-ra = lh ub' ul"l u, będącej rodzajem Mezopotamia i państwa „peryferyjne” ... 26 sumeryjsko-akadyjskiego słownika encyklopedycznego (2 połowa III tysiąclecia p.n.e.) domena publiczna 2. Ludy, języki, pisma......................................30 I Skład i łamanie Języki semickie.............................................30 Dariusz Górski Języki niesemickie......................................42 © Copyright for the Polish edition by Wydawnictwa 3. Źródła epigraficzne, archiwa i biblioteki. . 49 Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010 Dokumenty epigraficzne i treści historyczne .... 50 ISBN 978-83-235-0680-5 (druk) ISBN 978-83-235-3162-3 (pdf online) Archiwa i biblioteki. 56 ISBN 978-83-235-3170-8 (e-pub) ISBN 978-83-235-3178-4 (mobi) 4. Epoka wczesnego brązu (3000-2000 p.n.e.) 61 Okres wczesnodynastyczny i Sumerowie . . 61 Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego Imperium Akadu.............................................76 00-497 Warszawa, ul. Nowy Świat 4 e-mail: wuw^uw.edu.pl Okres nowosumeryjski: III dynastia z Ur. .82 księgarnia internetowa: www.wuw.pl 5. Epoka średniego brązu (2000-1600 p.n.e.) 87 Wydanie 1, dodruk 1, Warszawa 2017 Dynastia z Isin i „okres przejściowy”. ... 87 Druk i oprawa: POZKAL Królestwo staroasyryjskie....................... 89 6 Wprowadzenie do historii starożytnego... Mari i pierwsza dynastia babilońska . . . 95 Królestwo starohetyckie.......................... 105 Przedmowa 6. Epoka późnego brązu (1600-1200 p.n.e.) 111 Aspekty społeczne i innowacje technologiczne...........................................111 Królestwo babilońsko-kasyckie....................116 Hegemonia Mitanni....................................121 Królestwo średniohetyckie..........................126 To krótkie wprowadzenie do historii starożyt Imperium hetyckie.......................................130 nego, przedhellenistycznego Bliskiego Wschodu Królestwo średnioasyryjskie.......................138 ma na celu przybliżenie studentom wiedzy o sta Małe państwa syryjskie i palestyńskie . . 143 rożytnym okresie historii ludzkości i o tych cywi lizacjach, które na styku prehistorii i historii były 7. Epoka żelaza (1200-550 p.n.e.). . 151 świadkami największego osiągnięcia intelektualne Kryzys społeczno-ekonomiczny go człowieka: stworzenia pisma. Dotarło ono do i innowacje kulturowe................ . 151 nas za pośrednictwem kultury klasycznej. Asyria, Babilonia, Elam między XII Starałam się pokazać główne i konstytutyw a IX wiekiem p.n.e......................... . 159 ne wyróżniki tych cywilizacji, które dominowały Imperium nowoasyryjskie............. . 163 w czasie długiej, trwającej trzy tysiąclecia drogi, Miasta-państwa fenickie . 188 przebytej przed narodzinami Chrystusa. Usiło Państwa aramejskie....................... . 200 wałam włączyć wydarzenia polityczne i militarne Państwa nowohetyckie . 206 w kontekst bardziej złożony, już to społeczno-eko Królestwa Izraela i Judy . 209 nomiczny, już to ideologiczny, w przekonaniu, że Królestwo nowobabilońskie . 220 tylko w takiej perspektywie mogą i powinny one Epilog................... znaleźć swoje wyjaśnienie. 229 Jednym z celów tej publikacji jest sprowoko Tablice chronologiczne wanie pytań oraz wzbudzenie zainteresowania 233 dawnymi czasami i sposobami życia, problemami Odniesienia bibliograficzne................ . 244 i powodami, dla jakich Bliski Wschód określany Indeks osób .... jest mianem kolebki cywilizacji. W okresie przed- 248 hellenistycznym na obszarze tym zrodziła się wie dza w zakresie nauk ścisłych (matematyka, medy cyna, astronomia) i technicznych (granulacja złota, 8 Wprowadzenie do historii starożytnego... szkło, stopy metali, włókiennictwo, farbiarstwo), prawa i dyplomacji, wprowadzono także uroczystą wymianę darów oraz ideę małżeństwa międzydy- nastycznego jako środka kontroli polityczno-eko nomicznej. Hasło ex Oriente lux oddaje kluczowe znaczenie bliskowschodniego ogniwa kulturowego w historycznym łańcuchu rozwoju ludzkości. I 1 £0 I <3 1. Między pamięcią i odkryciami Cywilizacje starożytnego Bliskiego Wschodu, powierzone pamięci historiografii klasycznej i ju- deochrześcijańskiej, od zawsze stanowiły panora mę kulturową, której urok z jednej strony wiązał się z zainteresowaniem egzotyką, a z drugiej - z mitem „innego”. Ta panorama była od dawien dawna utożsamiana, z powodu trudności ze zro zumieniem źródeł pisanych, albo z historią Me zopotamii, albo „narodu wybranego” - Izraela. Dopiero od połowy XIX wieku badania archeolo giczne otworzyły drogę naukowego poznania sta rożytnego Bliskiego Wschodu. Do opracowania jego historyczno-kulturowej wizji przyczyniło się w sposób zasadniczy odnalezienie archiwów i bib liotek, czyli dokumentacji, która stanowi rodzaj dziennika pisanego przez samych protagonistów, w tym wypadku cywilizacje bliskowschodnie. Cywilizacje Żyznego Półksiężyca Przed klasyczna historia Bliskiego Wschodu sta nowi jeden z najbardziej fascynujących obszarów badań oraz pozwala na intrygujące odzyskiwa nie przeszłości, której jesteśmy spadkobiercami za pośrednictwem kultury grecko-rzymskiej i ju- 12 Wprowadzenie do historii starożytnego... 1. Między pamięcią i odkryciami 13 deochrześcijańskiej. To historia cywilizacji, która Syrii, Libanu, Izraela, Jordanii, Iraku, Kuwejtu, rozwinęła się w regionie geograficznym zwanym Iranu, Arabii Saudyjskiej, Jemenu, Omanu, Emira „Żyznym Półksiężycem”, jednym z najbogatszych, tów Arabskich, Cypru i Egiptu. Ich obecne granice jeśli chodzi o znaczące ślady ludzkich dokonań, się nie pokrywają się z granicami organizmów pań gające czasów prehistorycznych. Region ten, roz stwowych utworzonych przez wyżej wymienione szerzając się, obejmuje jako własne również procesy ludy, zwłaszcza że zmieniały się one nieustannie historyczno-kulturowe zachodzące w Anatolii, na w czasie i w przestrzeni. Cyprze, w Arabii i w Egipcie. Chodzi zatem o cy Bliski Wschód, postrzegany w okresie history wilizację starożytnej Azji Przedniej oraz znacznej cznym w wymiarze ponadkontynentalnym i oto części Afryki. czony pięcioma morzami (Morze Śródziemne, W studiach orientalnych Egipt zawsze jednak Czarne, Kaspijskie, Czerwone i Zatoka Perska), stanowił, i to słusznie, niezależną dziedzinę badań, charakteryzuje się różnorodnością geomorfolo chociaż jego cywilizacja współdziałała z azjatyc giczną, która odgrywa niebagatelną rolę w jego kimi już od epoki wczesnodynastycznej, a ziemie wizerunku. Na obszarze tym niewiele jest terenów Azji wzbudzały oczywiste pragnienie dominacji, żyznych, za to roztaczają się rozległe suche stepy ułatwionej ze względu na ciągłość dróg przecina i niekończące się pustynie, poprzecinane nielicz jących półwysep Synaj (Pernigotti 2004). nymi dolinami. Mało jest wzgórz wykorzystanych O tych cywilizacjach tradycja grecka i rzym pod uprawy rolne, nie brak za to trudnych do zdo ska, wraz z tradycją starotestamentalną, zachowa bycia i niebezpiecznych łańcuchów górskich, obfi ły trwałą pamięć. Ich głównymi bohaterami byli tujących w drewno i rudy metali (Liban, Aman, Babilończycy, Asyryjczycy, Kananejczycy, Izraeli Taurus i Zagros). Właśnie w tym regionie geogra- ci Amoryci, Aramejczycy, Chaldejczycy, Moabici, ficzno-kulturowym, na tle nieustannego, ostrego Edomici, Fenicjanie, Arabowie, Egipcjanie, Hety konfliktu pomiędzy ludami gór i ludami dolin, ci, Huryci i Persowie, obok Sumerów, Subartów1 realizują się kolejne kluczowe etapy historii ludz 1 Kasytow, o których pamięć zatarła się już w I ty kości. Są one poświadczone najstarszymi znany siącleciu p.n.e. 7 mi zabytkami piśmiennictwa, które wyznaczyły ęie 2.bSZar feogrfficzny> na którym cywilizacje te początek cywilizacji. Ma on swoje uzasadnienie się rozwinęły, odpowiada w ogólnym zarysie te- w uniwersalnej wizji historii, której pierwszy etap, rytor,um współczesnych państw: Turcji, A^nh, przy obecnym poziomie wiedzy, stanowi właśnie starożytny Bliski Wschód (Moscati 1975; Liverani 1988). o nieznanej przy- W trakcie tych etapów tzw. rewolucja rolni tamii w III tysiącleciu™,,^' Kreny pólnocnei Mezopo- cza, która nastąpiła między XII a IX tysiącleciem 1. Między pamięcią i odkryciami 15 14 Wprowadzenie do historii starożytnego... w pracach. Tak zróżnicowana struktura społeczna p.n.e., świadczy o tym, że człowiek z myśliwego rozwija się w kierunku powstania ideologicznego i zbieracza przeobraził się w rolnika. Uprawa i ho aparatu politycznego. Do tego jeszcze niektórzy dowla, ściśle zależne od kontroli nad zasobami jego funkcjonariusze, mając potrzebę zachowywa wody, niosą ze sobą możliwości wyboru i stopnio nia danych administracyjnych, wymyślili pismo. we zakładanie stałych siedlisk. To zaś sprawiło, Dzięki temu osiągnięciu, genialnemu w swojej zło że odtąd człowiek podjął się wykorzystania swych żonej formie ostatecznej, dokonuje się przekrocze sił materialnych i intelektualnych mocy, aby za nie fazy prehistorycznej i nieodwracalne wejście spokoić coraz bardziej zróżnicowane potrzeby. człowieka w historię (Liverani 1990). Od tego mo Ten twardy pojedynek między człowiekiem a śro mentu źródła archeologiczne i źródła pisane się dowiskiem prowadzi powoli i z trudem ku „re uzupełniają, tworząc jeden splot historyczny, a sło wolucji urbanizacyjnej” w IV tysiącleciu p.n.e., wo pisane, dokument odzwierciedlający ówczesną czyli drugiej rewolucji, a ściślej rzecz biorąc, ku rzeczywistość miejską, staje się pełne treści, któ powstaniu miasta i związanej z nim jednoczącej rej odszyfrowanie społeczno-ideologiczne będzie organizacji państwa. Państwo zaś, z czasem coraz bardziej zcentralizowane, ale obejmujące szersze przedmiotem badań historiografów. Odczytanie źródeł pisanych to jednak długo terytorium, jest zapowiedzią, choć niepozbawioną trwałe i angażujące zajęcie. Systemy zapisu, które momentów kryzysu, przyszłych państw regional nych oraz „uniwersalnych imperiów” z następnych rejestrują języki używane na omawianym obszarze tysiącleci. W Uruk, mieście południowej Mezopo geograficznym, są trudne do przyswojenia, a wie tamii, można prześledzić kształtowanie się struk lość zarówno jednych, jak i drugich zacieśnia krąg tur miejskich, w ramach tzw. kultury Uruk I. Po badawczy do ograniczonej liczby specjalistów. Do okresie zastoju osiągnęła ona swój punkt kulmina tych skomplikowanych systemów epigraficznych, cyjny w fazie określanej jako późny Uruk (3500- których używali starożytni pisarze, oraz do fak -3000 p.n.e.) i była w stanie wpłynąć, przyśpiesza tu bezpowrotnej utraty tekstów zapisywanych na jąc go, na proces urbanizacji Górnej Mezopotamii, łatwo zniszczalnych materiałach (pergamin, pa Lewantu syryjsko-palestyńskego oraz zachodniej pirus, skóra, wosk itd.), stosowanych w I tysiąc części Wyżyny Irańskiej, dzięki czemu otworzyła leciu p.n.e., trzeba jeszcze dodać historiograficz- Żyzny Półksiężyc na „drugą urbanizację” (Liverani ną przepaść pomiędzy światem bliskowschodnim 1986; 1998b). a naszym światem zachodnioeuropejskim. Społeczeństwo, które uczestniczy w kluczowym przejściu od wioski (wspólnotowa struktura spo łeczna) do miasta (państwowa struktura społecz l na), charakteryzuje się stratyfikacją i specjalizacją 16 Wprowadzenie do historii starożytnego... 1. Między pamięcią i odkryciami 17 - Pliniusz Starszy, który przywołuje techniki Bliski Wschód w tekstach rzemieślnicze, florę i faunę tego geograficznego autorów klasycznych i w Biblii regionu w swojej Historii naturalnej-, Starożytny Bliski Wschód zawsze wzbudzał za - Józef Flawiusz, który przytacza jako źródło, interesowanie i zaciekawienie. Pisarze, historycy otrzymane co najmniej z trzeciej ręki, Annały Ty- oraz geografowie greccy i łacińscy, a potem euro ru w swoich Starożytnościach żydowskich i w Prze pejscy z wieków średnich nie poznawali go jednak ciw Apionowi; za sprawą bezpośredniej lektury źródeł epigraficz- - Klaudiusz Ptolemeusz, który w swoim Kano nych, ale odwoływali się zarówno do tradycji ust nie przedstawia listę królów Babilonii, począwszy nej, jak i do tłumaczeń. Mimo to obraz bliskow od VIII wieku p.n.e.; schodnich cywilizacji, jaki ukształtowali sobie - Euzebiusz z Cezarei, który przytacza cyta autorzy starożytni i nam przekazali, jest niezwykle ty z Babiloniaki, dzieła historycznego napisanego interesujący i może się stać przedmiotem historio- po grecku przez Babilończyka Berossosa, kapłana graficznej egzegezy. Poniższy wykaz zawiera tylko świątyni Marduk w epoce Seleucydów. przykłady kilku autorów z długiej ich listy: Bezosobowe zwroty „mówi się...; mówią” za - Homer, który oferuje nam obraz Sydończy- warte w ich relacjach jednoznacznie wskazują, ków-Fenicjan, znajdujący potwierdzenie w póź- z jaką ostrożnością musimy korzystać z tych po niejszej historiografii; średnich źródeł. Ukazują one bowiem cywiliza — Herodot, którego relacje z podróży winny cję bliskowschodnią już skostniałą i niezbyt dob zapisać się w pamięci niezależnie od zbytniej eg rze odzwierciedlającą wspaniałości okresu brązu. zotyki mitycznej i pomieszania między Asyryjczy- W dodatku jej kultury są postrzegane jako „obce”, kami i Babilończykami; przez co budzą konotacje negatywne lub są odczy - Ksenofont, który z racji swego przebywa- tywane jako egzotyczne. Niemniej jednak świadec ma posrod greckich wojsk zaciężnych miał bez two tych autorów jest niezwykle cenne i wystar pośrednią okazję poznania regionu anatolijskiego czyło do utrzymania żywej, w europejskim świecie i znacznej części Jeziry; naukowym, pamięci o protagonistach najstarszych - Strabon, który chcial osobiście poznać opisy epok starożytności. Pamięć ta ożyła zwłaszcza wane przez siebie regiony i w ten sposób przeka- w chwili, gdy uderzenie kilofem przez Paula Botty ziiaOn h K St kfaiobrazowy wynalezienia w roku 1842 oficjalnie zapoczątkowało badania szklą na wybrzeżu fenickim; archeologiczne na Bliskim Wschodzie. - '71 D,jdor Sycylijczyk, który cytuje jako swe Do zachowania żywej pamięci tych ludów, znacząco nazwanych „poprzednikami Izraela” (Moscati 1956), przyczyniła się w sposób istot-
The list of books you might like
