Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen E-N/N-E

379 Pages·2016·3.038 MB·Dutch

by  P.L.M. Kerkhof

dr. P.L.M. Kerkhof
Woordenboek geneeskunde en biomedische
wetenschappen E-N/N-E
dr. P.L.M. Kerkhof
Woordenboek geneeskunde
en biomedische
wetenschappen E-N/N-E
Houten, 2016
Dit woordenboek is ook verkrijgbaar als app voor iPhone/iPad.
Eerste druk, Elsevier/Bunge, Maarssen 1999
Tweede, ongewijzigde druk, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2001
Derde, herziene druk, eerste en tweede oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2003 en 2006
De eerste tot en met de derde druk verscheen onder de titel: Woordenboek geneeskunde E-N/N-E
Vierde, herziene druk, eerste en tweede oplage, Elsevier gezondheidszorg, Maarssen 2006 en 2007
Vijfde, herziene en uitgebreide druk, Reed Business Education, Amsterdam 2012
Zesde (ongewijzigde) druk, Bohn Stafl eu van Loghum, Houten 2016
ISBN 978-90-368-1614-4 ISBN 978-90-368-1615-1 (eBook)
DOI 10.1007/978-90-368-1615-1
© 2016 Bohn Stafl eu van Loghum, onderdeel van Springer Media BV
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen
in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige
wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën of opnamen, hetzij op enige andere
manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b
Auteurswet j° het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 au-
gustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde
vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp).
Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en
andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden.
S amensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een betrouwbare uitgave
te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor drukfouten en
andere onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen.
NUR 470, 872
Basisvormgeving omslag en binnenwerk: Martin Majoor, Arnhem
Bohn Stafl eu van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten

www.bsl.nl
Voorwoord
Dit woordenboek is bedoeld voor degenen die op het gebied van de biomedische wetenschappen
Engelstalige leerboeken en tijdschriften ter hand nemen, dan wel gerelateerde manuscripten
verzorgen voor Engelstalige uitgaven.
Gekozen is voor een praktische en bondige opzet. Als zulks bij een bepaald trefwoord gewenst leek,
dan is evenwel een regel met beknopte informatie (zoals uitleg, doorverwijzing, eponiem, antoniem)
toegevoegd. De opgenomen lemmata zijn geselecteerd uit het gegevensbestand van Medwise1,
dat een afspiegeling is van het taalgebruik binnen diverse medische disciplines. Tevens zijn termen
opgenomen die betrekking hebben op gebieden als medische besliskunde, technologie en statistiek.
Daarnaast heeft de samensteller profijt gehad van zijn ruime ervaringen als universitair docent en als
redactielid van het tijdschrift IEEE Transactions on Biomedical Engineering.
Wij beseffen terdege dat het vertalen van een tekst meer inhoudt dan het opzoeken van
individuele woorden. Een juist begrip begint evenwel bij een zorgvuldige woordkeuze. Een
additioneel probleem in de geneeskunde wordt gevormd door de complexiteit van het taalgebruik
met een professionele richting (met termen die veelal zijn afgeleid uit het Grieks of Latijn) en
lekentaal (zoals de overigens onjuiste aanduiding ‘aderverkalking’), naast obsolete naamgevingen
(zoals ‘positieve reductie’).
Onlangs is de interpretatie van semikwantitatieve termen in de geneeskunde wederom aan de orde
gesteld2. In verband daarmee is een overzicht gemaakt van de Amerikaanse gegevens die beschikbaar
zijn3. Dit resulteerde in een tabel die elders is afgedrukt in dit boek.
Het succes van voorgaande edities van dit vertaalwoordenboek vormde een voortdurende
stimulans om het corpus selectief uit te breiden op geleide van recente ontwikkelingen. Nieuwe
aandachtsgebieden betreffen vooral de medische informatica, de moleculaire biologie en de genetica.
Op het laatstgenoemde terrein ontving ik veel hulp van collega dr. B.W. Knol.
De uitgever ben ik erkentelijk voor het vertrouwen en de vrijheid die mij werd gegund bij het
samenstellen van een substantieel herziene editie. Gaarne wil ik ook danken voor de vanzelfsprekende
en prettige manier van samenwerken.
Tot slot wil ik verwijzen naar ‘Korte aanwijzingen voor de gebruikers’ die enkele korte maar
belangrijke richtlijnen vermelden. Voor het optimaal hanteren van dit vertaalwoordenboek is het
nuttig om hiervan kennis te nemen. Evenals voorheen vernemen wij graag suggesties van een
ongetwijfeld pluriforme gebruikersgroep.
Maarssen, najaar 1999
Dr. P.L.M. Kerkhof
1 P.L.M. Kerkhof e.a. ‘Evaluatie van klinisch-pathologische conferenties met behulp van een programma voor ‘computer-
ondersteunde’ diagnose’. Ned. Tijdschr. Geneeskd. 1990, 134:1552-1556.
2 P.L.M. Kerkhof, J.J. Duivenvoorden en A.A. Stokhof: ‘De invloed van de formulering van informatie over bijwerkingen op
interpretaties door patiënten en op gemelde bijwerkingen’ (Letter to the Editor). Ned. Tijdschr. Geneeskd. 1996, 140:1000.
3 P.L.M. Kerkhof: ‘Knowledge base systems and medical terminology’. Automedica 1992, 14:47-54.
6 Voorwoord
Voorwoord bij de derde druk
De vlotte opeenvolging van herdrukken van dit woordenboek verschaft mij een goede gelegenheid
diverse zeer gewenste aanvullingen plus enkele correcties te verdisconteren in de huidige editie.
De spectaculaire ontwikkeling van de biomedische wetenschappen in de afgelopen jaren
impliceert immers de behoefte aan een brede(re) aanpak bij de selectie van lemmata. Daar waar de
eerste uitgave voornamelijk was gebaseerd op het Medwise-bestand (dat vanwege verwijzing naar
de ICD het gehele spectrum van de klinische geneeskunde omvat), heeft thans een uitbreiding
plaatsgevonden in de richting van moleculaire biologie en klinische fysica.
Iedere samensteller van een woordenboek zal zich evenwel genoodzaakt zien om ten aanzien van
de uitgebreidheid een zekere selectieve matiging in acht te nemen; een vertaalwoordenboek is nu
eenmaal geen gedetailleerd anatomieboek, en evenmin een universeel handboek voor geavanceerd
DNA-onderzoek. En uiteindelijk zal de uitgave ook nog hanteerbaar moeten blijven. Om de
gebruiker, gelet op deze noodzakelijke beperkingen, toch in voorkomende gevallen behulpzaam
te kunnen zijn, is aan het einde van dit werk een bibliografie toegevoegd, verwijzend zowel naar
klassieke publicaties, alsook naar pagina’s op internet met een schier eindeloze rijkdom aan
relevante informatie.
Dankbaar ben ik voor de suggesties van de zijde van diverse collegae, alsmede voor de productieve
belangstelling vanuit mijn naaste omgeving. Ik verneem eveneens graag voorstellen van de zijde
van de gebruiker teneinde de toepasbaarheid van deze vertaalhulp zo mogelijk te verhogen.
Bree, najaar 2002
Dr. P.L.M. Kerkhof
Voorwoord bij de vierde druk
Vertalen is een fascinerende bezigheid. In zijn boek Confieso que he vivido vergelijkt de diplomaat
en dichter Pablo Neruda (Nobelprijs Literatuur in 1971) een vertaling met het ‘overschenken’ van
woorden in een andere taal, daarbij verwijzend naar een wijnsoort die tijdens het decanteren elders
op aarde zingt en geurt. Het begrip ‘taalspel’ werd door de hedendaagse filosoof Richard Rorty
geïntroduceerd met de bedoeling traditionele denkbeelden nieuwe wegen tot ontplooiing te bieden.
En Rainer Maria Rilke was van mening dat een goede vertaling het toppunt is van begrijpen. Deze
drie karakteriseringen zullen niet steeds associaties oproepen wanneer de te vertalen materie het
biomedische vakgebied betreft4. De zoektocht naar een passende weergave bij het vertalen van
een tekst blijft een creatieve en enigszins subjectieve5 activiteit. Het is daarom een verrijkende
ontdekkingsreis om nieuwe termen zoals bioart, cepstrum, professional patient, reassortant virus, resel,
salami slicing en dergelijke in lapidaire stijl te vertalen of een heldere omschrijving aan te reiken.
Gedreven door bovenstaande uitdagingen en gevoed door de wekelijkse edities van The New
England Journal of Medicine en Science is het bestand wederom uitgebreid, en wel met circa
2.500 lemmata. Niet alleen zijn termen afkomstig uit bijvoorbeeld de medisch-biologische
nanowetenschappen, audiologie en de geneeskundig-juridische praktijk toegevoegd, maar ook
werd aandacht geschonken aan gedetailleerde doorverwijzingen naar en vanuit het oorspronkelijke
bestand. Deze productieve combinatie resulteerde in een wezenlijke verruiming van de presentatie
en nodigde uit tot het formuleren van een titel die een passende afspiegeling is van de huidige
inhoud: Woordenboek geneeskunde en biomedische wetenschappen.
Acroniemen6 en afkortingen gingen in aantal zodanig toenemen dat digitale opslag op een cd-rom
gewenst was. Deze techniek maakte het tevens mogelijk verwijzingen naar relevante websites
4 G. Flores, Language barriers to health care in the United States. New Engl. J. Med. 2006, 355:229-231.
5 J.F. Bruzzi, The words count – radiology and medical linguistics. New Engl. J. Med. 2006, 354:665-667.
6 M.B. Stanbrook e.a., Acronym-named randomized trials in medicine – the ART in medicine study. New Engl. J. Med. 2006,
355:101-102.
Voorwoord 7
(URL’s) op te nemen. Hoewel de editie zoals thans verschenen op cd-rom in vele opzichten ruimer
van opzet is dan de gedrukte versie, valt te verwachten dat dit product nog aanzienlijk zal groeien.
Bree, zomer 2006
Dr. P.L.M. Kerkhof
Voorwoord bij de vijfde druk
De belangstelling voor het boek samen met een exponentiële groei van de terminologie binnen
de biomedische wetenschappen stellen mij in de gelegenheid ruim 2.500 lemmata toe te voegen.
Hierbij krijgen verwijzingen naar gerelateerde zoektermen, antoniemen en synoniemen wederom
uitdrukkelijke aandacht. In een vertaalwoordenboek is het immers te prefereren om op relevante
wijze te attenderen; lange opsommingen bij één bepaalde zoekterm zijn elders, althans in
lexicologisch opzicht, wellicht zinvol. Een dergelijke praktische keuze impliceert tevens een
werkbare oplossing voor het dilemma van samengestelde begrippen zoals burr cell.
Het aantal acroniemen en afkortingen zoals vastgelegd op de bijgeleverde cd-rom is inmiddels
verdubbeld. Slechts een fractie daarvan staat vermeld in het gedrukte woordenboek.
Amsterdam, 2012
Dr. P.L.M. Kerkhof
Aanwijzingen voor de gebruiker
De procedure gevolgd bij de totstandkoming van het onderhavige vertaalwoordenboek heeft enkele
typische consequenties voor het hanteren van dit naslagwerk.
1 Primair is de keuze gemaakt om Engelse woorden afkomstig uit het bestand van Medwise
te vertalen naar het Nederlands. Waar de Nederlandse aanduiding (nagenoeg) identiek is aan de
Engelse, is volstaan met de notatie ‘id.’. Bijvoorbeeld: anemia is vertaald als ‘bloedarmoede, id.’.
Daarbij wordt aangenomen dat de gebruiker bekend is met de Nederlandse spelling (in dit geval
‘anemie’).
2 Via tekstmanipulatie door een computer is vervolgens de Nederlands-Engelse lijst met vertalingen
verkregen. Ook hier wordt de notatie ‘id.’ gebezigd, in geval van nagenoeg gelijkblijvende spelling.
Deze inversieprocedure brengt met zich mee dat in het verlengde van het voorgaande voorbeeld de
ingang ‘bloedarmoede’ wel, maar ‘anemie’ niet wordt aangetroffen. Bij raadplegen van de Engelse
ingang wordt evenwel alsnog een bevestiging verkregen aangaande de veronderstelde (doorgaans
triviale) vertaling van een dergelijke term.
3 Eponiemen zijn uitsluitend ondergebracht bij de Engelse lijst. Men dient echter te beseffen
dat eponiemen behalve een zekere charme, ook een ‘couleur locale’ kunnen vertegenwoordigen:
Plummer-Vinson, Paterson-Kelly en Waldenström-Kjellberg verwijzen naar hetzelfde syndroom,
en zijn gangbare eponiemen in respectievelijk de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en de
Scandinavische landen.
Uit praktische overwegingen werd gekozen voor de Amerikaanse spelling, mede omdat deze
goeddeels aansluit bij de gangbare leerboeken en eenvoudiger in gebruik lijkt te zijn. Dit impliceert
onder andere dat de ‘diftong’ is weggelaten (dus anemia in plaats van anaemia), en dat de spelling
beter aansluit bij de fonetische weergave, bijvoorbeeld fiber in plaats van fibre). Omdat de Britse
spelling zich niet altijd laat begrijpen met behulp van enkele vuistregels, wordt de gebruiker in die
vertaalsituaties aangeraden relevante bronnen te raadplegen. Op twee manieren verwijzen wij echter
expliciet naar de Britse spelling.
1 Op de bijgevoegde lijst zijn frequent voorkomende termen paarsgewijs in het Amerikaans
en het Brits genoteerd. Degene die de Britse schrijfwijze prefereert, dient echter alert te blijven:
bijvoorbeeld enerzijds ‘leucocyte’ maar anderzijds ‘leukaemia’, en het adjectief ‘humoral’ bij
‘humour’.
2 Indien reeds de eerste of tweede letter van het woord verschilt, dan zijn om het gebruikersgemak
te verhogen wel beide ingangen opgenomen in de lijst (bijvoorbeeld edema en oedema, cesarean en
caesarean, celiac en coeliac).
De bijgevoegde tabel omvat een overzicht van de numerieke interpretatie van semi-kwantitatieve
termen, zoals die blijkt uit analyses uitgevoerd binnen het Angelsaksische taalgebied.
10 Korte aanwijzingen voor de gebruikers
Veelvoorkomende woorden met Amerikaanse vs. Britse spellingwijze en woordkeuze
Amerikaans Brits
anemia anaemia
celiac coeliac
center centre
cesarean caesarean
color colour
defense defence
dentin dentine
diarrhea diarrhoea
draft draught
edema oedema
epinephrine adrenaline
esophagus oesophagus
estrogen oestrogen
feces faeces
fetor foetor
fiber fibre
gray grey
hemolysis haemolysis
humor humour (cf. humoral)
labeled labelled
labor labour
leukemia leukaemia
leukocyte leucocyte
mold mould
neuron neurone
norepinephrine noradrenaline
program programme
signaling signalling
titer titre
tumor tumour
vigor vigour
Afkortingen
a. arteria (slagader)
abbr. afkorting (abbreviation)
abn. abnormaal
adj. adjectief
afh. afhankelijk
afw. afwijking
Ag. antigeen
a.g.v. als gevolg van
Am. Amerikaans
anat. anatomie
assoc. associated
B. Belgisch, Vlaams
bact. bacteriologie
Br. Brits
bv. bijvoorbeeld
card. cardiologie
Korte aanwijzingen voor de gebruikers 11
cf. vergelijk met (confer)
cong. aangeboren (congenital)
c.q. respectievelijk (casu quo)
def. deficiëntie
degen. degeneratie(f)
derm. dermatologie
d.m.v. door middel van
Du. Duits
E. Engelstalige toelichting
e.g. bijvoorbeeld (exempli gratia)
ery. erytrocyt
Fr. Frans
Gr. Grieks
i.c. in dit geval (in casu)
id. idem (ditto)
i.e. dat wil zeggen (id est)
inf. infectie
i.h.a. in het algemeen
i.h.b. in het bijzonder
i.med. interne geneeskunde
insuff. insufficiëntie
It. Italiaans
i.t.t. in tegenstelling tot
L. Latijn
M. morbus
m. musculus
m.b.t. met betrekking tot
m.b.v. met behulp van
m.n. met name
m.u.v. met uitzondering van
N. Nederlandstalige toelichting
n. nervus
n.a.v. naar aanleiding van
N.B. nota bene
nl. namelijk
no. nummer
obs. obsoleet
obst. verloskunde
o.i.v. onder invloed van
oogh. oogheelkunde
path. pathologie, pathologisch
pl. meervoud (plural)
psy. klinische psychologie
radiol. radiologie
sl. volkstaal (‘slang’ in Amerika)
syndr. syndroom
stat. statistiek
tandh. tandheelkunde
tech. techniek (betreffend)
t.g.v. ten gevolge van
vet. veterinair
v. vena (ader)
vs. ten opzichte van (versus)
X-foto röntgenfoto