Table Of Content

Daniel Beauvois Wilno polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803-1832 WydaumictiDO Uniiuersytetu WrocJairskiego Wrociau; 2010 Wydanie przygotowane na podstawie przekladu Ireneusza Kani ksi^zki Lumières et société en Europe de l'Est: l’université de Vilna et les écoles polonaises de l’Empire Russe 1803-1832, X. I-II, Lille-Paris 1977 (wydanie polskie 1991) Opracowanie redakcyjnc Ewelina Kosinska, Klaudia Kokielska, Barbara Majewska Projekt okladki Hanna Parylak Redaktor techniczny Adam Broda Acta Universitatis Wratislaviensis No 3203 Ksiąžka wydana dziçki finansowemu wsparriu Rektora Uniwersytetu Wroclawskiego, Dziekana Wydziahi Filologicznego, Dziekana Wydziahi Nauk Historycznych i Pedagogicznych, Dyrektora Instytutu Historycznego oraz Dyrektora Instytutu Pedagogiki Na okladce Uniwersytet Wileiiski, rycina z Album wilenskie, wyd Jan K. Wilczynski, Biblioteka Narodowa w Warszawie © Copyright by Daniel Beauvois and Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego Sp. z o.o., Wroclaw 2010 ISSN 0239-6661 ISBN 978-83-229-3085-4 Przygotowano do druku w Wydawnictwie Uniwersytetu Wroclawskiego Sp. z o.o. 50-137 Wroclaw, pl. Uniwersytecki 15 teL/fax (71) 375 25 07, e-mail: [email protected] Wydrukowano we Wroclawskiej Drukarni Naukowej PAN (m. S. fyilczyriskiego Sp. z o.o. Spis trešci Wykazskrótów................................................................................................................................ 9 Wstęp............................................................................................................................................... 11 Częšč pierwsza. Uniwersytet Wilertski Rozdzial L Między Petersburgiem a VVilnem. Opiekunowie Uniwersytetu............................. 25 Wilno - miasto, tradycja........................................................................................... 25 Pięciu rosyjskich ministrów..................................................................................... 33 Rola kuratorów.......................................................................................................... 40 Rektorzy - rzecznicy czy wykonawcy?.................................................................... 63 Rozdzial II. Cialo profesorskie...................................................................................................... 80 1. Sklad cíala nauczyciclskiego........................................................................................... 81 Rekrutacja.................................................................................................................. 81 Stabilnošč zatrudnienia.............................................................................................. 94 Geograficzne i spoleczne pochodzenic profesorów............................................... 103 Wick profesorów......................................................................................................... 105 Sytuacja rodzinna profesorów.................................................................................. 109 2. Sytuacja materialna. Niezaležnošč czy integracja?..................................................... 110 Pobory i pensje............................................................................................................ 110 Beneficja košcielne Uniwersytetu............................................................................ 114 Korzyšci i zaszczyty................................................................................................... 122 3. 2ycie zbiorowe kadry nauczającej.................................................................................. 135 Idcalna fasada............................................................................................................ 135 Wcwnętrzne pęknięcia.............................................................................................. 140 Rozdzial III. Rola Uniwersytetu w dziedzinie intelektualnej........................................................ 158 1. Zewnętrzna dzialalnoáé kulturalna............................................................................... 158 Cenzūra........................................................................................................................ 158 Drukarnie..................................................................................................................... 173 Księgarnie..................................................................................................................... 177 Gazety........................................................................................................................... 182 2. Nauka i nauczanie............................................................................................................ 196 Podzielona wiedza, izolowani uczeni...................................................................... 196 Warunki dzialalnoáci pedagogicznej......................................................................... 203 Wydzial medyczny...................................................................................................... 209 Wydzial fizyczno-matematyczny............................................................................... 219 Wydzial nauk moralnych i politycznych................................................................... 233 WydziaUiteratury i sztuk pięknych......................................................................... 248 6 Spis trešci Rozdzial IV. Studenci..................................................................................................................... 267 Wizerunek rzeszy studenckiej.................................................................................. 267 Drogi kariery zawodowej........................................................................................... 282 Potoženie materialne wolnych studentöw................................................................ 304 Wartosc wiedzy jako drogi awansu......................................................................... 313 Ugrupowania mlodziežy........................................................................................... 329 Dyscyplina i represje................. 341 Częšč druga. Szkoly šrednie i podstawowe Rozdzial V. Aparat administracyjny szkolniclwa......................................................................... 359 Uvvagi wstępne............................................................................................................ 359 Wyzsza administracja rosyjska.................................................................................. 367 Rola kuratoröw ......................................................................................................... 378 Rola Uniwersytetu...................................................................................................... 386 Dyrektorzy.................................................................................................................. 400 Wizytatorzy............................................................................................................... 409 Dozorcy honorowi ................................................................................................... 428 Rozdzial VI. Uströj ekonomiczny i infrastruktūra szköl............................................................. 437 1. Sposöb finansowania a spoleczeristwo......................................................................... 437 Fundusz edukacyjny ................................................................................................ 440 Komisje sądowo-edukacyjne..................................................................................... 444 Donacje wofyriskie ................................................................................................... 453 Skutkiwojny............................................................................................................... 456 Sprawa izb dozorczych.............................................................................................. 459 Likwidacja funduszu edukacyjnego......................................................................... 465 2. Infrastruktūra materialna.............................................................................................. 467 Mapa szkolna ............................................................................................................ 467 Sytuacja lokalowa szköl.............................................................................................. 478 Rozdzial VII. Sily od^rodkowe...................................................................................................... 484 1. Szkoly zakonne............................................................................................................... 484 Czy istnieje „inteligencja klerykalna”? .................................................................... 485 Pomniejsze zakony nauczające.................................................................................. 494 Jezuici........................................................................................................................... 498 Pijarzy ........................................................................................................................ 510 Bazylianie .................................................................................................................. 515 2. Religia a hegemonia...................................................................................................... 524 Rywalizacja polsko-rosyjska w guberniach poludniowych................................... 525 Problemy dominacji kulturalnej na Bialorusi ........................................................ 532 Szkoly protestanckie ................................................................................................ 537 3. „Schizma” krzemieniecka.............................................................................................. 539 Rozdzial VIII. Nauczyciele i uczniowie........................................................................................ 546 1. Nauczyciele..................................................................................................................... 546 Liczebnošč kadry nauczycielskiej............................................................................ 546 Pochodzenie spoleczne nauczycieli......................................................................... 548 Pochodzenie geograficzne........................................................................................ 549 Wiek profesoröw ...................................................................................................... 550 Poziom kwalifikacji................................................................................................... 552 Rekrutacja.................................................................................................................. 554 Položenie materialne................................................................................................ 560 Spis trešci 7 Status spoleczny nauczycieli.................................................................................... 566 Spojnošč grupowa...................................................................................................... 571 2. Uczniowie.......................................................................................................................... 577 Stany liczebne uczni6w............................................................................................. 579 Ludnošč a szkolnictwo............................................................................................. 584 Segregacja spoleczna................................................................................................ 590 Spoleczeristwo a nauka szkolna............................................................................... 598 Warunki bytowe uczniow........................................................................................... 603 a) Sytuacja „paniczbw” .................................................................................. 604 b) Szlachta korzystająca z pomocy................................................................ 605 c) Codzienne žyde przedętnego ucznia....................................................... 608 Žyde grupowe a dyscyplina..................................................................................... 611 a) Dozorcy doraowi........................................................................................ 611 b) Formy ¿yda zbiorowego............................................................................ 613 Przymus i represja...................................................................................................... 616 Rozdzial IX. Nauczanie w szkolach šrednich............................................................................... 625 Podręczniki szkolne................................................................................................... 625 Wyposazenie pedagogiczne .................................................................................... 636 a) Biblioteki...................................................................................................... 636 b) Innekolekcje ............................................................................................. 642 Jednolitošč programow............................................................................................. 646 Cel nauczania............................................................................................................ 650 Evvolucja nauczania................................................................................................... 657 a) Religia......................................................................................................... 657 b) Przcdmioty humanistyczne i język polski............................................... 659 c) Historia i geografia..................................................................................... 666 d) Pravvo............................................................................................................ 673 e) Nauki šcisle i došvviadczalne...................................................................... 678 0 Języki.......................................................................................................... 680 g) Przedmioty dodatkowe............................................................................... 685 Rozdzial X. Szkoly parafialne......................................................................................................... 688 W poszukiwaniu organizacji..................................................................................... 688 Szczodrobliwi fundatorzy.......................................................................................... 698 Nauczyciele.................................................................................................................. 711 Cel szkolnictwa elementarnego............................................................................... 718 Epilog............................................................................................................................................... 745 Zakonczenie................................................................................................................................... 750 Postscriptum................................................................................................................................... 759 Bibliografia...................................................................................................................................... 768 Summary......................................................................................................................................... 784 Indeks nazw osobowych................................................................................................................. 786 Indeks nazw geograficznych ......................................................................................................... 812 Spis map............................................................................................................................................ 818 Spis tabel......................................................................................................................................... 819 Spis rycin......................................................................................................................................... 821 Spis ilustracji................................................................................................................................... 822 Ilustracje ......................................................................................................................................... 825 Ш,Jío/or\у/ I Г zstaczą Ш fruntta (ty- ^ Ъиа/и r ¿ШиЬА* I Srolx,i*rLf£tz Į 7 *w«~, s <«Л'і We à cfm Jffiįftc Ж0П<*& c , ^ </»• * * ’' " - - - - Bazylego Anasusiewicza. Fundacja XX Ciartoryaklch ] 803 r. opracowana przez 1. Mapa szkolnego okręgu wileñskiego w Wykaz skrotoiu AGAD - Archiwum Glöwne Akt Dawnych (Warszawa) APAN - Archiwum Polskiej Akademii Nauk (Warszawa) ASJ - Archiwa Towarzystwa Jezusowego, prowincja malopolska (Kra- köw) BCz - Biblioteka Czartoryskich (Kraköw) (teczki dawnego dzialu ewiden- cyjnego - tu „ew.” - možna znaležč na miejscu dzięki tabelom) BJ - Biblioteka Jagielloriska (Krakow) BLANW - Lietuvos TSR Mokslų Akademija (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie) BN - Biblioteka Narodowa w Warszawie BPAN - Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Krakowie BPP - Biblioteka Polska w Paryžu BUWU - Vilniaus Valstybinio Universiteto Mokslinė Biblioteka (Biblioteka Uniwersytecka w Wilnie) CDIAU - Centralnyj Derzawnyj Istorycznyj Archiw Ukrainy w Kijowie DAWO - Dierzawnyj Archiw Winnickoj Obiasti GARF - Gosudarstwiennyj Archiw Rossijskoj Fiedieracyi (Moskwa) HHS - Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Wieden) KUL - Katolicki Uniwersytet Lubelski, wydzial rękopis6w MIOR - Matierialy dla istorii obrazowanija w Rossii w carstwowanije impie- ratora Aleksandra I, t. II, Petersburg 1866 Ossolineum - Archiwa Ossolineum we Wroclawiu Pieriodiczeskoje soczinienije... - Pieriodiczeskoje soczinienije ob uspiechach Narodnogo Proswieszcze- nija (publikacja periodyczna, wyszly 44 fascykuly w latach 1803- 1819) PSZ - Polnyj Sbornik Zakonow (Zbiör praw wszystkich) RGADA - Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Driewnich Aktow (Moskwa) RGIA - Rossijskij Gosudarstwiennyj Istoriczeskij Archiw (Sankt-Pietierburg) SMIP - Sbornik Matierialow dla Istorii Proswieszczenija w Rossii, Pietier- burg 1893-1898 (šeria) TPN - Towarzystwo Przyjaciöl Nauk ZDNP - Zumal Diepartamienta Narodnogo Proswieszczenija ZMNP - Zurnal Ministierstwa Narodnogo Proswieszczenija Wst^p Pora udost?pnid szerszemu kr?gowi czytelniköw t? od dawna znan$ specjali- stom ksi^zk?. Aby sprostac potrzebom wymagaj^cych miloSniköw Wilna, nalezato röwniez uwzgl?dnic w niej caly dorobek najnowszych badah. Czytelnik otrzymuje w ten sposöb now^ porcj? wiedzy, w ktörej dzisiejsza nauka prowadzi staly dialog z wczorajszym stanem badari, czasem go koryguje, ale, dzi?ki Bogu, najcz?sciej go potwierdza i nawet umacnia. Najpierw jednak czytelnik ma prawo dowiedziec si?, dlaczego Polacy zawdzi?- czaj$ wlasnie francuskiemu historykowi tak obszern^ prac? o kulturze polskiej na litewsko-ruskich kresach dawnej Rzeczypospolitej w pierwszym trzydziesto- leciu XIX w. Jest to wynik tajemniczych zrz^dzen losu, czasem opatrznosciowych zwi^z- köw mi?dzy Francj^ i Polsk^1. B?d$c z wyksztalcenia rusycyst^ o upodobaniach historycznych, mialem szcz?scie zwi^zac si? z uniwersytetem w Lille, gdzie po- lonistyka byla najmocniejsza we Francji i gdzie uczyl Waclaw Godlewski, Litwin z powiatu upickiego. Kiedy pod koniec roku 1969 udalem si? do Warszawy jako dyrektor OSrodka Kultury Francuskiej przy UW, mialem juz temat mojej pracy ha- bilitacyjnej: promieniowanie Wilna na wszystkich ziemiach zabranych przez Ro- sjan w czasie trzech rozbioröw. Znajomosc rosyjskiego i polskiego umozliwiala mi dost?p do literatury tematu i do zrödel. Ten trzyletni pobyt w Warszawie stanowil wielk^ szans? dla mojej naukowej orientacji. Ale czasy byly ci?zkie. Pami?tam, jak w ostatnich dniach wladzy W Gomulki warszawscy koledzy patrzyli na mnie to z niedowierzaniem, to z podziwem. Ten Francuz interesuje si? Wilnem! Smiatosc czy szalenstwo? Wilno - miasto radzieckie od 25 lat, do ktörego nikt nie moze jezdzic, gdzie wielu Polakow pozostawilo swoje korzenie. O Wilnie möwiono cicho, niby o zakl?tej strefie. A jednak zyczliwosc kierowniköw instytutdw historycznych: PAN - prof. T. Manteuffla oraz Uniwersytetu - prof A. Gieysztora, szybko zapewnila mi pomoc znakomitych kolegöw - S. Kieniewicza, J. Skowron- ka czy J. Woloszyriskiego, ktoremu zawdzi?czam dost?p do bezcennych notatek 1 D. Beauvois, Dzieje Polski w badaniach historyköw francuskich w XX wieku, i M. Willaume, Dzieje Polski w badaniach Daniela Beauvois, [w:] O nas bez nas. Historia Polski w historiografiach obcoj$zycznych, W. Molik, H. ¿aliriski (red.), Poznan 2007, s. 49-68, 69-78; Ja tu jestem z Ksifzyca. Rozmowa z Danielem Beauvois, [w:] Polska w oczach cudzych, R. Januszewski, J. Str^kowski (red.), Wroclaw 2003, s. 47-87. 12 VVstęp prof. L. Chmaja (zmarlego w 1959 r. po 10 latach pobytu w lagrach radzieckich), przechowywanych w Pracowni Dziejow Oswiaty PAN. Krąg przyjaciot ciągle go- towych do pomocy w dostarczaniu ksiąžek, odbitek lub licznych mikrofilmdw szybko się rozszerzal. Doszli: J. Jedlicki, K. Bartnicka, J. Michalski, A. Ryszkiewicz, A. Zahorski, a w innych miastach J. Zdrada, J. Dybiec, K. Mrozowska, M. Plezia (z Krakowa), J. Kloczowski (z Lublina), H. Kocoj (z Katowic) i inni. Kierowanie Ošrodkiem Francuskim nie zostawialo wiele czasu na moje ba- dania, ale zapal mlodošci pozwalal mi pracowac dla siebie w domu na Saskiej Kę- pie. W Holandii kupilem dziwny aparat - maly czytnik do mikrofilmow - i często do pdžnego wieczora rozszyfrowywalem przerzucone na šcianę przez lustro tej magicznej lampy rękopisy listow księcia Adama Czartoryskiego (il. 1) czy wizyta- tora Tadeusza Czackiego (il. 3). Zona i dzieci spaly. Rebus dawnego žycia umyslo- wego w niedostępnym Wilnie czy w Krzemiencu powstawal w ciszy nocy w mojej jadalni (bo gabinetu tam nie byto). Ziomkom z Ambasady Francuskiej nie mdwi- lem o tej dzialalnosci, bo wedtug niepisanych regul nie nalezalo zbyt mocno an- gazowac się w uboczne zajęcia. A nie wiadomo, co by pomyšlaly o moich nocnych mikrofilmowych seansach wtadze UW! Historia pierwszej wersji niniejszej ksiąžki miala bye jeszcze bardzo dluga. Gdy opuszczalem Warszawę w okresie „wczesnego Gierka”, w roku 1972, mozli- wošč prowadzenia dalszych badari zapewnil mi Bronislaw Geremek, z ktorym się bardzo przyjažnilem i ktory kilka lat wczesniej na Sorbonie w Ošrodku Kultury Polskiej pelnit taką funkeję, jak ja wdwczas w Warszawie. Rozumial on, ¿e moja warszawska i krakowska kwerenda po archiwach obiecuje coš zupelnie nowego i ze nie calkiem jest do przeprowadzenia w Polsce. Polecil mnie prof. J. Le Goffowi i F. Furetowi, ktdrzy mi zapewnili miejsce w CNRS-ie, instytueji oferującej idealne warunki badawcze bez obowiązk6w pedagogicznych. Pr6cz regularnego udzialu w seminarium Krzysztofa Pomiana o historii inteligencji w Wyzszej Szkole Nauk Humanistycznych moglem swobodnie organizowač sobie czas i pracę. Zapewnio- no mi wyjazdy naukowe bez ograniczeii. W ramach obchoddw dwusetnej roezni- cy Komisji Edukacji Narodowej mialem mozliwosd przedstawienia kilku szkicow w Polsce, ale najwazniejszy dla pelnego obrazu byl pobyt w archiwach w Moskwie, dwezesnym Leningradzie i Wilnie. Radziecka Akademia Nauk miala umowę o wspdlpracy z CNRS-em, z ktdrej prawie žaden historyk nie korzystal. Každaproš- ba o stypendium pozostawala zresztą bez odpowiedzi, alėja się uparlem. Istniejące w Paryžu katalogi archiwdw rosyjskich byly tak ogblne i mgliste, že nie pozwalaly uložyč žadnego zamierzonego planu badan. Ja jednak wiedzialem, že istnieją we- wnętrzne katalogi, tzw. opisi, i liczylem, že na miejscu ūda mi się do nich dotrzeč. Po kilku nieudanych prdbach nareszeie wpuszczono mnie do tych archiwdw. Liczo- no widoeznie, že się zniechęcę po kilku tygodniach oczekiwania w Moskwie, gdzie stale znajdowano preteksty, by nic mi nie pokazač. Ale dobrze się stalo, že w Lenin gradzie i Wilnie, mimo wielkiej podejrzliwošci wobec mojej osoby, udalo mi się nawiązač pewne kontakty z pracownikami i ušpič czujnošč tzw. rukowoditeli, czyli kontrolerow, wchodzących w szczegoly každej prošby i wymyšlających coraz to nowe VVstęp 13 urojone racje, by nie zdradzič zawartošci licznych tek. Mimo cięžkiej atmosfe- ry widzialem, že litewscy archiwišci w pewnym sensie cieszyli się z obecnošci w ich murach obywatela francuskiego. Plon mojej vviledskiej kwerendy okazal się nadspodzievvanie obfity. Moze myšleli, ¿e nic ciekawego nie zrobię z tej sterty pa- pier6w, ktčrą przekartkovvalem. W Leningradzie zaczęlo się gorzej, bo gošci z kra- jow kapitalistycznych izolowano w osobnej czytelni i pilnowano nawet notatek. Ale mialem szczęšcie, že prof. V.A. Djakovv z Moskwy napisal mi rekomendację i dostalem opis fond6w (zbior6w) dawnego imperatorskiego Ministerstwa Ošwia- ty Narodowej. Od tego momentu poczulem, že jestem w posiadaniu rewelacyjnej dokumentacji. Po ostatecznych poszukiwaniach w Polsce, gdzie krąg moich przyjacidl coraz bardziej się rozszerzal, tacy ludzie, jak R. Czepulisowa, E. Rostworowski, K. Mo- dzelewski, pomagali mi, jak tylko mogli, dając možlivvošč umieszczenia zapovvie- dzi o mojej ksiąžce w polskiej prasie naukowej, gdzie przeciež tematy kresowe wciąž stanowily tabu. W lutym 1977 r., po wydaniu w niklym nakladzie francuskiego oryginalu mo jej pracy, zrobilem habilitację. Obrona tzw. Wielkiej tezy (Grande thėse) na Sorbo- nie nie byla žartem. Trwala 5 godzin, przewodzil jej R. Portal, znany rusofil. On jednak okazal się žyczliwy. Recenzenci na og61 wyražali uznanie dla oryginalnego traktowania przeze mnie historii kulturalnej. Docenili sposdb, w jaki, jako jedy- ny, obchodzę czterechsetną rocznicę powstania Uniwersytetu Wilenskiego. Byli to švvietni znawcy spraw polskich: Z. Markiewicz, A. Jobert, a przede wszystkim S. Kienievvicz, ktčry specjalnie przylecial z Warszawy. Język francuski byt jeszcze, co prawda juž nie na dhigo, językiem elit w Polsce. W następnych latach ksiąžka miala ok. 15 dlugich, gruntownych, pozytywnych re- cenzji w liczących się pismach naukowych. Mialem navvet przyjacielską polemikę z prof. Jerzym Michalskim z IH PAN. Krąžyly ciche opinie, že ta praca wažniejsza jest dla Polakow niž dla Fran- cuzow, wobec czego naležy ją jak najszybciej przethimaczyč i wydač. Byl to czas KOR-u, eksplozji nielegalnych publikacji i wskrzeszenia odwagi obywatelskiej. Moi przyjaciele ošmielili się zasugerowač krakovvskiemu Wydawnictwu Literackiemu, by się podjęlo tego zadania. Dyrektor Andrzej Kurz roztoczyl przede mną bajecz- ną perspektywę wielkonakladowego polskiego wydania. Povvierzyl tlumaczenie znakomitemu poliglocie i zaslužonemu tlumaczovvi Ireneuszovvi Kani. Niestety byly i naciški, by nie prowokowač „Wielkiego Brata” ksiąžką na tak vvtedy delikat- ny temat. Sprawa się przeciągala. W roku 1980, czasie wielkich nadziei, umysly byly zajęte wažniejszymi sprawami i w atmosferze „wejdą czy nie wejdą” dyrektor wydawnictwa juž nie odpovviadal na moję listy. Naturalnie, kiedy noc stanu wo- jennego zapadla nad Polską, nie bylo juž o czym marzyč, tym bardziej že niedwu- znacznie bylem zaangažowany ze swoimi studentami w Lille (gdzie bylem švviežo mianowanym profesorėm i dyrektorem Ošrodka Polskiego) vv komitecie popar- cia dla Solidarnošci. Sprzedawališmy francuskie tlumaczenie slynnych tez Zjazdu Gdanskiego i wysylališmy pieniądze wroclawskim kolegom.