Wiele historii jednego państwa : obraz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1569 roku w ujęciu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich w XIX wieku PDF
Preview Wiele historii jednego państwa : obraz dziejów Wielkiego Księstwa Litewskiego do 1569 roku w ujęciu historyków polskich, rosyjskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich w XIX wieku
Katarzyna Blachowska WIELE HISTORIIJEDNEGO PANSTWA Obraz dziejow Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego do 1569 roku w uj^ciu history kow polskich, rosyjskich, ukrainskich, litewskich i bialoruskich w XIX wieku Wydawnictwo Neriton Warszawa 2009 Redakcja, korekta, indeksy Gražyna Waluga Opracowanie graficzne Elžbieta Malik © Copyright by Katarzyna Btachowska © Copyright by Wydawnictwo Neriton ISBN 978-83-7543-076-9 Tytul dotowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyzszego oraz Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego Wydawnictwo Neriton Wydanie I, Warszawa 2009 Rynek Starego Miasta 29/31, 00-272 Warszawa tel. 022 831-02-61 w. 26 www.neriton.apnet.pl [email protected] Naklad: 400 egzemplarzy Objętošč: 29 arkuszy wydawniczych Druk i oprawa: Fabryka Druku Spis trešci Wstęp............................................................................................................. 9 CZĘŠČ I Imperialnie, narodowo, romantycznie - ujęcia historii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego w pierwszej polowie XIX wieku Rozdzial 1. Fundamenty naukowej historiografii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego......................................................................... 17 Litwa i Rus w historiograficznej tradycji Rzeczypospolitej: Adam Naruszewicz............................................................................................ 17 Uniwersytet Wileñski - tam gdzie zaczęla się historiografía Litwy........... 26 Zródta do badañ nad dziejami Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego . . 35 Rozdzial 2. Dzieje Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego w ofi- cjalnej historiografii rosyjskiej w pierwszej polowie XIX wieku..................................................................................................... 52 Czas okrešlania wtasnej tožsamošci - gdy Wielkie Księstwo Litewskie bylo tylko sąsiadem - historiografía rosyjska do koñca panowania Aleksan dra I: Michal Szczerbatow i Mikoíaj Karamzin.................................... 52 Kiedy Wielkie Księstwo Litewskie stalo się Rusią Zachodnią - oficjalna historiografía czasów Mikolaja I: Mikolaj Ustrialow............................ 71 Czy Litwa to Rus? - model Ustrialowa w opracowaniach monograficznych za panowania Mikolaja I ......................................................................... 85 Rozdzial 3. Wolny lud na pograniczu swiatów - dzieje Litwy i Wiel kiego Księstwa Litewskiego w ujęciu Teodora Narbutta . . . . 90 Rozdzial 4. Slowiansko-baltycki krąg cywilizacyjny - Joachimą Lelewela koncepcja dziejów Polski, Litwy i Rusi..........................116 6 Spis trešci Rozdzial §. Między modelėm Ustrialowa a historiozofią Herdera - refleksja nad przeszlošcią Litwy polskich historykow w kraju................................................................................................. 164 Polska wersja oficjalnej wykladni rosyjskiej: Waclaw Aleksander Maciejowski.......................................................................................... 164 Historia przez pryzmat historiozofii - dzieje Litwinow oczami Jozefą Igna- cego Kraszewskiego.............................................................................. 173 Częšč II Wielosc perspektyw, nowe spojrzenia - ujęcia historii Wielkiego Księstwa Litewskiego i tworzących j e ziem w drugiej potowie XIX wieku Rozdzial 6. Wielkie Księstwo Litewskie w historiografii rosyjskiej czasow Aleksandra II - ujęcie nieoficjalne i oficjalne................189 „Zwichnięta” Rus - historyczny rozwoj tzw. Rusi Zachodniej w interpre- tacji szkoly panstwowej: Sergiusz Solowjow....................................... 189 Fatalne skutki alienacji - ujęcie oficjalne wedlug modelu Ustrialowa: Michal Smirnow................................................................................. 210 Fatalne skutki związkow z Polską - losy tzw. Rusi Zachodniej w ujęciu oficjalnym. Fuzja modeli Ustrialowa i Solowjowa: Michal Kojalowicz 219 Rozdzial 7. Historiografia regionow w czasach Aleksandra II. Wiel kie Ksi^stwo Litewskie - panstwowa kontynuacja Ksi^stwa Polockiego..............................................................................................224 Wielkie Ksi^stwo Litewskie panstwem bialorusko-litewskim - pocz^tki historiografii biatoruskiej: Osip Turczinowicz.................................... 224 Wielkie Ksi^stwo Litewskie panstwem polocko-litewskim - uj^cie stowia- nofilskie: Iwan Bielajew...................................................................... 227 Rozdzial 8. Polska - Rus - Wielkie Ksi^stwo Litewskie. Idee i mity polskiej historiografii...........................................................................242 Litwa i Rus Czerwona w historiografii polskiej po Wiosnie Ludow - narodziny tzw. idei jagiellonskiej: Karol Szajnocha............................ 242 Koniec „apologii naszego historycznego spoleczenstwa” - unie polsko- -litewskie w ocenie koryfeusza tzw. szkoly krakowskiej: Jozef Szujski 257 „Panstwo najwyzszym zwiq.zkiem politycznym” - spojrzenie na unie mlodszego pokolenia historykow tzw. szkoly krakowskiej: Michal Bobrzynski............................................................................................ 274 Spis tresci 7 Rozwiane widmo azjatyckiej despotii - spojrzenie na uni^ mlodszego pokolenia historykow tzw. szkoly krakowskiej: Stanislaw Smolka . . 290 Sita ideij bezsilnosc miecza - dopelnienie apologetycznej wizji unii: Anatol Lewicki.......................................................................................... 316 Rozdzial 9. Z perspektywy Kijowa i Lwowa - dzieje Wielkiego Ksi$- stwa Litewskiego w interpretacji historykow ukrainskich . . . 334 Zakonczenie. Paralela dziejöw Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w historiografii polskiej i rosyjskiej w XVIII i XIX wieku . . . 349 Summary................................................................................................356 Резюме...................................................................................................358 Bibliografia.............................................................................................360 Indeks osob..........................................................................................386 Indeks nazw etnicznych i geograficznych.....................................403 Wst?p Wiek XIX to stulecie wspanialego rozkwitu nauki historycznej. Wypra- cowanie standardow badan, odkrywanie i wydawanie nowych zrodel oraz upowszechnienie refleksji metodologicznej uczynilo z historii dyscyplin? naukow%. Dyscyplin?, ktorej zadaniem - jak chcial tego Leopold von Ranke i o czym przekonana byla wi?kszosc historykow epoki - mialo bye bezstronne, zrodlowo udokumentowane odtworzenie przeszlej rzeczywistosci i wyjasnie- nie, „jak to wlasciwie bylo”1. Fundamentem tego przekonania bylo faktyezne oderwanie historii naukowej od pami?ci zbiorowej, czy raezej pami?ci elit, co obudzilo nadziej?, ze - jak pisze Krzysztof Pomian - wlasciwa pami?ci „wybiorezose ust^pi miejsca ujmowaniu przesziosci w jej pelni czy caiosci. Nadziej? plonn^, bo trzeba bylo z przykrosci^ uswiadomic sobie, ze rowniez historia jest wybioreza, choc inaezej niz pami?c”2. W XIX w. to wlasnie hi- storia, a wlasciwie pisz^cy j\ historycy stall si? tworcami zbiorowej pami?ci b?d^cej najwazniejszym - obok j?zyka, religii i wlasnego panstwa, jezeli takowe istnialo - czynnikiem integruj^cym ksztaituj^ce si? w tym okresie wspolnoty narodowe i wspolnoty mieszkancow panstw. Na kartach swych dziel historycy udzielali odpowiedzi na fundamentalne pytania o historyez- n^ tradycj? wlasnej wspolnoty, jej prawo do zajmowanej ziemi, jej miejsce w swiecie wspolczesnym. Odpowiedzi szczegolnie wazne, gdy historia wielu wspolnot - juz uksztaltowanych bqdz tez wlasnie si? ksztaltuj%cych - zwi^zana byla z tym samym regionem lub panstwem. W Europie Srodkowej doskona- 1 Tak wlasnie, czyli jako nauk? opisow^ (idiograficzn^), ktöra nie odkrywa praw, bo odkryc ich nie moze, lecz ustala i opisuje zaobserwowane (za posrednictwem zrodel) jednost- kowe fakty, zjawiska i - gdy jest to mozliwe - wykrywa zachodz^ce mi?dzy nimi zwi^zki przyezynowe charakteryzowal historic Henryk Rickert, dopelniaj^c i syntetyzuj^c pogl^dy filozofow Wilhelma Diltheya (Einleitung in die Geistewissenschaßen, 1883) i Wilhelma Windel- banda. Pogl^dy Diltheya, Windelbanda i Rickerta dlugo stanowily fundament refleksji nad charakterem nauk spolecznych (humanistycznych). W D i 11 h e y, Budowa swiata historyezne- go w naukach humanistycznych, Gdansk 2004; J. S e r c z y k, 25 wieköw historii. Historycy i ich dziela, Torun 1994, s. 346-348; J. Topol ski, Rozumienie historii, Warszawa 1978, s. 8-25. 2 K. Pomian, Historia. Nauka wohec pami^ci, Lublin 2006, s. 182. 10 Wst?p iym przykiadem panstwa, z ktorym sw% historic wi^zalo wiele wspolnot bylo Wielkie Ksi^stwo Litewskie. Panstwo to w XIX w. nie istniaio, co wi^cej, nie istniaia tez wyrosia na jego gruncie nauka historyczna, ktorej przedstawiciele formulowaliby kon- cepcje objasniaj^ce bieg jego dziejow z jego punktu widzenia. Z perspektywy panstwa, ktore wprawdzie z nazwy bylo panstwem litewskim, lecz wi^kszosc jego ziem stanowily ziemie ruskie i ktore przez kilka wiekow zwi^zane bylo unig, panstwowg. z innym panstwem - Krolestwem Polskim, by ostatecz- nie zostac wl^czone w granice kolejnego panstwa - Imperium Rosyjskiego. W efekcie powstale w XIX w. interpretacje skomplikowanych dziejow Wiel- kiego Ksi^stwa Litewskiego nie tworzyly panned jego wlasnej wspölnoty, gdyz taka si? nie wytworzyla, lecz czynily pami^c o nim czQsdg. pami^ci wspolnot z nim powi%zanych lub wyroslych w poszczegölnych jego cz^sciach: polskiej - zwi^zanej z nim historycznie, rosyjskiej - panuj^cej nad jego zie- miami wspolczesnie, litewskiej, ukrainskiej i bialoruskiej - na jego ziemiach uksztaltowanych. Panned te w sposob oczywisty roznily si$ mi^dzy sob^, a niekiedy - jak w wypadku polskiej i rosyjskiej - wykluczaly. W prezentowanej pracy omowiiam najwazniejsze stanowiska - te, ktore najsilniej wplyn^ly na ksztalt historycznej pami^ci wspolczesnych - objasnia- j^ce proces dziejowy Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego sformulowane w XIX w. przez historyköw polskich i rosyjskich, a takze litewskich, ukrainskich i bia- loruskich. Przy czym najwi^cej uwagi poswi^cilam pogl^dom historyköw polskich i rosyjskich, poniewaz reprezentowali oni najbardziej rozwini^te historiografie, a takze skrajnie rozne punkty widzenia. Historycy polscy legi- tymizowali rzeczywistosc minion^, rosyjscy zas obecn^ i to mi^dzy nimi toczyl si§ zasadniczy spor interpretacyjny. Przedstawiaj^c jego przebieg, staralam si? uchwycic kierunki zmian oraz ustalic powoduj^ce te zmiany czynniki zarowno naukowe, jak i te, ktore z nauk$ bezposredniego zwi^zku nie mialy. A bylo ich wiele, gdyz - jak pisal Marian Henryk Serejski: „Historyk nie moze oderwac si? od swej epoki i swego srodowiska; zaleznie od jego zainteresowan, idealow i problemöw akcentuje, dobiera, opisuje fakty przeszlosci i je wyjasnia”3. W niniejszej pracy zaprezentowalam uj^cia historii Litwy i Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego formulowane przez historyköw polskich i rosyjskich pocz^wszy od konca XVIII wieku, gdy spod ich piör wyszly pierwsze naukowe syntezy rodzimych dziejow, oraz historyköw litewskich, ukrainskich i bialo- ruskich, ktörych prace zacz^ly ukazywac si$ w wieku XIX. Cezurg, koncowq. pracy jest wybuch I wojny swiatowej, wydarzenia przelomowego w dzie- jach wszystkich narodöw i panstw Europy Srodkowej. Praca podzielona jest 3 M.H. Serejski, Problemy historii historiografii, vr.idem, Przesztosc i terazniejszosc. Szki- ce i studia historiograficzne, Wroclaw 1965, s. 12. Wstęp 11 na dwie częšci. Podzial ten jest skutkiem wydarzen, ktore mialy miejsce w Austrii i Rosji w latach 1848-1867 i ktore decydująco wpiynęly na rozwoj polskiej i rosyjskiej nauki historycznej, a takže otworzyly drogę do narodzin nowych historiografii narodowych - ukrainskiej i bialoruskiej. W Cesarstwie Austriackim początek zmian przyniosla Wiosna Ludow, po ktorej nikt juž nie mogl mieč wątpliwošci, že na politycznej scenie regionu pojawil się nowy podmiot - narod ukrainski. Akordem koncowym stalo się zaš przeksztalcenie Cesarstwa Austriackiego w monarchię dualistyczną (1867), czego konsekwen- cją bylo nadanie Galicji autonomii, pozwalającej na powstanie w regionie polskich instytucji naukowych - w Krakowie repolonizowany zostal Uni- wersytet Jagiellonski (1870) i utworzona Akademia Umiejętnošci (1872), we Lwowie częšciowo spolonizowano Uniwersytet im. Franciszka I (1882, częšč wykladow byla prowadzona w języku polskim od początku lat siedemdziesią- tych). Wladze krajowe przejęly takže zarząd nad znajdującymi się w Galicji archiwami4. W Cesarstwie Rosyjskim przelom spowodowala przegrana wojna krymska (1856). W jej konsekwencji mlody car Aleksander II zainicjowal liczne reformy panstwa, m.in. przywrocil autonomię uniwersytetom (1863)5. Jednoczešnie wybuch powstania styczniowego na ziemiach polskich oprocz wielu innych skutkow przyniosl rowniez poglębienie polaryzacji stanowisk historiografii polskiej i rosyjskiej. Częšč I, zložona z 5 rozdzialow, pošwięcona jest historiografii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego pierwszej polowy XIX w. W częšci tej omowilam okolicznošci uksztaltowania się oraz losy trzech odmiennych in- terpretacji przeszlošci Litwy i Wielkiego Księstwa - polskiej, rosyjskiej (ofi- cjalnej) i litewskiej. Rozdzial 1 tej częšci przedstawia fimdamenty naukowej historiografii Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego wraz z analizą miejsca Litwy i Rusi w historiograficznej tradycji Rzeczypospolitej (w ujęciu Adama Naruszewicza) oraz prezentuje kolebkę naukowej historiografii Litwy, czyli osiągnięcia Uniwersytetu Wilenskiego. W rozdziale tym omowione zostaly rowniez dostępne w XIX w. zrodla do badan dziejow Litwy i Wielkiego Księ- stwa Litewskiego. Rozdzial 2 prezentuje formowanie się oficjalnej wykladni dziejow Wielkiego Księstwa Litewskiego w historiografii rosyjskiej czasow Katarzyny II i Aleksandra I (syntezy Michala Szczerbatowa i Mikolaja Ka ramzina), až do panowania Mikolaja I, kiedy to w oparciu o založenia tzw. teorii oficjalnej ludowošci ustalona zostala oficjalna interpretacja przeszlošci Wielkiego Księstwa Litewskiego (prace Mikolaja Ustrialowa i in.), ktora 4 Zob. S. Ciara, Archiwa i uniwersytety w Krakowie i Lwowie w latach 1877/78-1918, Warszawa 2002. 5 Zob. A. Schiller, UNIVERSITASROSSICA. Koncepcja rosyjskiego uniwersytetu 1863 -1917, Warszawa 2008, s. 132-151. 12 Wstęp w nieco tylko zmienionej formie przetrwala a z do konca istnienia imperium Romanowow. W rozdziale 3 omowilam syntezę Teodora Narbutta, ktory - pisząc po polsku i nawiązując do tradycji Rzeczypospolitej - przedstawil pienvszą opublikowaną drukiem koncepcję proponującą interpretację dziejow Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego z litewskiego punktu widzenia. Rozdzial 4 pošwięcony jest ujęciu dziejow Litwy i Rusi, tj. Litwy i Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz Rusi Czenvonej, sformuiowanemu przez Joachimą Lelewela. Bylo to pogląd, ktory wywarl bardzo silny wpiyw na historykow polskich drugiej polowy XIX w. W rozdziale ostatnim przedstawilam podjętą przez Waclawa Aleksandra Maciejowskiego probę przeniesienia na grunt polski založen interpretacyjnych przyjętych w oficjalnej wykladni rosyjskiej oraz nad wyraz interesu jący eksperyment metodologiczny Jozefą Ignacego Kraszewskiego. Częšč II pošwięcona jest historiografii Litwy i Wielkiego Księstwa w drugiej polowie XIX w. Sklada się z 4 rozdziatow, ktorych numeracja jest kontynuacją numeracji rozdzialow częšci I. Tak więc w rozdziale 6 przed- stawilam uksztaltowane w czasach Aleksandra II stanowisko nieoficjalnej historiografii rosyjskiej (Sergiusz Solowjow), historiografii oficjalnej (Michal Smirnow, Michal KojaIowicz) oraz koncepcję najwybitniejszego badacza dziejow Wielkiego Księstwa Litewskiego przelomu wiekow XIX i XX - Ma- twieja Lubawskiego. Rozdzial 7 omawia prace pošwięcone dziejom Bialorusi, ktore mogly powstač w dobie liberalnych reform Aleksandra II, gdy možliwe stalo się badanie historii regionow Cesarstwa Rosyjskiego. Uwzględnilam prace historykow bialoruskich Osipa Turczinowicza i Mitrofana Dowbor- Zapolskiego oraz historyka rosyjskiego Iwana Bielajewa. Došč rozbudowa- ny rozdzial 8 przedstawia natomiast koncepcje historykow polskich drugiej polowy XIX w., począwszy od Karola Szajnochy, poprzez reprezentantow tzw. szkoly krakowskiej - Jozefą Szujskiego i Michala Bobrzynskiego - po Stanislawa Smolkę, Anatola Lewickiego i in. W rozdziale ostatnim omowi- lam koncepcje dziejow Wielkiego Księstwa Litewskiego sformulowane przez historykow ukrainskich - w Rosji (Wlodzimierz Antonowicz) i w monarchii austro-węgierskiej (Michal Hruszewski). W rozdzialach częšci II tylko margi- nalnie uwzględnilam liczne prace na temat Rusi Czerwonej (Rusi Halickiej), ktorym w drugiej polowie XIX w. z przyczyn oczywistych zarowno historycy ukrainscy, jak i polscy pošwięcali wiele uwagi. Tematyka ta jednak wychodzi poza ramy podjętego w mojej pracy tematu i ze względu na swą wagę wymaga odrębnych studiow. Ze względu na tematykę pracy jej podstawę žrodlową stanowią publi- kowane teksty historykow. Szczegolną uwagę pošwięcilam pracom autorow polskich, rosyjskich i ukrainskich, ktorych poglądy byly reprezentatywne dla danego okresu rozwoju poszczegolnych historiografii i wywarly istotny wplyw Wst?p 13 na spoleczenstwo. W odniesieniu do historiografii litewskiej i biatoruskiej uwzgl?dnilam prace autorów, których koncepcje nie zostaly zaakceptowane przez wspóíczesn% im nauk?. W tym wypadku staralam si? odpowiedziec na pytanie o przyczyny tego faktu. Pytanie wazne równiez i dlatego, ze np. do koncepcji sformufowanych przez XIX-wiecznych historyków nawi^zala histo riografía bialoruska w latach dziewi?cdziesi%tych XX w. - po uzyskaniu przez Bialorus niepodlegiosci6. Prac? uzupelnia indeks osobowy, zawieraj^cy szcz^tkowe informacje bio- graficzne, oraz indeks geograficzny, które - jak mam nadziej? - uiatwi^ Czytel- nikowi poruszanie si? po zawilosciach XIX-wiecznej historiografii Wielkiego Ksi?stwa Litewskiego. Jej dzieje pokazuj^, jaki jest los historycznej pami?ci o pañstwie, które nie wytworzylo wspólnoty kontynuuj^cej wlasn^ tradycj?, lecz stalo si? cz?sciq. pami?ci wspólnot powigzanych z nim w róznoraki sposób, ale nie poczuwaj^cych si? do bycia jego dziedzicami. Te dzieje przedstawiam na kartach niniejszej pracy. Tytuly zapisane w j?zykach cyrylickich podano w transliteracji na znaki laciñskie zgodnie z zaleceniami zawartymi w Polskiej Normie PN-ISO 9 obowi^zuj^cej od 1 lutego 2000 r. Podzi?kowania Poczuwam si? do milego obowi^zku podzi?kowania tym wszystkim, którzy nie szcz?dzili mi pomocy w pracy nad niniejszym tekstem i bez których z pewnosciq. mialby on zupelnie inny ksztalt. Serdeczne slowa podzi?kowania kieruj? ku Panu Profesorowi Jerzemu Maternickiemu za nieocenion^ pomoc w tworzeniu koncepcji pracy. Panu Profesorowi Andrzejowi Wierzbickiemu gorjeo dzi?kuj? za to, ze byl tak cierpliwym sluchaczem i zyczliwym kryty- kiem. Pañi Profesor Zofii Zieliñskiej wdzi?czna jestem za pomoc w zbieraniu niezb?dnych materialów zródtowych. Dzi?kuj? tez Panu Andrzejowi Wroñ- skiemu z Wydawnictwa „Neriton” za serdecznosc i cierpliwosc. 6 Zob. prace Mykoly Ermalowicza (Belaruskaá dzárzava Válikae Knástva Litouskae, Minsk 2000 i wczesniejsze).
The list of books you might like
