Werken aan de robotsamenleving

223 Pages·2015·3.92 MB·Dutch

Steeds vaker komen we in aanraking met robots en verregaande automatisering. Denk
W
aan robotstofzuigers, zelfscankassa’s of online tools waarmee je zelf juridische contracten ER
K
kunt opstellen. De discussie over wat deze automatisering gaat betekenen voor E
N
toekomstige werkgelegenheid is inmiddels losgebarsten in de media, de wetenschap A
A
N
en de politiek. De een ziet kansen met nieuwe mogelijkheden voor meer comfort, D
gezondheid en economische groei. De ander maakt zich zorgen over de vraag of E R
O
‘slimme technologie’ banen gaat vervangen. B
O
T
S
A
Over die laatste vraag gaat dit rapport. Wat betekent de inzet van slimme technologie M
E
voor de werkgelegenheid? Welke taken kan slimme technologie overnemen van de N
L
E
mens en waar vullen mens en machine elkaar aan? Hoe verandert de organisatie van V
IN
arbeids- en productieprocessen en welke invloed heeft dat op automatisering van werk? G
Zijn bepaalde groepen op de arbeidsmarkt kwetsbaarder dan andere? Met welke
beleidsmaatregelen kunnen we de kansen van automatisering benutten en negatieve
effecten zoveel mogelijk voorkomen?
Het rapport Werken aan de robotsamenleving brengt in kaart, wat er in de wetenschap
bekend is over de relatie technologie en werkgelegenheid. Het werpt een blik op de
toekomst en geeft een beeld van de beleidsopties. Het rapport legt zo een gezamen-
lijke kennisbasis voor het maatschappelijke en politieke debat over de vraag, hoe
Nederland ervoor kan zorgen dat we de robotsamenleving zo inrichten dat deze
samenleving voor iedereen een aantrekkelijk perspectief is.
Werken aan de
robotsamenleving
Visies en inzichten uit de wetenschap over
de relatie technologie en werkgelegenheid
Rinie van Est & Linda Kool (red.)
R
A
T
H
E
N
A
U
IN
S
T
IT
U
U
T
Het Rathenau Instituut stimuleert de publieke en politieke meningsvorming over Wie was Rathenau?
wetenschap en technologie. Daartoe doet het instituut onderzoek naar de Het Rathenau Instituut is genoemd naar professor dr. G.W. Rathenau
organisatie en ontwikkeling van het wetenschapssysteem, publiceert het over (1911-1989). Rathenau was achtereenvolgens hoogleraar experimentele
maatschappelijke effecten van nieuwe technologieën, en organiseert het debatten natuurkunde in Amsterdam, directeur van het natuurkundig laboratorium
over vraagstukken en dilemma’s op het gebied van wetenschap en technologie. van Philips in Eindhoven en lid van de Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid. Hij kreeg landelijke bekendheid als voorzitter van de
commissie die in 1978 de maatschappelijke gevolgen van de opkomst van
micro-elektronica moest onderzoeken. Een van de aanbevelingen in het
rapport was de wens te komen tot een systematische besturdering van de
maatschappelijke betekenis van technologie. De activiteiten van Rathenau
hebben ertoe bijgedragen dat in 1986 de Nederlandse Organisatie voor
Technologisch Aspectenonderzoek (NOTA) werd opgericht. NOTA is op
2 juni 1994 omgedoopt in Rathenau Instituut.
Werken aan de robotsamenleving
Visies en inzichten uit de wetenschap over de relatie
technologie en werkgelegenheid
© Rathenau Instituut, Den Haag, 2015
Rathenau Instituut
Anna van Saksenlaan 51
Postadres:
Postbus 95366
2509 CJ Den Haag
Telefoon: 070-342 15 42
E-mail: [email protected]
Website: www.rathenau.nl
Uitgever: Rathenau Instituut
Bewerking interviewverslagen: Christine voor Taal
Redactie: Redactie Dynamiek
Opmaak: Boven de Bank, Zeist
Coverbeeld: Hollandse Hoogte
Infographics: Rikkers Infographics
Drukwerk: Drukkerij Groen, Hoofddorp
Dit boek is gedrukt op FSC gecertificeerd papier.
Eerste druk: juni 2015
ISBN/EAN: 978-90-77364-68-0
Deze publicatie kan als volgt worden aangehaald/ Preferred citation:
Est, R. van & L. Kool (red.). Werken aan de robotsamenleving: visies en
inzichten uit de wetenschap over de relatie technologie en werkgelegenheid,
Den Haag, Rathenau Instituut 2015
Het Rathenau Instituut heeft een Open Access beleid. Rapporten, achtergrondstudies, wetenschap-
pelijke artikelen, software worden vrij beschikbaar gepubliceerd. Onderzoeksgegevens komen
beschikbaar met inachtneming van wettelijke bepalingen en ethische normen voor onderzoek over
rechten van derden, privacy, en auteursrecht.
© Rathenau Instituut 2015
Verveelvoudigen en/of openbaarmaking van (delen van) dit werk voor creatieve, persoonlijke of
educatieve doeleinden is toegestaan, mits kopieën niet gemaakt of gebruikt worden voor
commerciële doeleinden en onder voorwaarde dat de kopieën de volledige bovenstaande
referentie bevatten. In alle andere gevallen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaan-
de schriftelijke toestemming van het Rathenau Instituut.
Werken aan
de robotsamenleving
Visies en inzichten uit de wetenschap
over de relatie technologie en
werkgelegenheid
Redactie
Rinie van Est en Linda Kool
Auteurs
Rinie van Est, Ira van Keulen, Linda Kool, Arnoud van Waes en Frans Brom
(Rathenau Instituut)
Frans van der Zee en Govert Gijsbers (TNO)
Jan Korsten, Harry Lintsen en Johan Schot (Stichting Historie der Techniek)
Bestuur Rathenau Instituut
mw. G.A. Verbeet (voorzitter)
prof. dr. E.H.L. Aarts
prof. dr. ir. W.E. Bijker
prof. dr. R. Cools
dr. H.J.M. Dröge
drs. E.J.F.B. van Huis
prof. dr. ir. H.W. Lintsen
prof. mr. J.E.J. Prins
prof. dr. M.C. van der Wende
dr. ir. M.M.C.G. Peters (secretaris)
Rathenau Instituut 5
Voorwoord
Brigitte van der Burg
In de samenleving bestaan verschillende ideeën over de effecten die technolo-
gische ontwikkelingen en globalisering op ons leven, onze banen en onze
welvaart zullen hebben. Er heerst onzekerheid over de effecten van doorbraken
zoals nanotechnologie, kunstmatige intelligentie, robotisering en 3D-printers.
Leiden deze ontwikkelingen tot vernietiging van banen of juist tot het ontstaan
van andere, en wellicht zelfs meer banen? Creëren we winnaars en verliezers
op de arbeidsmarkt? Wie zijn dan de winnaars? En wie de verliezers? Of
worden we er, na een aanpassingsperiode, wellicht allemaal beter van?
Wat kunnen we leren van grote perioden van technologische veranderingen in
de vorige eeuwen, zoals de industriële revolutie? En wat is de rol van de
politiek? Wat moet de politiek juist wel doen en wat moet diezelfde politiek
juist laten? Hoe kunnen politiek en samenleving ons in staat stellen deze
geboden kansen te grijpen en tegelijkertijd verstandig met de risico’s om te
gaan?
In de Tweede Kamer, specifiek in de Vaste Commissie voor Sociale Zaken en
Werkgelegenheid, werd de noodzaak gevoeld om meer inzicht te krijgen in de
gevolgen van de technologische ontwikkelingen voor de arbeidsmarkt. Men
wilde proactief met dit belangrijke onderwerp aan de slag gaan. De Tweede
Kamer heeft zodoende het Rathenau Instituut gevraagd een rapportage op te
stellen waaruit duidelijk wordt, wat er vanuit de wetenschap bekend is over de
invloed van technologische ontwikkelingen op de arbeidsmarkt, en op de
welvaart in de loop der tijd. Een dergelijke studie is belangrijk om de inzichten
uit de wetenschap en de lessen uit de geschiedenis te gebruiken als basis voor
het politieke debat. Zo kunnen bepaalde ‘mythes’ ontkracht, en blinde vlekken
ingekleurd worden. Zoals op vele terreinen, heeft ook hier de nauwe band
tussen wetenschap en politiek wederom zijn enorme waarde bewezen.
Met het voorliggende rapport van het Rathenau Instituut, wordt dit inzicht
geboden. Het rapport geeft daarmee een gedeeld startbeeld op basis
waarvan ieder vanuit zijn of haar maatschappijbeeld en politieke visie de
mogelijkheden en risico’s kan afwegen die technologische ontwikkelingen nu
en in de toekomst kunnen opleveren voor de werkgelegenheid en de econo-
mische groei. Terugkijkend leert het rapport ons ook, dat die technologische
ontwikkelingen ons vaak andere en meer banen hebben opgeleverd, en
bovendien meer welvaart. Een belangrijke vraag is en blijft of dat bij de
huidige technologische ontwikkelingen op dezelfde manier zal uitpakken.
6 Werken aan de robotsamenleving
Verandering is onvermijdelijk en zal elk van ons raken, of we dat nu willen of
niet. Hoe we omgaan met verandering zal de mate van werkgelegenheid en
welvaart van ons land in de toekomst bepalen. Daarbij kan een uitspraak van
Franklin D. Roosevelt uit de vorige eeuw als leidraad dienen: “The only limit to
our realization of tomorrow will be our doubts of today. Let us move forward
with strong and active faith.”
Brigitte van der Burg
Voorzitter Tweede Kamercommissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Rathenau Instituut 7
Voorwoord
Melanie Peters
Voordat ik in de trein naar huis stap, loop ik nog even de AH To Go binnen op
Den Haag Centraal. Er staan lange rijen voor de kassa’s met kassière, maar het
is leeg voor de onbemande kassa’s. Wat maakt het dat mensen, die vaak een
trein te halen hebben, in de rij gaan staan?
Steeds vaker komen wij in ons persoonlijke of professionele leven in aanraking
met robots of verdergaande automatisering. Lang leken de ontwikkelingen in
de robotica en de kunstmatige intelligentie nog ver weg. We lachten om het
amateuristische niveau van de toepassingen. Maar nu lijken de ontwikkelingen
toch veel sneller te zijn gegaan dan we dachten. De spraakherkenning in mijn
mobieltje werkt goed, een robotgrasmaaier is betaalbaar, niemand kijkt meer
op van een nieuwsitem over drones en binnenkort rijdt er een zelfrijdende bus
in Wageningen. Robotisering beïnvloedt meer maatschappelijke domeinen
dan je op het eerste gezicht zou denken: zorg, verkeer, politie, krijgsmacht,
arbeid, noem maar op.
Het Rathenau Instituut heeft veel ervaring met het onderzoeken van robotise-
ring en informatisering. Het onderwerp staat ook in ons nieuwe
Werkprogramma 2015-2016. In deze studie hebben we – in opdracht van de
Tweede Kamercommissie voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid – op een rij
gezet wat de wetenschap heeft geschreven over het effect van informatietech-
nologie op werkgelegenheid in het verleden, nu en in de toekomst. Opvallend
is dat onder wetenschappers redelijk veel consensus is over de relatie tussen
informatietechnologie en werk in het recente verleden. De consensus is echter
ver te zoeken als het gaat om voorspellingen voor de toekomst.
De gemiddelde Nederlander noemt de impact van kunstmatige intelligentie
op de arbeidsmarkt ‘beangstigend’. Dat blijkt uit recent opinieonderzoek van
Intermediair. Dat is begrijpelijk, want computers kunnen inmiddels cognitief
routinewerk overnemen en dat leidt tot ‘baanpolarisatie’. De vraag naar
middelbaar geschoold werk is afgenomen, terwijl de vraag naar (vooral)
hooggeschoold en laaggeschoold werk stijgt.
Nieuwe technologieën hebben altijd tot maatschappelijke zorgen geleid. In
1979 (dus nog voor de opkomst van de personal computer) stelde het kabinet
een commissie in die de maatschappelijke gevolgen van micro-elektronica moest
onderzoeken. Het rapport van deze commissie legde de basis voor een gericht
industriebeleid en plaatste de informatiemaatschappij op de sociale en politieke
agenda. De leiding van de commissie was in handen van Gerhart Rathenau,
8 Werken aan de robotsamenleving
voormalig directeur van Philips NatLab en lid van de WRR, dezelfde man naar
wie ons instituut is vernoemd.
Gerhart Rathenau sprak van een informatiesamenleving. In zijn voetsporen
stellen wij nu in dit rapport voor om de term ‘robotsamenleving’ te gebruiken
om het debat over digitalisering en de invloed op werk verder op gang te
brengen. Met dit rapport willen we een kennisbasis leggen in het komende
politieke en maatschappelijke debat. Het is belangrijk dat we als Nederland nu
gaan nadenken over hoe we deze samenleving willen en kunnen inrichten
zodat het voor iedereen een aantrekkelijk perspectief is.
Dr. ir. Melanie Peters
Directeur Rathenau Instituut