Warunki życia ludności w województwie lubelskim w latach 2003-2005 PDF
Preview Warunki życia ludności w województwie lubelskim w latach 2003-2005
URZ¥D STATYSTYCZNY w LUBLINIE Informacje i opracowania statystyczne W arunki ¿ycia ludnoœci w województwie lubelskim w latach 2003-2005 LUBLIN 2006 ZESPÓŁ REDAKCYJNY PRZEWODNICZĄCY Kazimierz Tucki CZŁONKOWIE Andrzej Dejnek Waldemar Dymek Jerzy Greszta Andrzej Matacz Andrzej Miszczuk Paweł Wroński Wojciech Żuchowski Publikację opracowali pracownicy Wydziału Analiz przy współpracy pracowników wydziałów branżowych Projekt okładki Wojciech Pikuła Kartogramy, wykresy i skład komputerowy Anna Kozak ISBN 978-83-7402-166-1 PRZEDMOWA Publikacja pt. „Warunki życia ludności w województwie lubelskim w latach 2003-2005” jest drugim, po 1998 roku opracowaniem Urzędu Statystycznego w Lublinie w całości poświęconym tej te- matyce. Składa się z części tabelarycznej i graficznej poprzedzonych uwagami metodycznymi. W uwagach metodycznych omówiono zasady doboru danych i ich grupowania. Przedstawiono również niezbędne definicje wskaźników i pojęć zamieszczonych w tablicach statystycznych. Głównym celem opracowania było scharakteryzowanie - na podstawie dostępnych danych staty- stycznych - warunków życia ludności w województwie lubelskim, z uwzględnieniem podziałów na pod- regiony i powiaty. Materiał liczbowy podano w retrospekcji od 2003 roku. W niniejszej publikacji starano się dać również odpowiedź na pytanie, jak różnią się warunki ży- cia w województwie lubelskim od tychże w innych województwach i przeciętnych w kraju w 2005 r. Do oceny wykorzystano metodę porównawczą danych i zajmowanych lokat. W oparciu o wybrane wskaźniki i ich lokaty cząstkowe oraz ogólne ustalono klasyfikację województw oraz powia- tów w województwie lubelskim. Dane usystematyzowano w następujących grupach tematycznych: demografia, uwarunkowania społeczne, środowisko naturalne, warunki materialne, dostępność infrastruktury społecznej, mieszkania i infrastruktura techniczna, inne uwarunkowania gdzie indziej niesklasyfikowane. Niektóre wskaźniki zaprezentowano w formie graficznej w postaci wykresów i kartogramów. Układ treści oraz sposób przedstawienia danych wynika z dążenia do możliwie pełnego naświe- tlenia złożonych i wielostronnych zjawisk rzutujących na warunki życia mieszkańców naszego regionu. Bardziej szczegółowe informacje dostępne są w Urzędzie Statystycznym w postaci tabulogramów wyni- kowych oraz w formie elektronicznej. Publikacja nie zawiera analizy tekstowej. Czytelnikom pozostawiamy interpretację danych, wy- ciąganie własnych wniosków i spostrzeżeń. Mam nadzieję, iż ta pozycja wydawnicza wzbogaci zakres informacji i rozszerzy zasób wiedzy odbiorców naszych publikacji. Dyrektor Urzędu Statystycznego w Lublinie Kazimierz Tucki Lublin, grudzień 2006 r. SPIS TREŚCI Str. PRZEDMOWA................................................................................................................................................................... 3 UWAGI METODYCZNE.................................................................................................................................................. 7 TABLICE Tabl. Str. I. WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE NA TLE KRAJU Demografia........................................................................................................................................................ 1 21 Uwarunkowania społeczne................................................................................................................................ 2 22 Środowisko naturalne........................................................................................................................................ 3 24 Warunki materialne............................................................................................................................................ 4 26 Mieszkania i infrastruktura techniczna ............................................................................................................. 5 30 Dostępność infrastruktury społecznej................................................................................................................ 6 33 Inne uwarunkowania.......................................................................................................................................... 7 35 II. WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE NA TLE INNYCH WOJEWÓDZTW W 2005 R. Wskaźniki najkorzystniejsze dla województwa lubelskiego.............................................................................. 1 (8) 46 Wskaźniki przeciętne dla województwa lubelskiego......................................................................................... 2 (9) 54 Wskaźniki niekorzystne dla województwa lubelskiego..................................................................................... 3 (10) 68 III. WYBRANE DANE O PODREGIONACH I POWIATACH W 2005 R. Ludność.............................................................................................................................................................. 1 (11) 99 Ruch naturalny i migracje ludności................................................................................................................... 2 (12) 100 Podmioty gospodarki narodowej oraz pracujący w gospodarce narodowej...................................................... 3 (13) 101 Bezrobocie rejestrowane.................................................................................................................................... 4 (14) 102 Bezpieczeństwo publiczne................................................................................................................................. 5 (15) 103 Wykorzystanie powierzchni............................................................................................................................... 6 (16) 104 Ochrona środowiska.......................................................................................................................................... 7 (17) 105 Wynagrodzenia.................................................................................................................................................. 8 (18) 106 Mieszkania......................................................................................................................................................... 9 (19) 107 Infrastruktura komunalna................................................................................................................................... 10 (20) 108 Kultura i sport.................................................................................................................................................... 11 (21) 109 Edukacja i wychowanie..................................................................................................................................... 12 (22) 110 Ochrona zdrowia i opieka społeczna................................................................................................................. 13 (23) 111 Budżety jednostek samorządu terytorialnego.................................................................................................... 14 (24) 112 IV. KLASYFIKACJA WOJEWÓDZTW I POWIATÓW W 2005 R. Ogólne lokaty województw............................................................................................................................... 1 (25) 121 Lokaty województw w grupach tematycznych.................................................................................................. 2 (26) 122 Ogólne lokaty powiatów.................................................................................................................................... 3 (27) 129 Lokaty powiatów w grupach tematycznych....................................................................................................... 4 (28) 130 WYKRESY – WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE NA TLE KRAJU Str. Ludność według płci i wieku w województwie lubelskim w 2005 r....................................................................... 36 Ruch naturalny ludności w 2005 r........................................................................................................................... 36 Struktura pracujących w 2005 r............................................................................................................................... 37 Bezrobotni zarejestrowani w 2005 r........................................................................................................................ 37 Bezpieczeństwo publiczne w 2005 r........................................................................................................................ 38 Ochrona środowiska w 2005 r................................................................................................................................. 39 Struktura dochodów i wydatków w gospodarstwach domowych w 2005 r............................................................. 40 Wyposażenie gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytkowania w 2005 r............................ 41 Przeciętne miesięczne spożycie wybranych artykułów żywnościowych w 2005 r.................................................. 41 Przeciętne miesięczne wynagrodzenia i świadczenia emerytalno-rentowe brutto w 2005 r.................................... 42 Odsetek pracowników pełnozatrudnionych według otrzymywanej krotności przeciętnego miesięcznego wyna- grodzenia brutto w październiku 2004 r............................................................................................................... 43 Przeciętna wielkość mieszkań i ich zaludnienie w 2005 r....................................................................................... 44 Mieszkania wyposażone w instalacje w 2005 r....................................................................................................... 44 Rachunki narodowe w 2004 r.................................................................................................................................. 45 KARTOGRAMY Str. I. WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE NA TLE INNYCH WOJEWÓDZTW W 2005 R. Ludność.................................................................................................................................................................... 80 Podmioty gospodarki narodowej............................................................................................................................. 81 Stopa bezrobocia rejestrowanego............................................................................................................................. 81 Bezrobotni zarejestrowani....................................................................................................................................... 82 Bezpieczeństwo publiczne....................................................................................................................................... 83 Ochrona środowiska................................................................................................................................................ 84 Przeciętne miesięczne wydatki w gospodarstwach domowych............................................................................... 86 Wyposażenie gospodarstw domowych w niektóre przedmioty trwałego użytkowania........................................... 87 Przeciętne miesięczne spożycie wybranych artykułów żywnościowych................................................................. 88 Rynek nieruchomości.............................................................................................................................................. 89 Ceny detaliczne niektórych towarów nieżywnościowych i usług............................................................................ 90 Przeciętne miesięczne wynagrodzenia i świadczenia emerytalno-rentowe brutto................................................... 91 Przeciętne wynagrodzenia brutto pracowników pełnozatrudnionych...................................................................... 92 Opieka socjalna........................................................................................................................................................ 93 Wyposażenie mieszkań ........................................................................................................................................... 94 Warunki mieszkaniowe............................................................................................................................................ 95 Kultura i sport.......................................................................................................................................................... 96 Komputery przeznaczone do użytku uczniów w szkole.......................................................................................... 97 Rachunki narodowe................................................................................................................................................. 98 II. WYBRANE DANE O PODREGIONACH I POWIATACH W 2005 R. Gęstość zaludnienia................................................................................................................................................. 113 Współczynnik obciążenia demograficznego............................................................................................................ 113 Przyrost naturalny.................................................................................................................................................... 114 Migracje na pobyt stały............................................................................................................................................ 114 Podmioty gospodarki narodowej............................................................................................................................. 115 Osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą............................................................................................. 115 Stopa bezrobocia rejestrowanego............................................................................................................................. 116 Bezrobotni pozostający bez pracy dłużej niż rok..................................................................................................... 116 Przestępstwa stwierdzone w zakończonych postępowaniach przygotowawczych.................................................. 117 Wypadki drogowe.................................................................................................................................................... 117 Ścieki przemysłowe i komunalne wymagające oczyszczenia odprowadzane do wód powierzchniowych lub do ziemi..................................................................................................................................................................... 118 Emisja gazowych zanieczyszczeń powietrza........................................................................................................... 118 Przeciętna powierzchnia użytkowa jednego mieszkania......................................................................................... 119 Mieszkania oddane do użytkowania........................................................................................................................ 119 Wyposażenie mieszkań ........................................................................................................................................... 120 III. KLASYFIKACJA WOJEWÓDZTW I POWIATÓW W 2005 R. Ogólne lokaty województw..................................................................................................................................... 136 Ogólne lokaty powiatów.......................................................................................................................................... 137 5 OBJAŚNIENIA ZNAKÓW UMOWNYCH Kreska (-) – zjawisko nie wystąpiło Kropka (.) – zupełny brak informacji albo brak informacji wiarygodnych Znak x – wypełnienie pozycji jest niemożliwe lub niecelowe Znak ∆ – oznacza, że nazwy zostały skrócone w stosunku do obowiązującej klasyfikacji „W tym” – oznacza, że nie podaje się wszystkich składników sumy UŻYWANE SKRÓTY Dz. U. = Dziennik Ustaw dt = decytona nr = numer r. = rok poz. = pozycja tys. = tysiąc art. = artykuł t = tona ust. = ustęp zł = złoty z późn. zm. = z poźniejszymi zmianami kW·h = kilowatogodzina cd. = ciąg dalszy ha = hektar dok. = dokończenie tj. = to jest km = kilometr itp. = i tym podobne m2 = metr kwadratowy mln = milion km2 = kilometr kwadratowy tzw. = tak zwany m3 = metr sześcienny l = litr hm3 = hektometr sześcienny szt = sztuka dam3 = dekametr sześcienny kpl = komplet g = gram m-cy = miesięcy kg = kilogram p u = powierzchnia użytkowa MON = Ministerstwo Obrony Narodowej pt. = pod tytułem MS = Ministerstwo Sprawiedliwości np. = na przykład MSWiA = Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji m.in. = między innymi 6 UWAGI METODYCZNE WPROWADZENIE W niniejszym opracowaniu scharakteryzowano warunki życia ludności w województwie lubelskim w oparciu o dostępne dane statystyczne, systematyzując je według następujących grup tematycznych: - demografia (stan i struktura ludności, ruch naturalny i wędrówkowy ludności), - uwarunkowania społeczne (rynek pracy i bezpieczeństwo publiczne), - środowisko naturalne (wykorzystanie powierzchni, ochrona środowiska, walory przyrodnicze), - warunki materialne (budżety gospodarstw domowych, ceny, wynagrodzenia i świadczenia społeczne, opieka socjalna), - dostępność infrastruktury społecznej (kultura i sport, edukacja i wychowanie, ochrona zdrowia i opieka spo- łeczna), - mieszkania i infrastruktura techniczna (mieszkania, wodociągi, kanalizacja, gaz, drogi, telefonia), - inne uwarunkowania, gdzie indziej niesklasyfikowane (rachunki narodowe, budżety jednostek samorządu te- rytorialnego). Dane zaprezentowano w ujęciu tabelarycznym i formie graficznej. Informacje dla województwa lubelskiego obejmują lata 2003-2005. Dla ostatniego roku pełny zestaw da- nych wojewódzkich (w części I opracowania) porównano z podobnym dla kraju uzyskując w przypadku: - danych bezwzględnych - wskaźniki udziału województwa lubelskiego w wielkościach krajowych (Polska =100 oznaczone *), - wskaźników - przeciętne wskaźniki krajowe. Miary statystyczne dla województwa lubelskiego w 2005 r. zestawiono z analogicznymi dla innych woje- wództw i ustalono ich klasyfikację. Uzyskany materiał liczbowy uporządkowano według lokat zajmowanych przez województwo lubelskie i przedstawiono w tablicach w trzech grupach wskaźników: - I grupa – wskaźniki najkorzystniejsze dla województwa lubelskiego – przyporządkowane zajęciem lokaty od 1 do 5 wśród wszystkich województw, - II grupa – wskaźniki przeciętne dla województwa lubelskiego – plasujące województwo lubelskie od 6 do 11 miejsca, - III grupa – wskaźniki niekorzystne dla województwa lubelskiego – gdzie województwo lubelskie zajmuje końcowe lokaty od 12 do 16. Tablice te zawierają: - nazwę wskaźnika, - określenie, czy dany wskaźnik jest stymulantą (korzystny) czy destymulantą (niekorzystny) dla warunków życia ludności, - lokatę województwa lubelskiego wśród 16 województw – według malejącej wartości wskaźnika w przypadku stymulant i rosnącej dla destymulant, - nazwy województw, które zajmują pozycję najlepszą i najgorszą wraz z wielkościami wskaźników, - nazwy pozostałych województw z danej grupy wraz z wielkościami wskaźników. W przypadku, gdy kilka województw miało identyczne wskaźniki, wówczas przypisane zostały do grupy ko- rzystniejszej, np. województwa z lokatami 5-6 włączono do grupy wskaźników najkorzystniejszych, a z lokatami 11-12 do grupy wskaźników średnich. W następnych tablicach zaprezentowano materiał liczbowy charakteryzujący warunki życia ludności w podregionach i powiatach województwa lubelskiego w 2005 r. Dla wszystkich województw oraz powiatów województwa lubelskiego w 2005 r. wykorzystując lokaty wskaźni- ków sporządzono dwie odrębne klasyfikacje, które wykonano w czterech następujących etapach: - z ogółu dostępnych wskaźników statystycznych metodą ekspercką wybrano wskaźniki charakteryzujące warunki życia ludności. Kryteriami, jakimi kierowano się przy doborze wskaźników były: duża zmien- ność przestrzenna oraz unikanie dublowania tych samych informacji, - wybrane wskaźniki podzielono na siedem wcześniej wymienionych grup, - dla każdej z grup wskaźników obliczono lokatę cząstkową (będącą średnią arytmetyczną lokat jednostko- wych), - lokaty cząstkowe posłużyły do obliczenia lokaty ogólnej (będącej średnią arytmetyczną lokat cząstko- wych). 7 Wykaz miar statystycznych przyjętych do obliczeń cząstkowych i ogólnych lokat województw oraz powiatów Charakter Lp. Wyszczególnienie Uzasadnienie wyboru wskaźnika wskaźnika Demografia Stopień koncentracji ludności ma znaczący wpływ na natężenie 1. Ludność na 1 km2 stymulanta działalności usługowej i wytwórczej, a tym samym zapewnia lepszy dostęp do usług oraz do miejsc pracy. W warunkach miejskich łatwiej jest zaspokoić egzystencjalne 2. Ludność w miastach w % stymulanta potrzeby ludności. Wysoki poziom współczynnika wskazuje na niekorzystną Współczynnik obciążenia 3. destymulanta strukturę wiekową mieszkańców, wpływającą na poziom życia demograficznego ludności. Odzwierciedla przyszłościowy potencjał demograficzny woje- Udział ludności w wieku 4. stymulanta wództwa lub powiatu. Rosnąca wartość tego współczynnika poniżej 25 lat wskazuje na tendencję do odmładzania ludności. Współczynnik dynamiki Poziom miernika wskazuje czy region znajduje się w fazie 5. stymulanta demograficznej rozwoju (>1,0) czy regresu demograficznego (<1,0). Uwarunkowania społeczne Podmioty osób fizycznych Duża liczba osób prowadzących działalność gospodarczą wska- prowadzące działalność zuje na wysoki poziom operatywności i inicjatywy mieszkań- 1. stymulanta gospodarczą na 1000 miesz- ców. Najczęściej zjawisko to wiąże się z wyższym poziomem kańców dochodów ludności. Udział pracujących w sekto- Wyższy wskaźnik świadczyć może o nowoczesności gospo- 2. stymulanta rze usług rynkowych darki regionu, a pośrednio o większym poziomie dochodów. Wysoki poziom tego miernika może mówić o małej aktywno- Stopa bezrobocia re- 3. destymulanta ści ekonomicznej mieszkańców, a tym samym o niższym po- jestrowanego ziomie dochodów. Zatrudnieni w warunkach Wysoki poziom wskazuje na to, że duża liczba mieszkańców 4. zagrożenia zdrowia na 1000 destymulanta spędza część swojego życia w warunkach stanowiących zagro- zatrudnionych żenie dla ich prawidłowego funkcjonowania. Przestępstwa stwierdzone w zakończonych postępo- Może świadczyć o bezpieczeństwie ludności w rejonie za- 5. destymulanta waniach przygotowawczych mieszkania. na 1000 ludności Środowisko naturalne Ludność korzystająca Może wskazywać na stopień dbałości ludności i władz lokal- 1. z oczyszczalni ścieków stymulanta nych o środowisko naturalne. w % ludności ogółem Ma wpływ na czystość powietrza, a tym samym na zdrowot- 2. Emisja zanieczyszczeń destymulanta ność mieszkańców. Z reguły jest on korzystniejszy gazowych na 1 km2 w t w regionach mniej uprzemysłowionych, a więc pozbawionych zakładów zanieczyszczających środowisko. Odpady (z wyłączeniem odpadów komunalnych) Mówi o oddziaływaniu podmiotów prowadzących działalność 3. destymulanta wytworzone w ciągu roku gospodarczą na środowisko naturalne w danym terenie. na 1 km2 w t 8 Wykaz miar statystycznych przyjętych do obliczeń cząstkowych i ogólnych lokat województw oraz powiatów (cd.) Charakter Lp. Wyszczególnienie Uzasadnienie wyboru wskaźnika wskaźnika Warunki materialne Przeciętny miesięczny do- chód rozporządzalny na Świadczyć może o przeciętnej zamożności mieszkańców i ich 1. stymulanta 1 osobę w gospodarstwach możliwościach popytowych. domowych w zł Udział wydatków na żyw- ność i napoje bezalkoholo- Wysoki udział wydatków na żywność wskazywać może na 2. we w wydatkach ogółem destymulanta niewielkie możliwości zaspokajania potrzeb wyższego rzędu. gospodarstw domowych w % Wyposażenie gospodarstw domowych w % ogółu go- spodarstw domowych Mówi raczej o hierarchii potrzeb mieszkańców, niż ich zamoż- 3. w samochód osobowy stymulanta ności, ponieważ nie uwzględnia jakości aut. Może świadczyć o nowoczesności wyposażenia gospodarstw 4. w komputer stymulanta domowych. Przeciętne miesięczne spo- życie warzyw na 1 osobę Wskazywać może na dużą dostępność tego rodzaju produktów 5. stymulanta w gospodarstwach domo- i świadczy o sposobie żywienia. wych Średnie ceny w transakcjach kupna-sprzedaży po- Mówi o dostępności mieszkań na rynku i możliwości zaspoko- 6. wierzchni użytkowej lokali destymulanta jenia podstawowej potrzeby życiowej gospodarstw domowych. mieszkalnych ogółem za 1 m2 w zł Przeciętne miesięczne wy- Jest to istotny składnik dochodów, świadczący 7. stymulanta nagrodzenia brutto w zł o możliwościach zaspokajania potrzeb życiowych ludności. Osoby korzystające ze Ukazuje zasięg ubóstwa mieszkańców i konieczność wsparcia świadczeń pomocy społecz- 8. destymulanta osób, które same nie są w stanie zaspokoić swych podstawo- nej na 10 tys. ludności ogó- wych potrzeb życiowych. łem Mieszkania i infrastruktura techniczna Przeciętna liczba osób na Mówi o warunkach mieszkaniowych, jak i o tradycjach za- 1. destymulanta 1 mieszkanie mieszkiwania w danym regionie. Mieszkania oddane do użyt- Świadczyć może o dostępności mieszkań na rynku i możliwo- 2. ku na 1000 zawartych mał- stymulanta ści zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych osób zakładających żeństw nowe rodziny. Udział ludności korzystają- Charakteryzuje standard zasobów mieszkaniowych. Świadczy 3. stymulanta cej z kanalizacji o dostępności do podstawowego urządzenia cywilizacyjnego. Zużycie energii elektrycznej Może mówić o nasyceniu gospodarstw domowych w urządze- 4. stymulanta na 1 mieszkańca w kW·h nia zasilane energią elektryczną. Drogi publiczne o twardej Wskazywać może na dostępność komunikacyjną regionu 5. nawierzchni na 100 km2 stymulanta i warunki przemieszczania się ludności. w km Telefoniczne łącza główne Świadczyć może o wyposażeniu mieszkań w urządzenia łącz- 6. stymulanta na 1000 ludności ności. Abonenci telewizji kablowej Wskazywać może na dostępność nowoczesnych form maso- 7. stymulanta na 1000 ludności wego przekazu. 9 Wykaz miar statystycznych przyjętych do obliczeń cząstkowych i ogólnych lokat województw oraz powiatów (dok.) Charakter Lp. Wyszczególnienie Uzasadnienie wyboru wskaźnika wskaźnika Dostępność infrastruktury społecznej Liczba ludności na 1 łóżko Niski wskaźnik mówi o lepszej dostępności usług medycznych 1. destymulanta w szpitalach ogólnych z zakresu lecznictwa zamkniętego. Liczba ludności na Niski wskaźnik mówi o lepszej dostępności usług medycznych 2. 1 ambulatoryjny zakład destymulanta z zakresu lecznictwa otwartego. opieki zdrowotnej Przeciętna liczba uczniów 3. destymulanta Ukazuje warunki kształcenia młodego pokolenia. na 1 oddział w gimnazjum Liczba komputerów prze- znaczona do użytku Świadczyć może o dostępie do nowoczesnych pomocy dydak- 4. uczniów przypadająca na stymulanta tycznych i możliwości nabywania umiejętności posługiwania 100 uczniów w szkole pod- się komputerem od najmłodszych lat szkolnych. stawowej Liczba ludności na 1 instytucję kulturalną (do- Mówi o podaży usług kulturalnych i możliwościach ich wyko- 5. destymulanta my i ośrodki kultury, kluby rzystania przy organizacji czasu wolnego mieszkańców. i świetlice) Dzieci w placówkach wy- Obrazuje zakres edukacji przedszkolnej. Ukazuje pośrednio chowania przedszkolnego 6. stymulanta poziom aktywności zawodowej dorosłych mieszkańców, na 1000 dzieci w wieku 3-6 zwłaszcza kobiet. lat Świadczyć może o dostępności usług wyższego rzędu o cha- Studenci szkół wyższych na rakterze ponadlokalnym. Pokazuje ambicje intelektualne 7. stymulanta 10 tys. mieszkańców mieszkańców oraz jakość siły roboczej wkraczającej na rynek pracy. Inne uwarunkowania Produkt Krajowy Brutto na Jest to najlepszy syntetyczny wskaźnik zamożności regionu 1. stymulanta 1 mieszkańca w zł i jego mieszkańców. Dochody własne gmin, Wskaźnik odzwierciedla poziom zamożności, a jednocześnie powiatów i miast na pra- 2. stymulanta sprawności samorządów, gdyż mają one wpływ na kształtowa- wach powiatu na nie się tej grupy dochodów. 1 mieszkańca Wydatki inwestycyjne Skala wydatków inwestycyjnych świadczyć może o dążeniu gmin, powiatów i miast na 3. stymulanta władz lokalnych do poprawy jakości przestrzeni, a tym samym prawach powiatów na warunków bytu ludności. 1 mieszkańca 10
Description:The list of books you might like
