W cieniu katedr i zamków PDF
Preview W cieniu katedr i zamków
W cieniu katedr Michał Rożek i zamków Dzieje narodu i polskiego państwa t. I i II Redaguje kolegium: Józef Biemacik Jerzy Biesiada Stanisław Grzybowski Feliks Kiryk - przewodniczący Lech Kmietowicz - sekretarz Aleksander Komijasz Michał Rożek Henryk Szydłowski - z-ca przewodniczącego Michał Rożek Opracowanie graficzne serii W cieniu katedr i zamków. I I Marian Sztuka O polskiej sztuce średniowiecznej Opracowanie graficzne Aleksander Kornijasz Treść: Sztuka wczesnopiastowska Czasy podziału dzielnicowego AZd. jWęciiear zkboilcokroi we: Gotyckie katedry i monumentalne kościoły Królewskie i rycerskie rezydencje Zdjęcia czarno-białe: Wygląd miasta A. Bochnak, J. Barcik, K. Cybulski, St. Kolowca, J. Langda, W warsztacie cechowym W. Moraczewska, Z. Pianowski, A. Wierzba, A. Wierzbicki Schyłek gotyku Aforyzmy Redakcja Jadwiga Dąbek Redakcja techniczna Dotychczas ukazały się zeszyty: Elżbieta Boroń I - l J. Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków I - 4 K. Olejnik, Cedynia, Niemcza, Głogów, Krzyszków Korekta I - 5 T. Jasiński, Przerwany hejnał Bożena Toporek I - 6 A. Jureczko, Testament Krzywoustego I - 15 F. Kiryk, Nauk przemożnych perła © Copyright by Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków, 1988 II - 20 A. Wyczański, Dogonić Europę II - 21 A. Sucheni-Grabowska, Spory królów ze szlachtą II - 22 S. Płaza, Wielkie bezkrólewia ISBN 83-03-02330-6 III - 41 Z. Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzeczypospolitej III - 42 S. Grodziski, E. Kozłowski, Polska zniewolona 1795-1805 Wydanie l, Nakład 160000 + 350 egz. IIIIII -- 4434 JB. . SGkorowcrhounieskk,a ,O Mda Kłoen pgareńssut wWoi ewdieeńlksikcihe gnoa ddoz iNeio cy Listopadowej Objętość: ark. wyd. 11,0, ark. druk. 10,5 III - 45 T. Łepkowski, Powstanie Listopadowe Skład, druk i oprawa: III - 46 J. Zdrada, Wielka Emigracja po Powstaniu Listopadowym Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca w Krakowie III - 48 M. Zgórniak, Za Waszą i naszą wolność 1848-1849 zam. nr 3008/87, M-12 (2753) III - 49 S. Kieniewicz, Powstanie Styczniowe Zeszyty w przygotowaniu: Na okładce: Relikwiarz na czaszkę św. Stanisława z daru królowej I - 18 K. Baczkowski, Rady Kallimacha Elżbiety Rakuszanki roboty złotnika Marcina Marcińca w skarbcu katedry II - 23 S. Grzybowski, Król i kanclerz wawelskiej, 1504 (1 str.) III - 47 J. Skowronek, Od konspiracji do kapitulacji Krakowskie wieże (4 str.) III - 51). Ihnatowicz, Społeczeństwo polskie w latach 1864-1914 Wstęp Ge1lUS humanum arIe et ratione vivil. (sw. Tomasz 7. Akwinu) Te słowa jednego z największych filozofów Średnio Wnętrza zyskały odpowiedni wystrój malarski lub mo wiecza mają ponadczasowy sens w kulturze śródziemno zaikowy. Ta wczesna sztuka chrześcijańska posiadała morskiej, w której stykają się wszelkie tradycje sta przede wszystkim funkcję użytkową, a program arty nowiące duchowe dziedzictwo ludzkości, podkreślające styczny przesycony był ideologią kościelną. Wedle pism wspólny pień i ciągłość kulturową. Według cytowanych ojców Kościoła i teologów sztuka miała przekazywać słów ŚW. Tomasza z Akwinu istota kultury polega na tym, wiernym podstawowe prawdy wiary, a przez litur:gię że człowiek żyje prawdziwie ludzkim życiem właśnie służyć czci boskiej. dzięki kulturze, której podstawową częścią jest także Wszystkie ludy europejskie, zamieszkujące w gra sztuka. nicach cesarstwa, przejęły wraz z chrześcijaństwem tra Od czasów antycznych sztuka była co prawda czyn dycję antyku rzymskiego oraz skomplikowaną symbolikę nością rzemieślniczą, umieszczoną w kategorii artes me sakralną, szczegółowo wypracowaną w pierwszych wie chanicae, to jednak zawsze uważano ją za wytwór ludz kach chrystianizmu. Po upadku cesarstwa, religia chrze kiego geniuszu, a jej wartość dla średniowiecznego czło ścijańska walnie przyczyniła się do uniwersalizmu kul wieka najlepiej oddaje napis umieszczony na jednym turalnego Europy doby pierwszego tysiąclecia. z dwunastowiecznych relikwiarzy: Ars auro gemnisque Pierwszym etapem intensywnego i bogatego rozwoju prior - Sztuka cenniejsza od złota i kamieni. Była bowiem kulturalnego były niewątpliwie czasy panowania Karola sztuka zewnętrznym przejawem działalności człowieka, Wielkiego (774-814), który zjednoczył pod swym berłem uświetniając zarówno jego życie codzienne, jak również obszary obecnej Hiszpanii, Francji, Niemiec, Szwajcarii, służąc celom religijnym, w tym oficjalnej służbie bożej, Belgii, Holandii, część Austrii, Włoch i Węgier. Zrodzona sprawowanej w licznych świątyniach rozsianych na euro wtedy sztuka stała się par excellence państwową i dworską, pejskim kontynencie. Zwłaszcza ta ostatnia funkcja sta rozwijając formy przejęte ze sztuki starochrześcijańskiej, ła się w Średniowieczu wiodącą, spełniającą rolę dy~ wykorzystując elementy artystyczne wytworzone przez daktyczną, czemu najlepszy wyraz daje ówczesna sen ludy barbarzyńskie, które od drugiej połowy wieku IV tencja: Ars est ancilla theologiae - Sztuka jest służebnicą zalały obszary cesarstwa rzymskiego. Doszedł do głosu teologii. Teolog zawsze dyktował sens ideowy, któremu przedziwny kompleks antyku i rzekomej doskonałości artystyczną formę nadawał architekt, rzeźbiarz, malarz dawnego Imperium Romanum, które dla Karola Wiel czy złotnik. kiego było niedościgłym wzorem, godnym naśladowania Sztuka europejska pierwszego tysiąclecia naszej ery i restytucji, czego najlepszym dowodem cesarska ko wyrosła z tradycji antycznej .. U jej fundamentów legła ronacja Karola w roku 800 w papieskim Rzymie. Impe religia chrześcijańska, która szybko rozpowszechniła się rium Karolińskie rozpadło się wkrótce po śmierci jego na terenach cesarstwa rzymskiego, wprowadzając liczne twórcy, dając początek wielu europejskim monarchiom. wątki orientalne. Edyktem mediolańskim (313) cesarz Niemniej zrodzona wtedy koncepcja restytucji cesarstwa Konstantyn Wielki nadał równoprawność religii chrześci odrodzi się wkrótce w Europie. jańskiej, która niebawem stała się religią panującą, a od Następnym etapem rozwoju sztuki był okres po roku 392, kiedy Teodozjusz Wielki zakazał kultów po karoliński, okres panowania dynastii saskiej w Niemczech gańskich, rozpowszechniła się w cesarstwie, wyznaczając (919-1024), ponowne odrodzenie ambicji cesarskich na całe stulecia drogi kulturze i sztuce europejskiej. uwieńczone koronacją (962) cesarza Ottona I. On to Rozwijająca się bardzo szybko sztuka chrześcijańska była kreował Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemiec próbą pogodzenia tradycyjnej, antycznej formy z nową kiego. Za panowania jego syna i wnuka, noszących także ideologią, jakże odmienną od tradycji grecko-rzymskiej. imię Otto, rozwija się - na spuściźnie sztuki karoliń Architekci starochrześcijańscy przede wszystkim zaada skiej - sztuka ottońska, mająca również zdecydowanie ptowali bazylikę rzymską służącą celom świeckim na dworski charakter. Cechował ją monumentalizm i dąż kościół. Stworzona wtedy koncepcja przestrzenna ba- . ność do powtarzania form kubicznych. W tym samym zyliki stała się tematem architektonicznym na całe Śre czasie na terenie północnej Italii, Katalonii, Prowansji dniowiecze, z powodzeniem kontynuowanym w później oraz w dolinie Rodanu, Renu i Mozy rozwija się prowin szych epokach. Obok bazylik, wznoszono również bu cjonalna, bardzo zróżnicowana, pełna dynamiki tak zwana dowle na planie koła lub wieloboków krytych kopułą. pierwsza sztuka romańska. Jej wytwory cechuje przede W cieniu katedr i zamków 2 wszystkim skromność, fun~cjonalizm i pewien prowin cjonalizm w porównaniu z oficjalną pełną powagi dworską sztuką ottońską. Jak widać u schyłku pierwszego millenium była sztuka europejska stopem naj różniejszych elementów: antyku rzymskiego i hellenistycznego, tradycji oriental nych, kultury plemion barbarzyńskich z właściwym im ekspresjonizmem i niemal abstrakcyjną dekoracyjnością oraz pracowicie wytworzonych form chrześcijańskich. Wil,!ksze zmiany w środowiskach artystycznych na stąpiły po roku 1000, który można uznać za cezurę w rozwoju kulturalnym średniowiecznej Europy. Sy ..... _' Im tuacja polityczna i gospodarcza w drugiej połowie X w. '-" .... napawała autentyczną troską o dalsze losy Europy. Nie ustabilizowane układy polityczne, ciągłe wojny, po Rotunda NPanny Marii (sw. Feliksa i Adauktal na Wawelu wszechnie szerzące sil,! zbrodnie, to wszystko łączyło sil,! z apokaliptycznym ll,!kiem wobec zbliżającego się nieuchronnie schyłku tysiąclecia chrześcijaństwa. Elita intelektualna, jak i szersze warstwy społeczne panicznie o'bawiały si.; roku 1000. Millenarystyczne tendencje, wp'rowadzające poczucie ll,!ku wobec rzekomo zbliżają cego si.; końca świata mocno osłabiły rozwój artystyczny. Zresztą groza opanowała wszystkich. Wierzono, że z wy biciem nowego tysiąclecia biblijny potwór Lewiatan opuści groty Lateranu i zniszczy Wieczne Miasto, sie dzibę głowy Kościoła. Wedle średniowiecznych koncepcji upadek Rzymu oznaczać miał kres ludzkości i koniec świata, symbolicznie odnotowany w Apokalipsie. Sycono sil,! tymi tekstami, wierząc w nieuchronny koniec, żyjąc w ciągłej obawie przed straszliwym sądem ostatecznym, w czym wiernych utwierdził autorytet Kościoła. Gdy wreszCie nadszedł ów straszliwy dzień; a koniec świata nic nastąpił, ludzie odżyli. Po roku 1000 nastąpiło gwałtowne ożywienie budownictwa sakralnego, zawdzięczające swój rozwój bodźcom natury religijnej. Europa wkroczyła w drugie tysiąclecie, a francuski kronikarz Raoul Glaber (9l)O-1046,1O49?) zwi.;źlc odnotował, że wicie krajów pokryła (LllldidLlIII ecclesiarum vestem - biała szata ko ściołów. Początek wieku XI przyjęto jako faktyczny początek romańszczyzny w sztukach plastycznych, to zaś co zro dziło się przed tą datą zaliczano do sztuki pr:zedro mańskiej. Rodzi się pytanie, jaka zatem jest podstawowa różnica, obok zarysowanych już cech, pomiędzy sztuką romańską a przedromańską? Uczeni trafnie dostrzegli, że w okresie do schyłku wieku X nurty artystyczne ogra niczały się faktycznie do terytoriów rodzimych, na któ~ rych powstały, a tylko w niewielkim stopniu oddziaływały Fragment rotundy NPanny Marii na Wawelu poza własne środowisko. Natomiast sztuka romańska była uniwersalna, objęła ówczesną Europę zachodnią, wy kazując przy tym niesłychaną jedność artystyczną, którą potem kontynuowała sztuka gotycka, nie wykluczając przy tym lokalnych różnorodności i odmienności upo dobań, gustów czy rozwiązań formalnych w poszcze i Arcisse de Caumont. Styl ten zrodził się na terenach gólnych krajach zachodniochrześcijańskich. Oba te po opanowanych przez kulturę łacińską, wywodzącą się jęcia sztuki przedromańskiej i sztuki romańskiej należą do z antycznego Rzymu. W drugiej połowie XIX w. termin kategorii pojęć stylowych, stanowiąc w sumie modele sztuka romańska upowszechnił się na określenie sztuki poznawcze, systematyzujące naukę o sztuce. rozwijającej się pomiędzy XI, a połową XIII stulecia na Wypada jeszcze wyjaśnić, że określenie styl romański obszarze zachodniej i środkowej Europy, nie wyłączając powstało w pierwszej ćwierci ubiegłego stulecia, stwo Skandynawii i Wysp Brytyjskich z Irlandią włącznie. rzyli je dwaj archeolodzy francuscy Charles de Gerville Natomiast nieco młodsze jest pojęcie sztuki przedro- 3 Wstęp mańskiej, które na dobrą sprawę pojawiło się dopiero (rzeźba, malarstwo, rzemios,o artystyczne) mają nieco w pracach badaczy dwudziestowiecznych. Dodajmy jesz odmienny podział. Otóż dwa pierwsze okresy "archi cze, że sztukę przedromańską i romańską wyodrębniono tektoniczne" wyznaczają dzieje tak zwanego stylu mięk z tak zwanej sztuki gockiej, którym to epitetem obda kiego, trzeci zaś odnieść można do późnogotyckiego rzył całą sztukę średniowieczną ~łoski uczony i artysta dynamicznego i ekspresyjnego stylu łamanego. Problem Giorgio Vasari (1511-1574), chcąc przeciwstawić doro ten bliżej naświetlą dalsze rozważania. bek renesansu nieporadnej i prymitywnej - jego zdaniem - sztuce wywodzącej się od barbarzyńskich Gotów. Zatem na sztukę średniowieczną składają się trzy epoki artystyczne: sztuka przedromańska, romańska i go tycka. W sumie trwała ona blisko tysiąc lat, choć rozwój • • artystyczny poszczególnych krajów nie był równomierny. Kres sztuce średniowiecznej położył Renesans, chrzcząc ją niewybrednym epitetem sztuki gotyckiej. W połowie X w. na arenę dziejów europejskich weszło - zamieszkałe przez plemiona słowiańskie - młode państwo polskie, którego pierwszy historyczny o~ ______________. .'.. władca Mieszko przyjął chrzest za pośrednictwem Czech z Rzymu, wiążąc tym samym przyszłą kulturę polską Palatium na Ostrowiu Lednickim z kręgiem kultury śródziemnomorskiej. Już u progu drugiego tysiąclecia na ziemiach polskich pojawiły się pierwsze dzieła sztuki związane z chrześcijańską tradycją kulturalną, a powstające formy artystyczne powiązane były ze sztuką ottońską. Periodyzacja polskiej sztuki średniowiecznej pokry wa się z analogicznym podziałem sztuki europejskiej tego czasu, a ciągłe odkrycia wzbogacają nieustannie obraz naszej kultury artystycznej pomiędzy X a XV stuleciem. Można wyodrębnić następujące, choć konwencjonalne okresy: okres I (966-1040) obejmujący sztukę przed romańską i wczesnoromańską, okres II (1040-1200), na który przypada właściwa, uniwersalistyczna w pełni skry stalizowana sztuka romańska oraz okres I I I (1200-1240) będący schyłkiem romanizmu i początkiem rodzącej się na naszych ziemiach konstrukcji gotyckiej, z którą zapoznali nas cystersi. Ostatnio badacze podnieśli kwestię jedności artystycznej okresu 966-1138, który nazwano sztuką wczesnopiastowską. Owa sztuka wczesnopiastowska za chowała wiele istotnych cech wywodzących się z ugrun towanej tradycji karolińsko-ottońskiej i pierwszej sztuki romańskiej. Można w tym kontekście powiedzieć śmiało, że w ciągu stu pięćdziesięciu lat istnienia, sztuka wczesno piastowska dokonała pełnej recepcji wzorów zachodnio europejskich, które dopiero w XII w. pozwoliły na pełny rozwój uniwersalistycznej sztuki romańskiej, trwającej do połowy XIII stulecia. Rekonstrukcja palatium na Ostrowiu Lednickim W tym czasie na ziemiach polskich nastąpił przełom w sztuce, trwanie tego nowego stylu - gotyku - objęło przeszło trzy stulecia (XIII, XIV, XV), a na niektórych obszarach formy gotyckie z powodzeniem kontynuowano jeszcze w pierwszej połowie XVI w. Rozwój sztuki gotyckiej nie przedstawia się równomiernie, a zmiany periodyzacyjne dokonały się w trzech etapach. Pierwszy z nich przypadł na lata 1240-1300, obejmując czas intensywnych starań o zjednoczenie państwa polskiego; drugi objął lata 1300-1450, przy czym wyraźny rozwój artystyczny rozpoczął się po koronacji Władysława Ło O"-________. J1:S .. kietka (1320); wreszcie ostatni etap zamyka się w latach 1450-1520 i przypada na okres późnego gotyku. Przed stawiony podział gotyku na okresy, obejmuje głównie architekturę, jako sztukę wiodącą, inne bowiem sztuki Plan palatium w Gicczu W cieniu katedr i zamków 4 10m Palatium w Przemyślu Aksonometryczna rekonstrukcja rotundy św. Mikołaja w Cieszynie ... .~---------------- Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie Plan II katedry w Gnieźnie Sztuka wczesnopiastowska Pod rokiem 965 zapisano: Dubrava venit ad Mysco Chrobrego, spowodowały zaintersowanie na dworze ce nem - a pod rokiem 966: Mysco dux baptizatur - sarskim i papieskim rozwijającym się w Polsce chrześci Dobrawa przybyła do Mieszka - książę Mieszko ochrzcił jaństwem. Doprowadziło to do kreowania przez papieża się. Przyjęcie chrztu przez Mieszka i jego najbliższych Sylwestra II metropolii gnieźnieńskiej i spotkania dwóch w obrządku łacińskim stworzyło kulturze polskiej szansę monarchów w roku 1000. Za zgodą papieża powstały na wejście do kultury śródziemnomorskiej, wprowadzając w Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu biskupstwa pod też młode państwo w orbitę zachodnioeuropejską. Nie ległe kanonicznie gnieźnieńskiej stolicy metropolitalnej. bawem, za przyjęciem chrztu poszły szybko obustronne Zjazd gnieźnieński przy udziale Ottona III i Bolesława powiązania polityczne i dynastyczne, owocujące również Chrobrego był niebagatelnym wydarzeniem w dziejach na niwie,artystycznej. Za rządów Mieszka l (zm. 992) młodego państwa polskiego. Otto III przybył do Gniezna, i Bolesława Chrobrego (992-1025) wczesnofeudalne by pokornie oddać hołd cieniom świętego Wojciecha mę państwo osiągnęło szczytowy rozwój terytorialny i po czennika za wiarę, którego relikwie spoczywały w miej lityczny, stając się z czasem ważnym partnerem w kon scowej katedrze. Bolesław Chrobry z honorami przyjął taktach z Zachodem, a szczególnie z Niemcami. Za dostojnego gościa, prezentując mu potęgę i bogactwo dzierzgnięte wtedy więzy kulturalne dały o sobie szybko władcy Polski, o czym rozpisywali. się współcześni kro znać, tak w sferze ideologii, jak i sztuki. nikarze, nie wykluczając niechętnego Polsce Thietma Początki naszej sztuki przedromańskiej należy wiązać ra. Zjazd gnieźnieński miał duże znaczenie polityczne, z przyjęciem ch~ześcijaństwa, w którym ważną rolę ode a Chrobry wykorzystał go do zawarcia z cesarzem ścisłe grały Czechy, ojczyzna Dobrawy. Stamtąd przybywali go porozumienia. Otto III uznał niezawisłość polskie pierwsi duchowni, a może i artyści, reprezentujący nową go księcia, podarował mu znak władzy suwerennej - nieznaną w państwie Polan sztukę. Nawiązane szybko włócznię św. Maurycego, a jego skronie ozdobił złotym kościelne kontakty z Rzymem, a polityczne z cesarstwem, diademem. Było to punktem wyjścia do podjęcia w Rzy głównie z jego krajami saskimi i lotaryńskimi, przyniosły mie starań o formalną zgodę papieską na koronację. również niekwestionowane korzyści artystyczne. Recep Erygowanie w Gnieźnie metropolii kościelnej z podległy cja wzorców nastąpiła błyskawicznie. mi biskupstwami stało się zaczynem budowy katedr Przypomnijmy, że już w czasie panowania Bole biskupich. sława Chrobrego utrzymywaliśmy bezpośrednie stosunki Zadzierzgnięte w roku 1000 kontakty z cesarstwem kościelne z Italią, a erygowane w roku 968 biskupstwo znalazły odbicie w stosunkach kulturalnych. Mimo to w Poznaniu, jako misyjne, bezpośrednio podlegało pa czonych wojen z cesarzem Henrykiem II, następcą Otto pieżowi. Z początkiem XI w. z Włoch przybyli eremici na III, Chrobry rozwijał nadal dobre stosunki z wiel reguły św. Romualda, przez lata utrzymujący kontakt kimi feudałami Rzeszy, co również miało reperkusje z macierzystym opactwem w AvelIana. artystyczne. Szczególnie żywe kontakty utrzymywał Najbardziej rozległe były jednak kontakty polityczne z prowincją saską. Córkę Regelindę wydał Chrobry państwa Polan z cesarstwem. Na dwór Ottona I wysłał za Hermana margrabiego miśnieńskiego. Syna, Mieszka Mieszko I swego pierworodnego Bolesława, który :-jako II, ożenił z Rychezą córką Ezona palatyna lotaryńskiego, zakładnik - już w młodości poznał niemieckie obyczaje a siostrzenicą cesarza Ottona III. Te znakomite koneksje i kulturę dworską. Druga żona Mieszka, Oda, była córką rodzinne pozwoliły Chrobremu na wejście do elity Teodoryka margrabiego Marchii Północnej, podobnie ówczesnej Europy. Na dworze Chrobrego przez dłuższy zresztą jak pierwsza małżonka Chrobrego - nieznana czas obok innych cudzoziemców bawił Bruno z Kwerfur z imienia - była z pochodzenia Niemką. Młody cesarz tu, arcybiskup misyjny - późniejszy święty - który Otto III snuł plany stworzenia uniwersalistycznego ce w roku 1009 poniósł z rąk Prusów męczeńską śmierć. sarstwa chrześcijańskiego, w którym znalazło się również Wpływy kulturalne przenikały także z Dolnej Lo miejsce dla Polski. Stosunki te niewątpliwie ułatwił taryngii. Z tego kraju pochodziła przecież Rycheza, która misjonarz Wojciech - późniejszy święty - obdarzony po śmierci Mieszka II opuściła Polskę i powróciła do swej zaufaniem i przyjaźnią ambitnego cesarza. Męczeńska ojczyzny. Potem osiadła w Kolonii, gdzie jej brat Herman śmierć Wojciecha podczas pełnienia misji w Prusach, został arcybiskupem. Z tymi stronami wiąże się też potem wykupienie ciała męczennika przez Bolesława restauracja polskiej organizacji kościelnej dokonana przez W cieniu katedr i zamków 6 syna Rychezy księcia Kazimierza Odnowiciela. Za jego chodu z aneksem interpretowanym jako palatium, choć rządów arcybiskupem polskim rezydującym w Krakowie problem ten nie jest w pełni wyjaśniony. Dodać należy, że był Aaron, benedyktyn z Brunvillare, który sakrę biskupią na Wawelu odkryto także drugą rotundę datowaną na otrzymał z rąk Hermana w Kolonii. połowę X w. skonstruowaną na planie koła z czterema Dzięki pierwszym Piastom, Polska dość szybko we absydami. Forma rotundy rozpowszechniona w Polsce szła na arenę międzynarodową, dostrzegając w związkach wczesnopiastowskiej przyjmie się w naszej architekturze z Zachodem wielorakie korzyści kulturalne. Niemały na dobre i w zredukowanym kształcie przetrwa aż do wpływ na sferę rozwoju kulturalnego miały wspomniane połowy wieku XIII, szczególnie na prowincji (Grze wyżej powiązania dynastyczne i polityczne. Nie wyklucza gorzewice). się też, że i parantele Piastów z Czechami, Węgrami, czy Do monumentalnej architektury przedromańskiej Rusią Kijowską miały wpływ na sztukę polską. Od samego należy zaliczyć budowle na .planie podłużnym: kościo początku sztuka młodego państwa polskiego czerpała ly katedralne i założenia klasztorne. Powojenne ba inspiracje z różnych źródeł artystycznych, świadomie dania archeologiczne ujawniły istnienie wielkich świątyń zwracając się ku silnym ośrodkom kultury i nadając w Poznaniu, Gnieźnie i Krakowie, przy czym architekci zapożyczonym formom duży stopień oryginalności jaki zastosowali tam powszechnie obowiązujący w kościele posiada na przykład nasza romańszczyzna. rzymskim wzorzec trójnawowej, orientowanej bazyliki, Początek polskiej sztuki znaczą rotundy i powiązane nawiązujący do schematu wytworzonego w sztuce sta 'z nimi zespoły rezydencjonalne tak zwane palatia. Arche rochrześcijańskiej. Najwcześniej powstała katedra w Po ologicznym znakiem przyjęcia chrześcijaństwa są pry znaniu, Której znaczne partie fundamentów odnaleziono mitywne misy chrzcielne, pozostałość po akcji misyjnej, w trakcie prac wykopaliskowych w latach 1951-1956. których relikty odkryto w Poznaniu i Wiślicy. Pierwsze Biskupstwo misyjne w Poznaniu erygowano w roku 968, budowle stawiane z okrzesków kamiennych powiązanych zatem po tej dacie biskup Jordan przystąpił do budowy zaprawą wapienną czy gipsową prezentują prymitywną kościoła katedralnego pod wezwaniem św.św. Piotra technikę i nie zachowały się w całości, znane są jedynie i Pawła, a posadowionego wedle tradycji na miejscu z wykopalisk, bądź tkwią w fundamentach późniejszych uświęconym ceremonią chrztu dworu książęcego Miesz założeń sakralnych. Większość z nich przestała istnieć ka I. Wzniesiona najpewniej po roku 968 świątynia była podczas ludowej reakcji pogańskie; i najazdu księcia trójnawową kamienną bazyliką z kwadratowym prezbi czeskiego Brzetysława w roku 1039. Wydarzenia te terium zamkniętym absydą, a ujętym z dwóch stron zniszczyły państwo polskie, obracając w perzynę liczne masywnymi wieżami. Korpus nawowy od zachodu po dzieła architektury. przedzał tak zwany masyw zachodni, złożony z dwóch Rotundy były kolistymi kaplicami na rzucie central prostokątnych wieżyczek, kryjących schody prowadzące nym z jedną lub kilkoma absydami, organicznie zwią na emporę, umieszczoną w 'środkowej wieży. Ta część zanymi z prostokątnymi budowlami określanymi przez została w pierwszej polowie XI w. przekształcona, po badaczy mianem palatiów. Założenia takie powstawały. na dobnie jak cała katedra poznańska. W nawie głównej teren,ie grodów od połowy X aż po połowę XI stulecia. umieszczono grobowiec Mieszka I (zm. 992). Później Układy podobne zachowały się (tylko w fundamentach) w katedrze złożono szczątki króla Bolesława Chrobrego na terenie Ostrowia Lednickiego koło Gniezna, w Gieczu, (zm. 1025). Pełniła zatem funkcję oficjalnej nekro Przemyślu i (podwójne palatium) w Wiślicy. W naj poli książęcej pierwszych Piastów, nawiązując tym sa lepszym stanie przetrwała rotunda Naj świętszej. Ma mym do ottońskich mauzoleów wznoszonych wewnątrz rii Panny na Wawelu, znana później pod wezwaniem kościołów. św.św. Feliksa i Adaukta. U stanowienie metropolii kościelnej dla Polski z sie Powstanie zespołu na Ostrowiu Lednickim tradycja dzibą arcybiskupią w Gnieźnie stało się początkiem wiąże z Dobrawą. Tutaj w roku 1000 Bolesław Chrobry budowy monumentalnych założeń katedralnych znanych gościł cesarza Ottona III. Na zespół składają się dwa nam z Gniezna i Krakowa. Niewątpliwie wcześniejszą człony: palatium i kaplica, tworzące ongiś jednolitą całość. była katedra metropolitalna i koronacyjna w Gnieźnie, Kaplica ma skomplikowany rzut wpisanego w koło gre przechowująca relikwie św. Wojciecha. Posiadanie re ckiego krzyża z absydą wzniesioną od wschodu. Wnętrze likwii szczególnie wyróżniało świątynię, czyniąc z niej cel kaplicy dzieliło się na dwie kondygnacje: dolną i górną pobożnych pielgrzymek, przyciągający wiernych nieraz z emporą na piętrze, gdzie przebywał panujący podczas z odległych stron kraju. Najstarszy kościół gnieźnieński nabożeństwa. Do empory przylegała klatka schodowa, pod wezwaniem NMPanny powstał przypuszczalnie oko łącząca kościół z' pałacem. Zupełnie inny, zredukowany ło roku 970. Tutaj w roku 981 pogrzebano Dobrawę, wariant reprezentują założenia w Gieczu i Przemyślu. a w roku 999 uroczyście złożdno relikwie św. Wojciecha. W Gieczu do prostokątnego palatium przylega kolista Przygotowania do uroczystości kanonizacyjnych i zjaz rotunda, pozbawiona absydy, natomiast w Przemyślu du gnieźnieńskiego musiały skłonić księcia Bolesława rotunda posiada tylko jedną absydę. Niewątpliwie naj bo i pierwszego arcybiskupa Radzima-Gaudentego do roz gatszy program architektoniczny miała rotunda NMPan budowy, czy też przebudowy kościoła NMPanny na ny na wzgórzu wawelskim, wzniesiona w drugiej połowie metropolitalną katedrę. Fakt posiadania cennej relikwii X w., wykazująca wiele cech zbieżnych z rotundą św. Wita i podniesienia świątyni do godności kościoła katedralnego na praskich Hradczanach. Założona na rzucie koła posiada wymagał odpowiedniej oprawy zewnętrzne; i musiał cztery absydy i klatkę schodową wiodącą na emporę. zaważyć na architekturze nowej katedry. Pierwszą katedrę Podzielona na dwie kondygnacje połączona była od za- gnieźnieńską zniszczył pożar w roku 10 19. Prowadzone 7 Sztuka wczesnopiastowska I 20. . t , I t I o .110 Relikty naj starszych kościołów w Trzemesznie Hipotetyczny plan tzw. I katedry wawelskiej (rekonstrukcja A. Szyszko -Bohusza) z powodzeniem w latach 1954-1964 badania archeo architektury ottońskiej. Transept katedry składał się logiczne doprowadziły do odkrycia rzutu pierwotnego z trzech przęseł, przy czym boczne miały niewielkie kościoła, który posiadał plan trójnawowej bazyliki z na absydy. Rozplanowanie to nawiązywało do analogicznego wami zakończonymi absydami i masywem zachodnim rozwiązania w katedrze merseburskiej. Natomiast do z wieżami. Pozostałością po - potwierdzonym źródło układu przestrzennego kościoła św. Michała w Hildesheim wo - bogatym wyposażeniu katedry jest wzorzysta odnieść należy empory, ustawione przy ścianach szczy posadzka zrobiona z glazurowanych barwnych płytek towych transeptu, z których każda wsparta była na dwóch ceramicznych. kolumnach o bogatej plecionkowej dekoracji kapiteli. Osobny problem, to tak zwana pierwsza katedra Takie piętrowe trybuny służyły celom liturgicznym, wawelska pod wezwaniem św. Wacława wzniesiona przy stanowiąc tak zwany chór anielski. Analiza układu puszczalnie z inicjatywy króla Bolesława Chrobrego przestrzennego katedry wawelskiej i wspomniane związki u schyłku drugiej dekady XI stulecia. Koncepcją prze z budowlami w Hildesheim i Merseburgu wskazują strzenną nawiązywała do bazylikowych, trójnawowych niezbicie na powstanie naszej świątyni po roku 1018, czyli transeptowych budowli saskich, w szczególności przy już po zawarciu pokoju w Budziszynie, który kończył pominała kościół św. Michała w Hildesheim. Z katedry tej długoletnie wojny prowadzone przez Bolesława Chrobre przetrwało jedynie przyziemie części wschodniej z tran go z cesarzem Henrykiem II. DopieIo po tej dacie septem oraz przylegająca doń partia korpusu nawowego. nastąpiło ożywienie kontaktów kulturalnych, a co za tym Pod prezbiterium znajdowała się duża sklepiona ko idzie recepcja wzorów architektury saskiej w katedrze lumnowa krypta, nawiązująca do ulubionego motywu wawelskiej. Przypuszczalnie pierwsza katedra wawel- W czemu katedr z zamków Ostatnio pod gotycką katedrą na Wawelu odkryto fragmenty romańskiej budowli, która mogła być katedrą z roku 1000 .. Znalezisko to otwiera nową kartę w ba daniach nad naj starszą katedrą wawelską. Monumentalną koncepcję przestrzenną, nieco zre dukowaną w stosunku do programu architektonicznego katedr, ujawnia naj starsze założenie klasztorne kościoła Benedyktynów w Trzemesznie. Tradycja wiąże je z osobą św. Wojciecha, tu bowiem apostoł Prus wraz z towa rzyszącymi mu mnichami miał się osiedlić, tu wreszcie spoczęły jego doczesne szczątki i stąd przeniesiono re likwie świętego do Gniezna. Odkryte fundamenty pierw szego kościoła w Trzemesznie pozwalają na rekonstrukcję beztranseptowej bazyliki z kryptą pod prezbiterium oraz __ ._. . niedużymi chórowymi wieżami przy przedłużeniu naw bocznych. Ten ostatni motyw, charakterystyczny dla ,_. Lombardii, znany na terenach objętych pierwszą sztuką romańską, potwierdza nasze kontakty z Italią, bowiem Hipotetyczny plan wschodniej części tzw. I katedry wawelskiej (według pierwsi mnisi mieli przybyć do Trzemeszna z Werony. J. Pietrusińskiego) Kościół trzemeszneński posiadał masyw zachodni, tak popularny w kręgu sztuki karolirlsko-ottońskiej. Kres świetnemu rozwojowi sztuki sakralnej za pierw szych Piastów położyło wyniszczenie kraju w wyniku zamieszek po śmierci króla Mieszka II (zm. 1034) oraz najazdu Brzetysława Czeskiego w roku 1039. Czesi zruj nowali katedrę gnieźnieńską oraz przypuszczalnie katedrę poznańską. Wywieźli z Gniezna relikwie św. Wojciecha, rabując przy tej okazji skarbiec katedralny, niszcząc ołtarz kryjący szczątki świętego, a zwieńczony złotym krzyżem ufundowanym ongiś przez Bolesława Chrobrego. Według relacji Kosmasa, krucyfiks ten, zabrany przez Czechów, ważył tyle co sam fundator. Krucyfiks, jak i płyty okrywające ściany ołtarza były wybitnym dziełem sztuki ottońskiej. Kosmas wspomina o stu wozach pełnych kosztowności i cennych naczyń liturgicznych, wywie zionych do Pragi z naszych kościołów. Po najeździe Brzetysława "grody się wyludniły, a ruiny katedr Pozna nia i Gniezna zamieszkały dzikie zwierzęta" tak cha rakteryzował zniszczenia Polski kronikarz Anonim zwany Gallem. Jeśli nawet relacja ta jest przesadną, to nie ulega najmniejszej wątpliwości, że kultura polska poniosła Relikty tzw. I katedry na Wawelu olbrzymie straty. Toteż po restytucji monarchii przez Kazimierza Odnowiciela podjęto nie tylko odbudowę organizacji kościelnej, lecz także budowę nowych obiek ska nie została nigdy ukończona, a dojrzała koncepcja tów sakralnych, w tym dzieł architektury monumentalnej. przeHrzenna części wschodniej nie była w tym kształcie Działania w tej mierze w dużym stopniu przypadły na lata kontynuowana. Przyjmuje się też, że bliżej nieznane prace panowania Bolesława Śmiałego (1058-1079) i Wła architektoniczne prowadzono tutaj za panowania Ka dysława Hermana (1079-1102). Niektore prace budo- zimierza Odnowiciela, który w roku 1040 stolicą państwa . wlane kończono już za rządów Bolesława Krzywoustego uczynił Kraków. Katedra otrzymała wtedy relikwie (1102-1138). św. Gereona, przywiezione do Polski przez arcybiskupa Około połowy XI stulecia zmianie uległa technika Aarona z odległej Kolonii. Z pierwszej katedry wawelskiej budowania. Nieobrobione drobne kamienie zastąpiły tym zachowały się relikty dekoracji rzeźbiarskiej, są to: część razem starannie wykute mniejsze lub większe ciosy, na trzonu kolumny, kapitel i prostokątne płyty, które pier południu Polski w przeważającej mierze wapiennego wotnie tworzyły tak zwaną przegrodę chórową, od pochodzenia. Jeszcze za rządów Kazimierza Odnowi dzielającą prezbiterium od pozostałej części kościoła. ciela odbudowano katedrę gnieźnieńską. Nową katedrę Wszystkie pokrywa płaskorzeźbiona dekoracja plecion w Gnieźnie konsekrowano w roku 1064, a w roku 1097 kowa, o rozmaitych splotach. Genetycznie wywodzi w związku z odnalezieniem rzekomych relikwii św. Woj się ze sztuki włosko-karolińskiej, a wykonana została ciecha odbyła się ponowna konsekracja prezbiterium. w pierwszej połowie XI w. przez kamieniarzy włoskich Nadmieńmy, że mury tej świątyni, w Boże Narodzenie sprowadzonych do Krakowa. 1076 roku, były świadkami koronacji królewskiej Bolesła-
The list of books you might like
