vocabolario latino - italiano italiano -latino

146 Pages·2008·11.79 MB·Italian

.r (j~~'l
.,-,0 SIGNORELLI - EDITORE - MILANO
~
EDMONDO D'ARBELA - ALESSANDRO ANNARATONE
LORENZO CAMMELLI
VOCABOLARIO
LATINO - ITALIANO
ITALIANO -LATINO
Volume di pag. VII1-2030, legato in tela, impressioni in oro
NUOVA EDIZIONE RIVEDUTA E CORRETTA
LATINO- ITALIANO
. D'ARBELA-ANNARATONE
I due Autori hanno compilato un Vocabolario che possa
accompagnare i giovani studenti di latino per tutto il corso dei
I
loro studi, anche all'Università. Esso comprende,-infatti, vocaboli
di Autori che non figurano negli altri dizionari scolastici. D'altra
parte, per tutto UI1 complesso di pratici accorgimenti, questo
Vocabolario, nonostantela sua molee il rigore scientifico con cui è
compilato, risulta di facile uso pergli alunni delle scuoleinferiori.
IT, ALIANO- LATINO
LORENZO CAMMELLI
Il Compilatore ha premesso uno studio paziente del Vocabo
lario italiano, per accogliere tutte le voci di uso non troppo
infrequente, nel loro esatto significato e nelle varie accezioni.
Deivocaboli meno noti è chiarito 'il senso. I varii significati sono
stati méssi in evidenza col carattere neretto.
Per facilitare l'uso del Vocabolario agli alunni delle prime
classi, si sono date le voci principali di tutti i verbi, regolari e
irregolari, anche quando entrano ,a far parte delle frasi suggerite
per tradurre frasi italiane. VOC~~Jl"!'"?j>.~.<'-?"'~';:~;-~:;:;/pdai.
migliori lessici, col controllo dl~;F' .:" .'.'."".~'}:-;:" ""('/-:;-{.
,--~ ~~(cÌI~,·Ed!~!ce.;~;~ . ~~!
no
:\[t?p;ezz;"~elllrii~ene~ D"~?~~"';~·"
i'.v~~u~~_.è~ :t~.&.t",;_ ~'~ ~- :~'_:.:-·,'i.~~~L
•.:•'• __'_.'.. •• •.
--~ IM~~_~-..._~ ..",",Oli" ..;_....~'...._ ........_..._._""-.;:;-:o....- --.....,.~..._-- _
,i
I
I GIOVANNI MAMONE
I
I Latinarum Litterarum
; !
Historiae
I '\
ì
.. j ·1
' l, l'
I
jI
'l"
I
ti
.
~
\'
,
i
, t
Il ,
l,I
l' , CARLO SIGNORELLI... EDITORE ... MILANO
* * *' * * *
* * VIA LATTUADA, 7•VIA BOTTA, 16 ,
, \
' '
lo}
r~-------------
;j
;
DE PRIMA LITTERARUM
LATINARUM AETATE
Quae ex antiquioribus litterarum monumentìs reliquiae
exstant ab omnìbus in duo genera distingui solent, quorum
alterum versibus, alterum prosa oratìone continetur. Ex
versibus "incomptde sane ac rudibus, vel potìus ex verbis
numerose-cadentìbus, vel aliqualege subobscura coniunctis,
'\ satis inter omnes constat plura carmina confìata fuisse,
quae in sacris vel in conviviis vel in funeribus vel in triun
phis canerentur. Itaque et carmina religio8a fuerunt, ex_
quibus, maxìme memoria digna, Oarmini8 cuiusdam Sa
liaris tres particulae'et CarmenE'ratrum Arvalium exstant,
quorum alterum Salii-Martis saoerdctes fuerunt-mense
Martio, alterum fratresArvales, saeerdotes et ìpsì, mense
Maio eanere solebant; et carmina convivalia - nam ut
Ciceronis verbis utar, .(Tuse. IV, 2, 3) «gravissimus auetor
in Originibus dixit Cato morem apud maiores hune epula
rum ruìsse, ut deineeps qui aceubarent eanerent ad tibìam
clarorum virorum laudes atque vìrtutes » -;l et Neniae
- quas Festus, elarus posterioris aetatìs grammatieus, his
verbis defìnìt: «Nenia-inquit-est carmen quod :in funere
laudandi gratia eantatur ad tibìam »-; et carmina trium
phalia, quibus rnilites in triumphis, militari licentiae indul
gentes, salibus et ìocis et fere eonviciis duces aspergere so~
lebent," nonnumquam vero iustis laudibus exstollebant."
Praeter haee carmina etiam incriptùmes quaedam me
tricae fuerunt, praesertim in sepuleris clarorum virorum,
I. Idem Oicero in Bruto, 19, 75: •utinam-inqult-exstarentillacarmina
quae multìs saeclle ante suam aetatem In epulìa esse oantltata a aìngulìs
convìvts de' clarorum virorum laudibus in Originlbus soriptum reliqult
Oato '.
2. Liv. VII. 17, 5 et IV, 53-Il.
3. Llv, X, 30, 9.
lO GIOVA~NI MAMONE:
!J..\TINARU).! IJITTERARUM HISTORUE 11
ex quìbus nonnullae exstant, ut in Scipionum sepulorìs
C1;uas ta~en recentiore aetate nescioquis emendavit. Ver: In his agrestibus Iudis versibusque inconditis dra
matici ìllìus quod appellant generis prima elementa viden
sibus seripta etiam nonnulla Vaticinia exstant· itemque
1 tur fuisse, eosque Festus ideo Fescenninos appellatos esse
Incamtationes quaedam.s , . ,
testatur, quod ex 'urbe Fescennina dicerentur allati sìve
Adda aliud inconditum atque incomptum versuum ioco
quod fascinum putarentur arcere.
rumque gen.us, quod ap~d.antiqu!ssimos Italiae agrico
'IDs saturae aliquanto dissimìles fuerunt, quas Lìvius,
las magno III honore fuìt, l110s dico Fescenninos versus I Varronem profecto secutus, e ludis illis scaenìeis ortas
quos postea Horatius (epìst, II, 1, 139-155) ita mernoravit:
esse tradìt, qui primum Romae anno OOOLX1V a. Oh. n.
Agricolae priscì, fortes parvoque beati .1 in pestìlentia «paeìs deum exsposcendae causa » instituti
tempor~ sint. Qua in re operae praetìum est ìpsum T. Livi Iocum
condita post frumenta levantes Iesto
corpus e.~ ipsum animum spe finis dura ferentem, (VII, 2) afferre: «... cum vis morbi nec humanis consi
liis neo opedivina levaretur, victis superstitione animis,
cum SOCllS operum, pueris et coniuge fida
te11urem porco, Silvanum lacte piabant ' I ludi quoque scaenici, nova res bellicoso populo-c-nam circi .
bre~s modo spectaculum fuerat-inter alia caelestis irae placa
.fìorìbus et vino Genium memorem aevi
mina instituti dìcuntur, Oeterum parva quoque,' ut'ferme
Fescennina per hunc inventa licentia morem .
principia omnia, et ea ipsa peregrina res Iuit. Sine carmine
versibua alternis opprobrìa rustica fudit
ann~s ullo, sine imitandorum carminum actu, ludìones ex Etru-
libertasque recurrentes accepta per
·ria acciti ad tibicinis modos saltantes haud ìndecoros mo
~usit ~mabiliter, donec iam saevus apertam
tus more Etrusco dabant. Imitari deinde eos ìuventus
~ rabìem coepit verti iocus et per honestas
simu1ìnconditis inter se iocularia fundentes versìbus coe
Ire domos impune mìnax. Doluere cruento
pere nec absonì a voce motua erant, Aceepta itaque l'es
dente Iacessiti, fuit intactis quoque cura
aaepìusque usurpando exoìtata. Vernaculis artificibus,
condicione super communì, quin etìam lex 1
quìa hister Tusco verbo ludio voeabatur, nomen histrior,ibus
poenaque lata, male quae nollet carmine quemquam
hiditumj qui non, sicut ante, Fescenninoversu similem
describi; vertere modum formidine fustis
incompositum temere ac rudem alternìs iaciebant, sed
ad bene dìcendum delectandumque redactì,
irY!'pletas modis saturas descripto iam ad tibicinem cantu
Runc morem, hos versus, hanc fescenninam licentiam mot1tque congruenti peragebant).2 Hinc licet intellegere an-
etiam Vergilius in Georg. II, 335 seqq. significare qui, ·tìquaa ìllas saturas ex saltatìone et actione(haud indecoris
busdam videtur: motibus)et musica (tibicinismodis) primo constitisse, deinde
etiamversus ~nconditos et iocularia adiuncta esse. Our
Nec non Ausonìi, Troia gens miasa coloni ·his ludis nomen saturis esset ìndìtum, Diomedes (G.L.
versìbus incomptis ludunt risuque 'soluto
1-485), clarus posterioris aetatis grammaticus, hanc cau
oraque-cortìeìbus sumunt horrenda cavatda, sam fuisse putavit, quod hoc ludorum genus, modis imple
et ~e, Bacche, vocant per carmina laeta tibique tum,'saturae lanci quodam modo simile esset. Nam «Sa
OSCIlla ex alta suspendunt mollia pinu. tura-ait-a lance (sc. v'ocatur) qU:1e, referta variis multis
que primitiis, in sacro apud priscoa diia inferebatur eta
I. Ut praeclara illa Marci vatls. .
_ 2'. Ut haec In articularem morbum: «Terra pestem teneto.SalU:s hlc I. Id est «non advenls. vel «Latinls•.
(sc. in pedlbus) maneto." Haec vero in furunculum: «Nec mula parlt.Nec 2. Haec postrema verba ita C. Marchèsi ftalice vcrtlt: «rappresen·
lanam fert lapls·Nec hUic morbo caput crescat; Si creverit tabescat•. tarono satire piene di motivi musicali con un canto adattato al suono del
flauto e con appropriate movenze'.
12
-----------GIOVANNI l\f.UIONIi}: L.n'INATIU:.u LITTERATIUlVI HISTORIAE 13
copia et a saturitate rei satura vocabatur», Hanc opinio contra 'certo syllabarum numero certisque iotibus confìci
nem, quam multi grammatici recentioris aetatis sunt asper defendunt; alii, denique primo, .omni mensura neglecta,
nati, nunc ii qui intellegunt omnes fere sequuntur. fuisse rudiorem, deinde versuum Graecorum morem ac
Etiam mimu«, rude quoddam dramaticae poesis Ltali naturam quodarn modo secutum esse opinantur,
curo genus, illa aetate fuit, quo ille qui agebat hominis ali
cuius, plerumqushumili.Ioco orti atque agrestis et rudis,
De antiquissimis orationis solutae monumentis.
vocem et actus iocose ita imitabatur ut mores inurbanos
ridentiu~
infimi ordinis in peius fìetos circulis proponeret. Sed de poeticis primae aetatis generìbus hactenus.
Neque Atellanas praeteribo, quarum prima elementa Nunc ad antiqnissima orationis solutae monumenta ve
antiquissimis temporibus orta sunto Ouius generis. nomen nìamus. Quo in genere publica acta quaedam in primìs
ab Atella, Osca urbe, ubi magno in honore videturfuisae. m-morare oportet. NamRomanos iarn antìquìssìmìs tem
Qui autem Atellanas agebant, eas personas induebant, qui poribus et foedera cum ceteris gentibus sanxìsse et leges
bus certa. homi~um et ingenia et corpora fingerent, ita domi instìtuisse constat, Ut cetera, quorum memoria apud
vero, ut m omnibus huìus modi vel Iudis vel fabulis vel veteres est rerum scriptores, omittam, quoddam de com
actionibu~ scaenicis quatuor quìnque personae, semper meroììs foedus a Romania cum Oarthaginiènsibus anno
.eaedem, mducerentuf ac proponerentur ut Dossennùs DIXictum esse, auctor est Polybius I:III, 22). Leqes reçiae
qu~, p~rtes magi~
cum gibber et callidus esset, tum modo antìquìsaìmes fuisse accepìmus. Qua~, cum Papirius qui
stri, modo astrologi, modo suasoris ferebat; ut' Papp-ue dam prìmuacollegìsset et in ordinem rèdegisset, iu« civile
s.enex mentis imbecillitate ac senio confectus,i.actator, ad Papirianum postea appellaverunt. His multo maiores ao
msa~os amores ita pronus ac facilis,ut a eallidis puellìs graviores praeclarae illae XII tabularum leges; quae tan
saeprus deci.peretur atque Irrideretur:" ut Bucce id est tum valuerunt ut omnìum fere oivilium ìnstìtutorum ac
magno ore mgentibusque malis praeditus, parum in ser- ,/ legum, quae non solum Romae sed etiam toto orbe terra
mone verecundus, gloriosus idemque pavidus atque ìgna I rum viguerunt vel adhue vigent, caput àc quasi fons fue
:us; ut Maccus, qui Iìbidìnìbus ac fiagitiis deditus, ventri ., rint. Has Oicero ita laudibus extollit (de or. I, 44):'«Fre
mdulg~nsae serviens, verberibus ac plagìs et alìenìs fallaciis mant omnes licet, dicam quod sentio: bibliothecaameher
obnoxius. cum esset, omnìum se maxìme stultum ac stupì cuIe omnium phìlosophorum unus mibi videtur XII tabu
du~ ao fere mente captum praebebat. Hae ex personìs larum libellus,.si quìs fontes et capita viderit, et auetori
OSCIS, quae.appellant, maxime sunt dignaequae memoren- tatispondere et utilitatis ubertate superare », Etiam com
turo HIS trieae haud multum inter se dissimiles Ita com mentarii pontificum.et augurum alììque huiusce modi libri
mittebantur, ut versus et verba et sententias actores ex alt publica vél privata iura vidèntur spectavisse. At Pasti
tempore invenirent et dicerent. t nonnisi indices fuerunt dierum, unde cives discerent qui
.dies fasti essent quique nefasti; illis 'Ilt 'a negotiis omni
De versu Saturnio. bus vacarent, his ut negotiis operam darent. Postea vero
etiam indices consuIum et sacerdotum et triumphorum
His in omnibus fere generibus' veteres illi ac rudes
fastos appellaverunt; unde Pasti consulares et sacerdota
homines-poetasenim dicere nonausim-versum satumi'l'm
les ettriumphales. Hi vero indices qua,m procuI a littera·
quem postea appellarunt, videntur adhibuisse' cuius ver~
rum dignitate absint, nemo est qui non videat. Sed in
s:us quae natura ac quasi structura fuerit, adhu'c sub iudice
Annalibu8 aliquid huius dignitatis iam videtiIr fuisse, cum
hs est..Eum enim sunt qui dicant syllabarum mensura
.rerum narratio quaedam vel potius narrationis adumbra
ac quantitate, ut Graecorumversus, praesertim niti; alli
tio iis contineretur. Nam, ut tradit Oieero (de or. II, 12)1
. I. .
.
14 GIOYA~~I l\<IAl\IONE:
LATI~.·\RUl\I LITTERARUM RISTORIAI)
15
«erat historia nìhil alìud mSI annalium confectio; cuius
rei memoriaeque publicae ratinendae :causa, ab initio re illius~etatis orationibus, sed etìam nonnullae mort~tontm
rum usque ad P. Mueium pontifìcem maxìmum,' l'es omnes laudationes, quod genus apud maìores iam pridem vige
singalorum annorum mandabat litteris pontifex maxi b~t. Nam de huiusoe modi_laudatilonibus ita Cicero seri
mus referebatque in album et proponebat tabulam domi, i . bl~ (l~rut..~6, 62): «Et hereules eae quidem exstant: .ipsae
potestas ut esset populo cognoscendi; iique etiam nunc emm familiae SUa quasi ornamenta ac monumenta serva
r\ .
arinales maxìmi nominantur n. Postea vero hos «annuos bant e~ ad usum, si quis eiusdem generis occidisset, et ad
commentarios - ut Servius (ad Aen. I, v. 373) docet II memorìam laudum domesticarum et ad illustrandam no
in octoginta libros veteres retulerunt eosque a pontifici bilitatem suam ». Quae laudatìonss quodam modo etiam
bus maximis, a quìbus fiebant, annales maximos appel-. ad historiam pertinent; quin etìam priscam rerum Ro
larunt n. I ~anorum memoriam aliqua ex parte - ut Cicero et Li
Artis dicendi prima, ut ita dicam, elementa ac quasi VIUS testantur - corruperunt ac confuderunt. Nam Ci
rudimenta iam illa aetate fuisse, ipse Cicero suspicatur. l cero (Brut. 16, 62): «His laudationibua historia rerum
Qui, postquam memoravit L. Bruti, qui reges expullt, nos~~arum est fa~ta mendosior Livius (VIII, 40, 4):
l)i
egregie facta; haec verba adiungit (Brut. 14, 5?): « quod ~(Vlt~atam ~eI~:l.Ol'lam funebribus Iaudibus reor falsisque
certe effici non potuisset, nisi esset oratione peesuasumn. imagmum bitulìs, duro familia ad Ile 'quaeque famam re.
Idem «videmus-ait-paucis annis post .regea exactos,.cum rum gestarum honorumque fallenti mendacio trahunt. Inde
plebes prope ripam Anionis ad tertium miliarium conse certe et singulorum gesta et publica monumenta rerum
disset,cumque montem, qui Sacerappellatus est, occupa confusa »,
visset, M. Valerium dictatorem dicendo sedavisse discor
2
dias... n. Deinde multos illius aètatis enumerat,.quosdi
cendo aliquid potuisse intellegit, ut Appium Claudium, ut
C. ,Fabricium, ut TI. Coruncanium. ~t M.' Curium et M.
/
Popilìum, quos ille quidem etiam dieerto« appellato Sed-.
«
idem pergìt-eos oratores habitos esse aut omnino tum
ullum eloquentiae pràemium fuìsse, nihil sane mihi legisse
videor: tantummodo coniectura dueor ad suspicandum n.
(Brut. 14, 56).· .
Ego vero eorum. virorum quos supra dixi, nomina ideo'
non omisi, quod tota illa prima Latinarum lltterarum
aetate soli exstant, qui nominatim memorentur. Appi
Claudi autem, qui Caecus appellatus est, oratio illa, qua
senatum «iam iam ìnelìnatum a Pyrrhi pace revocaverit n,
Ciceronis aetate .etiam tum scripta manebat3 (Brut, 16,
61). Neque vero tum. ea tantum extabat ex. antiquissimis
•ct
I. Io e. usque ad annum CXXVII a. Ch. n.
2. Nam huno Cloero Menenl Agrlppae 1000 nescìo qua de causa ponìt.
3. Elusdem Ap. CIaudi etlam cermen. quoddam msmoratur, ex quo .1
trea exstant,sententiae, quarum haeo est praeclartsaìma: «Est unus quìsque
laber lpse suae 10rtunae_... .
16
-------------G-IO.VA.NN:I M.Al.\IO=NE=: ~ LATINARUU LITTERARUM BISTORIAFi 17
verant, magna ordinum discordia coorta est. Neque multo
post Ti. Gracchus, dux ille popularìum ìmpavìdua et fe
rox, ìnìmìcorum fraude est obtruncatns. Cuìus fratrem
Gaium, eandem postea plebis defensionem conantem, eadem
. DE AETATE ALTERA
I) fere caedes intercepit. Neque civilis discordia his caedi
QUAM AB OBSOLETA VETUSTATE , . bus finita est; sed multo maìus periculumid temporis ìm
pendit; nam anno XO bellum illud grave acpermagni peri
APPELLANT
culi plenum exarsit, quod Romani cum foederatis Italiae
(Ab anno COXL ad annum LXXX a. sooiis gesserunt,'nec tam vi atque armis quam prudentìa
Oh. n.)
ac calliditate usi postremo composuerunt. Tum vero Roma
) .: norum impèrium tota Italia confìrmatum est. Mox tamen
~uam praeclar~s
multas et. l'es Romani hoc temporis illa discordiae semina, quae nondum exstincta supra dìxì,
spa lO gesseru~t! Quantum, non solum armìs, sed etiam in apertura ìneendìum eruperunt. Hinc Sullanae Maria
littera~umgloria profecerunt! Nam Sicilia et ~rdin' , ! ~ . naeque cruentissimae caedes; hinc, parvìs interdum tem
~~bac~I~"t~Um ~~:
Hannibali diu atque obstinate primo :: poris spatiis interpositis, taetra diuturni illius certaminis
bili o,s l tasent, tum Oarthaginienses magna illa ac no- . pestis, quam nonnisi Octavianus Augustus 'postea coer
~S:.a
et ad Zamam pugna profligaverunt (218-201)' deinde cuit ac penitus sustulit.
.ippum V, ferocem illum Macedonum rege~ a ud Neque vero his tot tantisque rebus Romani vel potìus
~ynoscephalas
(197) prostraverunt et Antiocho IÌI PS Italici studio litterarum prohibiti sunt; quin etiam, cum
l'me reee ad M' , .' ., y-
part o"" agnesìam (190) devicto, magnam Asiae illa aetate usus illis magis magisque cum Graecis interce
em subegerunt. Neque multo post Paulus AemilI'US deret et ob eam ipsam rem litteras ceterasque bonas artes
lP' erse.um'.qul'Phl'li'ppi" m Iocum successeras et 'R.tiomano- ./ maiore in dies honore afficerent, omnia fere litterarum
um .ImperlO dementem fere ruinam parabat, non solurn genera a Graecìs acceperunt, ita tamen, id quod supra
sup~ravit,
proeho a,d Pydnam (168) sed etiam captiv.um diximus, ut suum in eaipsorum ingenìum, suos mores,
ae catems onustum m' ibi t '
Roma ' .' agnum, SI l rìunphì ornamentum suas opiniones, suum, ut ita dicam, animum infunderent.
du~t
rint m ".Demde,' Aetolìs et Achaeìs subactis, 00-' Tum enim, si unquam, illud evenit, quod Horatius per
.Ig~Ique dele~a,
manho ferro tota Graecia pacata et in Ro- vulgatis his ac saepius usurpatis versibus significavit
amprovmClam, Achalaenomine, conversa (146) eodem. (epist. II, 1, 156): .
~nno Oart.h~gine· eversa~
i;ue .. demum incensa ac funditus'
Iu HI.spanlls VUlato, magno defectionum auctore, per do- Graecia capta ferum victorem cepit et artes
strme.moomtreehrbfeel'cltaonti(u1m39)O,P.Pe'tIdOs,eaxPp.oSscti.pai.onnneisAeNmuimliaannotieao,dpeom'- Il .1 idnetfululixtitagnruemsteirLusatiSoa:tusricniuhsorreitdugsraivllee virus
qui art agmem deleverat diruta ac fìammìs absumpta munditiae pepulere; sed in longum tamen aevum .
ram terrarum orbi M ' manserunt hodieque manent vestigia rurìs.!
' IS, quo are In.ternum circumdatur
totus fere SI Aegyptum " , " . , ,1'·~
rum ve.m' t.. eXClplas.. m dlClOnem'Romano- .)iI'·1.·.···,"···l'··'·l..··.·':,,!.
. At Romae . . . ,)l-,o!'i~' I. Quod Horatius dicit. etiam suis temporibusmanere «vestigia ru
e '. quasI Impermm mole iam sua laborareinci- ris', e peculiari quadam ipsius de latinis litteris opi:n1on6 pendet. ut i:o!ra
p l'et et sua.Ipsorum eives felicitate impulsi ac quasi in 'l declarabimus (V, totum de Horatio locum).
furorem verSI e b 'l b f
. a l'eVI a e actare ac perdere cuperent
quaemagna vlrtute tamIongo temporis spatio sibi compara~
18------------ L.\Tr:\'ARUl\I LITTERARUl\I TIrRTORIAFJ 19
Livius Andronicus. borum et versuum rusticitatem et Cicero et Horatius que
sti sunto Tlle enim in Bruto (18, 71) ccOdyssìa-ìnquìt
Livius Andronicus, ut supra diximus, primus nomen poe Latina est sic tamquam opus aliquod Daedalì »; hie vero in
tae sibi comparavit. Qui, anno OOLXXII Tarento capto, Epist. prima libri II, idem poema significans, sic sentit,
captìvus, etiam tum puer, Romani ductus, cum apud ne sie iudicat:
scioquem Lìviae gentis servus fuisset, postea manu missus Non equidem insector delendave carmina Livi
inde nomen sumpsit. Ric primo domini sui, deinde nobi- <l'. esse reor, meminì quae plagosum mihi parvo
lium virorum fìlios bonisllitteris ìnstituit. Hunc Romae Orbilium1 dictare; sed emendata videri
dramatioum genus, quod appellant, et omnino litterarum pulchraque et exactis mìnìmum dìstantìa miror.P
studia inchoavisse ìam supra sìgnìfìoavimus, Nam ccLivius
prìmus- Oicero inquit (Brut. 18, 72) - fabulam O. Olau- Huiis poematis perpauei versus exstant, quos gram
dio, Oaeci filio, et M. Tuditano consulìbus docuit, anno ipso matici postremae, quam,diximus, aetatis suis in libris,
antequam natus est Ennius.! post Romam conditam autem plerumque quorundam verborum insolentia impulsi, adno
quartodecimo et quingentesimo ».2 tarunt; qui versus mehercule vetustatem redolent neque
Quam vero .fabulam Livius, immo utrum tragoediam ab iis procul absunt
an eomoedìam eo anno docuerit, nemo est qui sciato Illud cc... quos-ut Ennius ait-olim Fauni vatesque canebant
adfirmare non dubitamus, eum a Graecis non solum argu cum neque Musarum scopulos quisquam superarat
mentum, sed etìam numeros ac totas paene fabularum par nec dicti studiosus erat...
)).3
tes sibi ad imitandum sumpsisse. Quibus autem partibus
vetus Latina vel comoedia vel tragoedìa constiterit, alias Lyricum quoque carmen eundem poetam quod virgi
videbimus. Nunc satis sit breviter ac quasi in transcursu nes canerent anno OCVII composuisse, hisverbis T. Li
adnotare ex Livi tragoediis perpaucas particulas et octo . vius (XXXVII, 37) testatur: «Decrevere pontifices ut
tantum inscriptiones exstare, ex quibus intellegere licet, virgines ter novenae per urbem euntes carmen canerent.
3
illum ea argumenta delegisse, quae vel Troianas res atque Id cum.ìn Iovis Statoris aede discerent condìtum ab Livio
ideo antiquissimam Romanorum originem spectarent vel poeta carmen, tacta de eaelo aedìs in Aventino Iunonis
ipsarumrerum novitate quadamatque immanitate spectan reginae», Idem paulo infra, ubi sacrìfìeìum et pompam
tium anìmos facile permoverent; item ex comoediis tres in Iunonis honorem narrat, haee addit: Cltum septem et
easque incertas4 inscriptiones singulosque versus manere. viginti virgines, longam indutae vestem, Oarmen in Luno
Ille vero non solum fabulas et scripsit et docuìt, sed etiam nem Reginam canentes ibant, Ula iempesiate forsitan lau
epicum et lyricum genus non sine honore tractavìt. Nam dabile rudib~ts ingeniis, nunc abhorren« et incondit~tm, si
Homeri Odyssiam Latine versìbus saturniis convertit; reieraiu» l). Hoc carmen autem rudibus illis ingeniis landa
quod opus in Romanorum puerorumludis diumansìt, eorum bile visum esse, vel ex his Festi4 verbìs intellegere licet:
lectionibus commendatum; quamquam nìmìam et ver- 1
"r'~ , I. Hunc Horati magistrum rigidiorem fuisse satis constat: plauosum
autem iIlum Horatius ideo anpellat, quod pueros in discendo Ignavos et
I. Ennium autem anno CCXXXIX natum esse satìs:constato inertes plagfs et verberibus mulcare solitus fuerit.
2. Haec Cicero, T. Pomponium Atticum adversus Accium poetam ,: 2. Illud tamen animadvertere oportet, quod infrasuoloco ostendemus,
secutus, confirmat. Nam erat •inter scriptores denumero annorumcontro- .Horatium, cum in huiusmodi disputationibus laudatoribus temporls acti
versia ..J..:.'..... vehementius adversari soleat, haud aequissimum iudicem esse.
3•D..dchilles, .deuisthus, .diax masiiuophorus; .dndromeda, Danae, Equos 3. Apud Ciceronis Brut. 18, 7l.
Troianus, Hermiona, Te-reus. 4. Sex. Pompeius Festus, qui fortasse post lmperatorem Hadrianum
4. Gladiolus, Ludius, Virgo (an potius Ve-rpus an Var(Jus?). vixit, viginti libros doctissimos scripsit, quibus aliena, opera, praesertim
Verri Flacci, in angustum coegiL
'1;"
J~
20 LATI;SARUM LITTERARUIII HU'TORI.'\!': 21
.«Oum Livius Andronicua-ìnquit-bello punìco secundo seri sed 'I'roianas Iabulas cum Romanorum origine prìmus, ut
psisaet carmen, quod a virginibus est cantatum, quia pro videtur,itacomposuit,utAeneaeerrores etin Italiamadven
sperma l'es publìca populì Romani geri coepta est publice tum itemque Oarthaginis ortum narraret. Hinc igitur En
adtributa est ei in Aventino aedìs Minervae in qua lice nius et ipse Vergilius haud panca videntur sibi sumpaisse.
l'et scribis histrionibusque consistere ac dons, ponere in Quod vel ipsum Naevìo laudì tribuas :ticet. Neque ìmme
honorem Livi, quia et scribebat fabulas et agebat n. Eum rito eius poema magno in honore apud Romanos diu fuit,
autem fabulas non solum acripsisse, sed etiam agere soli obsoletìs quidem verbìs horridum sane et ipsum, saturniìs
tum fuisse etiam e T. Livi loco, quem supra memoravimus que illìs rudibus versìbus composìtum, sed dignum iam
(VII, 2), colligi potest, quod a Cicerone cum Myronis opere compararetur et adver
sus Ennium, quem tamen tamquam summum poetam lau
dìbus ille extollere saepe est solitus, his verbis defende
Gnaeus Naevius,
retur (Brut. 19): «Tamen illius, quem in vatibus et Fan
Hunc Gnaeus N.bòvius sequitur. Qui, in'Oampanìa hu nis adnumerat Ennius, Bellum Punioum quasi Myronis
mili loco anno fere OOLXX natus, postquam bello Punieo opus delectat. Sit Ennius sane, ut est certe, perfectior;
primo stipendia meruit, Romae anno OOXXXV, qninque qui si illum, ut sìmulat, contemneret, non, omnia bella
scìlicet annis p~st primam Livi fabulam editam, primam persequena, primum illud Punicurn acerrimum bellurn re
su~.velc.omoedlamvel tragoediamdocuit. lllum complures liquisset »,1 Quin etiam idem Oicero, magnus ille et fortasse
L~tml SCl'lpto~es testantur vehementiorem in suìs operìbus nìmìus Enni laudator, Ennìum his verbis fere aggreditur:
fmsse et homìnes suae aetatis, nobilissimos quidem et in ((Nec vero - inquit -tibi (se, Ennio) aliter videri debet,
re 'pu~lica ~raeclarissimos,Metellos praesertim - in quos qui a Naevìo vel sumpsìstì multa, si fateris, vel, si negas,
saturnìum illum versum coniecit: ((Fato Metelli Romae surripuìstì»,
fiunt consules n - non solum aalibus ac facetiis resperaisse Oomoedias Naevius palliatas 2 complures scrìpsìt. Ex
sed etiam iurgiis ac paene contumeliis lacessisse. Quam l' quibus, plus trigìnta ìnacrìptìones exetant3 et nonnullae
ob rem in custodiam est coniectus; unde, fortasse plebìs partìculae. Illud nulla ratione praetermittere possum,
r
tribunis adìuvantìbus, postea egressus, cum eadem fere Naevium etiam hoc in genere alìquid' novi instituisse;
qua ante dìeacitate iterum peccasset, ((pulsus Roma - ut nam contaminationem, quam appellant, primus adhibuìt,
Hieron. Cron, ad 01. 144 scribit - factione nobilium ac Oontaminatio autem tum fit, cum duarum vel plurium
praecìpue Metelli n, Uticae in Africa'anno fere 001 vita Graecarum comoediarum partes in unam Latinam Iabulam
1
decessit. componuntur. Neque in tragoediis nihil immutavit. Non
i
Virum summi ingeni illum quidem fuisse satis constat .] solum enim a Graecis argumenta duxit et cothurnatas,4'
ac profecto, cum natura et ardentis animi impetu tum I quas vocant, scripsit, sed etiam fabulas praetextas vel
~octrina et litterarum iudicio Livio Andronico p~aesti­ j praetextatas primus,invenit, quibus iam non Graecos, sed
tl~S~. Nullurp. sane est dubiUffi quin Naevius magis quam l Romanos.duces praeclarissimosque viros, maximis hono-
L1:'lus suu~ 1uo.dam modo in scribendo fuerit. Neque
emm GraeCl alicmus vel summi poetae opus Latine vertere 1 I. liacc postrema verba quo faùllius Intellegas, vide Infra de Ennl An
satis habuit, sed epicum poema de Romanis rebus cum sit nalibus Iocum.
2. Sic enlm a paUio, Gr:1eco vcstlmento, e:1S comocdlas appellant, quas
primus condere ausus, maiorem sibi laudem comparavit. ,~~
Latini scriptores a Graccis sibi im}t:1ndas velLatino vortendas sumpse
Nam poema~e, quod Bellum punicum inscripsit quodque , runt. Qua de re piura infra declarabimus.
~ostea<?c~~VlUSLampadio, grammaticus insignis, in septem 3. ut CoroUaria, ut Personata, ut Apel1a, ut Tarentilla.
4. Naevi sex huius generis fabuiarum inscriptioncs exstant, quarum
ubros diVlSlt, non solum belli Punici primi l'es celebravit, est dignissima quae memoretur Equos Troianus.
l
22 GIOVA~NI MAMO~E: LATISARUM LITTERARUM RISTOlUAE .23
ribus insignes, toga praeteet«indutos ita in scaenam indu ginti1 ad uos pervenerunt, quae, eum a Varl'<?lle illo Reati
xit, ut maximas Bomanàs l'es celebraret atque commemo no, viro in quaestionibus Plautinis perpendèndìs diligentis
raret, Duas huius generis fabulas eum docuìsse constat, simo, a eeteristamquam vere Plautinae seiunct.al€ sint, tabu
quarum alteram Olastidium inscrìpserit - nam insignem Iae Varronianae appellantur. Quarum ea acti1 est prima,
illam eelebravisse victoriam videtur, quam M. Olaudius quae Miles Gloriosus inseribitur. Hoc igituromnium Lati
Mareellus consul ad Olastidium, in Gallia Oìspadana, anno norum operum, quae exstant, primum temporìs ordine
OOXXII de Virudumaro, Gallorum duce, una cum apo atque antiquissimum habemus. Ex eeteris dignissimae
liis opìmìs est adeptus - alteravero, quae Romulusinseripta quae memorentur hae fabulae mihi videntur esse: Amphi
sit, de Romae origine eiusque conditore egerit. truo, quae nobis totius antiquitatis una ostendit quales
MultUD1 igitur per Gnaeum Naevìum Latinae litterae Iuerint hilarotragoediae vel fabulae Rhintonicae; 2 Oaptivi,
profeeerunt. quae a reliquis eo differt quod animi sensus molliores ac
suaviores ostendit et salibus ac faeetiis minus abundat,
curo de patre quodam, Regione, agat, anxìe filios duos
T. Maccius Plautus.
quaerente - nam alter captus est in pugna, «alium qua
drimum fugiens servus vendidit »,3 utrumque autem Regio
Post hunc, si temporum ordinem serves, T. Maecius sub fìnem operìs magno eum gaudio invenit -. Hane fabu
Plautus ponendus. Nam anno ferme OOLIV Sarsìnae, 131m valde Plauto ipsi plaeuisse constat; multi praeterea
parvo in Umbrìae oppido, humìli loco natus est. De ipsìus poetae eam postea ìmìtatì.sunt, in quibus Ludovicus Ario
vita quaedam Aulus Gellius (III, 3, 3) tradit, quae, cum stus comoedìa quae Suppositi inseribitur et Oalderon suo
fere incredibilia sint, nonnulli grammatici, diligentiores, illo Principe Oonstante. Etiam Menaechmi multos imitato
fortasse ae nimis molesti, reìeiant ac negent; 110~vero, cum l'es apud Italos et Gallos et Britannos4 reeentioribus ae
eonsideremus Gellium a viris doetissimis ac dìlìgentissì tatibus invenerunt, qua fabula geminos Plautus ita iuter
mis, ut a Varrone Reatino, ea hausìsse, facile addueimur, se similes ae fere pares inducit, ut multi inde errores, mul
ut vera esse credamus. Haee autem A. Gellius seribit: tae viees et faeetiae oriantur. Fabulam quae Epidicus
«Saturionem et Addictum (ita duae comoediae inscriptae inseribitur - de Epidici ouiusdam callìdissimi servi fal
sunt) et tertiam quandam, cuius nune mihi nomen non laeiìs ac fraudibus agit ...:..- Plautus ipse aeque ae se ipsum
suppetìt, in pistrino eum serìpsìsae Varro et plerique alli amare quodam loeo testatur. Idem etiam Truculento (qua
memoriae tradiderunt, cum, pecunia omni, quam in ope in fabula meretrix quaedam avarissima primas agit partes)
ris artificum scaenicorum pepererat, in mereatibus perdita, et Pseudolo (nomen est servi omnium fraudium peritis
ìnops Romam redisset, et ob quaerendum vietum ad cìr simi) valde est deleetatus, si quidem Cìeero (Cato M. 14,
cumagendas molas, quae trusatiles !appellantur, operam
pistori loeasset».
Hine tria colligere lieet: unum, peeuniam Plautum lo Amphitruo. Asinaria. Aulularia. Captivi. Cure<.tlio. Casina. Cistel
operis artificum scaenieorum sibi eomparavisse; deinde laria. Epidieus. Bacchides, ]\lostellaria, 111enaechmi,11iiles Gloriosus, Mer
cator, Pseudolus, Poenulus. Persa, Rudens, Stichus, Trin·ummus. Trueulentus.
eam omnino in .mereatibus perdidisse; turo ad eircuma Etiam Vidulariam Varro quidem in hoe numero posuit; huius vero fabulae
gendas molas operam pistori in pistrino locasse, ita tamen nonnullae tantum partieulae ad nos pervenerunt.
2. Hoe eomoediarum genus quiddam est inter é6rnoedias et tragoe
ùt tres fabulas seriberet.
dias medium; inest enim ioeus ae risus.sed, eumUna et altera persona
Oomoedias Plautus multas sane edidit; plures tamen dei alieuiuo partes agant. id quod in tragoediis esse SO~!'lt. aliquidsimiletra-
(OXXX) ei attrìbutae sunt ab iis, quibus emolumento goediae habes. _
3. Vide fabulae huius argumentum v. 2.
fuit quam plurimos'ad theatra concurrere. Integrae vi- 4. Vide in primis Vilhelml Shakespeare The Comedy oj errors.