Table Of Content

श्री श्रीनिवासपरब्रह्मणे नमः ‰ तापा 291$व \/ 0४0 (1101५ ॥\ ।६ 1.0 (७2०९ 19716 ऽवा) श्रीतैरवानसे - भगवच्छछास्तरे सिमनानाचखननाय्ञल्याः वैखानस - व्याक रणपष्ठित, व. रघुनाथचक्रवर्ति भद्धाचायैँण * व्याक रणपण्डिन श्री सेतु माधवाचा्यैण च संशोधित ः वैखानसागम चुडामणि माइंबाकं` कृष्णस्वामि श्रीनिवास भद्चारयैः 1.1.0. वैखानसागम अस्थान पंडितैः परिशीलितः प्रकडकाः लिरुमजल - तिरुपति देवस्यानम्‌, तिरुपति 1998 \/|[॥^॥५/११८८।1॥४^ 1८1९ ए 00112 5111 0.01 1.1.13. रलााहा०व एवणालवला) ऽल168 रप. 488 [.1.3. 1151 2411101 1998 (0165 : 1000 एप 17516 ए 1. 9... "4 ४. ^ $. ए्टपा४ ८ ल्ल ([[1प्रा1812 (1 प्रु0211 0€23511131121103 . 11 पशौ निता16 9 ए173एकभाो छपा एाा््लि$ 48/25, 2२8711971प]2 {४2 ७¶-€<ा, (1€11121 - 600 02}. (00/00) 017107747ल८वरव (वव फाला एर ऽव 144८ 15 0116 07 116 [जावा 16718 0 474707745व 44774. {1113 15 9 {€{071111 0 {16 0001 0८011510 0 {1€ {.{.{73. 8 {€ #€2175 220. 1116 “21118125 {78411107 91 16111016 0151017 ५८४5 {0८06 0 „54 € 174/0474.54 4.447.507. <= 17777व 77८द7८ ८/4 {€ 60151511 97 101 281४185 21४68 {८11 ५618115 2001 ©0118{171611011 01 {61110163 [1€{0212.11071 91 41{1€1€111 10013 0८111 0181160 116€85016116178, 010660८6 107 11151211211011 01 14015, 0211४ 0012. 75९5८ (74 214 774105८5. {7 2150 ©418.01511*€1# 06815 ` 111 574८, 40८८7 27 0&4 5516118. {115 000 15 ©1{€71 1€{€7€त 10 25 211 2010111211४€ {€>{† शिः पऽ 1 कं ट द्कदट5+काद 7९77८ 21 {110111212. 1 €ग{16€88 711 11811145 10 7 14.& . 97८ <717145 ८ 5/1411८ (1474 (1.72. ^ 5118718 81011) 2716 977 47/44 4 127117८ 57441471 71८44777 5८46014 {01 {1617 &6-0{0€8171071 2110 285151211066 11 0111811 0 {715 €त11011. 1 160€ 1118 0001६ ५11] ऽला ४९ {€ 1608 97 21} {116 36001973, 06016६5 204 ^761121:25 {07 1111 [10718 200 106 (नाऽप्रपलानाी 01 {&01{0165, 11518118 प्0ा1 0110015 अत {16 [एल0्ा72166 र 10215. [1091 ११.4.2२. "1१4 ४... 30-11-97 ६व्लपाौा*्ट ल्ल {1.1. € ८85{1181121125 6 श्रीश्रीनिवासाय न॑मः श्रीमद्विखनसमहागुरवे नमः प्ररतातना| कटिसुघटितहस्तं कालमेघाभिरामं कमलमदहराक्षं पदयया दीप्यमानम्‌ । प्रणतमुनिजनैस्तं प्राप्यमप्राप्यमानं शरणमुपगतोऽदहं प्राञ्जलिवेडःकटेशम्‌ \, नारायणः पिता यस्य माता चापि हरिप्रिया भूग्वादिमुनयः शिष्याः तस्मै विखनसे नमः।। "कलौ वेड्कटनायकः'” इति भगवद्रेदव्यासकृत-पुराणवचनानुसारेण रोषमहीधर्यशिखरे विराजमानः सप्तगिरिराजः इति सुप्रसिद्ध भगवान्‌ श्ीवेडकटेशः भक्तानां मनसि प्रत्यक्षमिव विलसति। तत्र भगवदर्चनं वेदोक्तप्रकारेण श्रीवैखानसदिव्य-भगवच्छस््रीया श्रीवेखानसीयवैदिकैः क्रियते । श्रीविखनसशिष्यैः भूग्वत्रिमरीचिकाश्यपैः चतुर्लकषप्रमाणेन श्रीशास््रमनाधेय- मधेयमर्चाशास््रं प्रपञ्चितम्‌। तत्र मरीचिना कृतं विमानार्चनाकल्पमिति सुप्रसिद्ध। अस्मिन्‌ ग्रन्थे शताधिकपरलानि सन्ति। अत्र भगवान्‌ मरीचिः कर्षणादिप्रतिष्ठान्तविषयं सम्यक्‌ व्याख्यातवान्‌। विमानादिनिर्णयलक्षणं ध्रुवकोौतुकस्नपनबलिबेराणां लक्षणं, नित्यार्चनं, विशेषपूजाविधानं, स्नपनमित्यादीन्यथाचारमुद्घारितवान्‌। ग्रन्थान्ते परमपुरुषार्थस्य मोक्षस्यावाप्पिमार्गं श्रीवेखानसशास्त्रग्रन्थगणनाविधिं च रचयामास अतोऽयं ग्रन्थः परमप्रामाणिकः वैखानसपरप्परायाम्‌। अस्य ग्रन्थस्य प्रकाशने कृताधिकारेभ्यः श्रीतरस्मिल तिरुपति देवस्थान कारय॑निर्वाहकेभ्यः एम्‌. श्री क्षीररामलिङगेश्वर विनायक, 1.4.5., महो दयेभ्यः, श्रीतिरुमलतिरुपतिदेवस्थानपालकमण्डलिसदस्येभ्यः सादरं साभिमानं च नमांसि। देवस्थानप्रचुरणविभागसंपादकेभ्यः एन्‌. एस्‌. राममूर्तिमहोदयोभ्यः धन्यवादशतानि । श्रावैखानसशासखरग्रनथप्रकाशने सिद्धप्रयत्तेभ्यः श्रीवैखानसदिव्यसिद्धान्तविवर्धिनीसभायाः कार्यदर्शिभ्य- दीविवंशजेभ्यः गौतमसगोत्रेभ्यः विखनसाचार्यवर्येभ्यः स्वस्तिर्भवत्विति आशीः । ्रीस्वामीहाथीरामजी पीटाधिपतिभिः श्रीप्रयागदासजीसमभीरव्यैः महन्तवर्यः शरीश्रानिवासभगवदिव्यभण्डागरोद्धृतद्रविणेन चेतनपुर मुद्रापितपुस्तकमनुरुद्धय पुनमुद्रितोयऽ ं ग्रन्थः। अस्मिन्‌ मुद्रणे साहाय्यं कृतवतेभ्यः डाक्टर्‌ मुतुकृष्ण महोदयेभ्यः ˆ भाग्यम्‌ ` मुद्रणालयाधिकारिभ्यः सहर्षं कृतज्ञतापूर्वकधन्यवादन्‌ व्याहरामि । | इति तिरुमल, विद्रज्जनविधेयः २३-१२-९७. माडम्बाक्कम्‌ कृष्णस्वामि श्रीनिवासभदराचा्यंः तर्मिलतिरूपतिदेवस्थानास्थानपण्डितः। ~ | वपयया तया ाणापप्र- ननन वथा ध ८-) ` 4 "अ ५, 0771-1 1.८ ^^ “प््य्ययाप्याा, < (र8 द श प्या प 0 "1. 0.0.९0 14 २११ 496 | 17[--,-6--- - 4९{ ३: २३६ (^भ ागि | . व श्‌ < 49964 |र । इश्व = -21/ज्*ञ ((>ऋ भ शः = ॥१ ~~ द्ध |9 (१.॥ 993 ||प- 99१९१९६११४९ड ९११६ ६४ ड, +1 "1१ (०क व1ेः7 171 यर ॐ4 क ५॥ ओः ॥+ ए1्न ्व्वक्1त 0न6 ्व न््यण् 4 ए ५ १र५९्इ (^ थ 0इप & े१4 )त0 ् र च ई (४9 र2 7| ऊ! ५ |न[ रा १ (६0 व (८4ध $ .( ् 0 पा (+4 4 , ४( भ कः+ ¢ € [१ [2 [१९ ) || श्री ॥ मरीचिसडहिता उपोद्धातः निखिलमुवनतलवबिदितमेव श्रीमतो वेकटेशाय क्षेत्रमिदं रोष- महीधरदिखरे विराजमानं अस्मिन्‌ युगे प्रायस्तमसाबकुण्ठितेपि भक्तजनानुकम्पया निजमहिमानं प्रत्यक्षमिव प्रकाङायन्‌ सकलमभुवनस्थिति मातन्वन्‌ अशोषश्चुतिस्प्रृति मुख्य प्रतिपाद्यो भगवान्मुकुन्दः श्चुतिगोचरेणै- वपथा ऋषिसंप्रदायात्‌ समर्च्यमान इह विलसति ।त दर्चनं च वेदानुयायित्वेन प्रसिद्धं वेदैकोपक्रमं श्री वैखानसङास्र मवलम्ब्य हि प्रवर्तते । तच शाखं बहीभि स्संहिताभिर्विस्त्तं ।त त्र भगवतो विखनसोमहर्षे श्चतुर्मुखात्मकस्य रिष्यप्रवरेण मरीचिना संपादितासु या आनंदाख्या संहिता सैवात्रानुष्ठान- विषयः । कालतोलुप्यमाना सा संहिता समुज्जीवनीयेति ` कृतोत्साहैः, निरवधिक श्रीहरिगुरु भक्तिभरेण साक्षात्क्रत श्रीमदधेदराचलाधीरोन- सहदिव्याक्षक्रीडारसविङोषास्वादनैकतानान्तःकरणानां विरागिकुलसार्वं- भौमानां श्रीस्वामीहाथीरामजी गुरुवर्याणांश्रीमदिव्यसिंहासनमलुर्बाणिः श्री दोषायल श्रीपद पुरादिविलसच्छी भगवदिव्यालय श्रीकार्यनिर्वहणधुरीणैः विरागिकुलरिरोभूषणैः श्री प्रयागदासजी समभिख्यैः श्री महन्तवर्यः मुद्राक्षः समुद प्रकारिता लसति । महर्षर्मरीचेराचार्यदस्‌ तिप्रसिद्धो विखना नाम॒ चतुराननएव, आहोस्वित्‌ तदावेङायुतस्तच्छिष्यप्रवरो विखना नाममहर्षिरख्य वेदानु- गृहीतस्यसंप्रदायस्य प्रवर्तकः तत्प्रणीतंच भगवच्छाख्रं सर्वोत्तममिति तावत्‌ कतिपयश्चुत्याविप्रमाणोदाहरणेनाभिज्ञानुपतिष्टामहे ॥ तत :- धेनुरवहाणामदिति स्सुराणां ब्रह्मा ऋभूणां विखना मुनीनाम्‌ । ऋम्वेद पवस्वतं, वैखानसः पवस्वतेत्यादिङातर्चः वैखानसाधिदेवताः | यजु्वेदेवैरवानसं पूर्वइृहसामभवति, विरवनसादृष्टं सामापिश्ूयते ~ ऊदे दरारात्रे समेहि; विरोषेण रवननाद्विरवनाः । आह भगवान्व्यासः-कर्मकाण्डे खनित्वाचात्मनात्मानं धर्मादि गुणसंयुतं ।ध ्यानमाविद्ययोगेन ह्यासीद्रिख- नसो विभुः । खननं तत्र मीमांसा्यासिद्धेः परतः परात्‌ । विरोषेण खनेदय स्मात्‌ भावनान्मुनिसुष्टयोनाम्ना विखनसो लोके स आसीदंडजाप्रयः”' इति गूढार्थप्रकारने खनराब्दः प्रयुज्यते ।त थामहाभारतेपि इति दङ्ाविधनिणये | वैखानस इति" “क्रचित्‌ विखनसः इति विखनाः'” इति चत्रेधाऽयं शब्द स्समानार्थतया पञ्चते ।व ैयासिक्यादि निघंटृष्वपि विखनाश्च विररिचन इति | रुम्बंगिरादयः नवापि विखनसः रिष्याः, यथोक्तम्‌। एते विखनसः दिष्याः श्रुतिस्म्रतिविधानत इति ! भारतेच वेदानांव्यसनादवक्प्राग्रूपं मिलितं तु यत्‌। तंतु वैखानसीं राखां इति ब्रह्मविदो विदुरिति । भागवत मतप्रहंसायां श्रीयामुनाचार्य रुच्यते, “इदमपि (वैखानसमपि) भागवतमतमिति संगृह्यते” इति । वैखानसाः पांचरात्राश्चेति द्विविधाः भागवताः । कल्पसूत्र व्याख्यातारश्च तत्र तत्र भागवताना सूररं विखनः प्रणीतं सूत्रमिति, उदाहरन्ति । वैखानससंहितासु वैखानसानां भागवता इत्येव व्यवहारोपि स्फुटः । अन्यत्रच “वैखानसस्य सूत्रस्य अग्रेदश्रामणकस्यच, नारायणस्य देवस्य याथार्थ्यं न च विन्दति" इति बोधायनः धर्मे द्वितीयखण्डे “वानप्रस्था वैखानसरासरेण समुदाचारेण'' इत्यादौ श्रामणकंनाम वैखानसंसूत्रं “तेनाग्रिमादधीत वानप्रस्थः'' इति आपस्तंब वानप्रस्थाग्निपुरोडाशपौडरीक कुण्डादिविधानेषु मूलप्रमाणत्वेन विख- नस्सूत्रमेवाश्रितं, तथाचोक्तं । आदिकालेतु भगवान्‌ ब्रह्मातु विखना मुनिः । यजुः राखानुसरेण चक्रे सूत्रं महत्तरं । वनाश्रमाचारयुतं शत्सर्ौम ार्तसमन्वितं । यस्मिन्नेवतु संप्रोक्तं सूत्रं विखनसा परं वनस्थानातु सर्वेषां विधिदश्रामणकोभिधः, वानप्रस्थास्ततस्सरवं येद्धिजाअन्येचसूत्रिणः तत्सूत्रविध्यनुष्टानात्‌ स्म्रता वैखानसास्तु ते यत्सूत्रा्यतमध्येषु भगवान्विष्णुरव्ययः, यष्टव्यो गीयते यस्मात्‌, सर्वसूत्रोत्तमतु तत्‌ वेदे वैखानसे सूत्रे योधर्मः परिकीर्तितः । सर्वैस्सधर्मोनुष्ठेयो नात्र कार्या विचारणा | भृग्बधिकारेच वैखानस सूत्रस्य सर्वथा वैष्णवत्वं, सर्वसूतरोत्तमत्वंच उद्धष्यते | गृहीत्वा पाणिनाविष्णुः तमुवाच मुदान्वितः | श्रीभगवानुवाचः -- विखन स्त्वं महायोगिन्‌ लोकसंरक्षणायवै । ्रुल्युक्तेनैव मार्गेण मस्पूजां कुरुसादरम्‌ श्री विखनाः | विधिना केनमन्त्रेण त्वत्पूजां करवाण्यहम्‌ । वदं स्वामिन्महाविष्णो त्वद्भरत्यस्य ममाव्यय । श्रीभगवान्‌ ऋ ऋ ऋ ऋ ऋ ॐ संगृह्य वैष्णवान्‌ मन्त्रान्‌ साङ्गवेदानुपादिङात्‌ । द्वय मूलमन्त्रादीन्‌ उपचारक्रमं तथा । जपहोमार्चनध्यानक्रमश्चोपदिदेङाह । मानुषं दैविकं किच सर्वशाखरं हरिस्स्वयम्‌ । उपदेकषक्रमेणैव कृत्वैवाध्ययन्‌ मुनिः । ततो : सृष्ट्वा तान्नबसख्यकान्‌ अध्यापयामास तथा साङ्गोपाङ्ानिसर्वहाः कारयपोऽत्रि ्मरीचिश्चवसिष्टोऽङ्किरसोह्यहं पुलस्त्यः पुलहश्चेवक्रतुश्चनवसंख्यकाः एते विखनसः शिष्याः लोकानुग्रहकारिणः इति | तत्रैवालयार्चगरहार्चेति उ भयोरर्चनविध्योः श्रुति चोदितत्वं प्रद्र्य विष्णुपुरुषसत्याच्युतानिरुद्धाख्यपंचमूर्यत्मिकस्य भगवतः पुरुषोत्तमस्य पूजामपि श्रुत्या एष पुरुषः पंचधापंचाश्चिः इत्यादिकया सूचयति । किं च, ये वैखानससूत्रेण संस्करतास्तु द्विजातयः ते विष्णुसटरा ज्ञेयाः सर्वेषा मुत्तमोत्तमाः | विष्णोः प्रियतमा लोके चत्वारः परिकीर्तिताः | अश्वत्थः कपिला गाव स्तुलसी वैखानसाद्विजाः ॥ वैष्णवेषुच तेशरष्ठाये वैखानससूतरिणः | इत्येवं सूत्रिणां प्रहांसयासूत्रकारस्यैव महतीप्रहंसा कृता भवति! पूजा वेखानसैर्विप्रैरालयेस्याद्‌ विरोषतः सर्वं संपत्करंचैव सर्व दुःख विनारानं कौर्मे ॥ मचित्तामद्रतप्राणाः मयि संगत मानसाः अनन्यङ्ारणा राजन्‌ तस्माद्वैखानसा वराः ॥ पांचरात्रे -पौष्करसंहितायां विप्रा वैखानसाख्या ये ते भक्ता स्तत्वमुच्यते । एकातिनः सुसत्वस्था देहातं नान्ययाजिनः | कर्तव्यमितिदेवेशं संयजन्ते फलं विना प्राप्नुवन्तिच देहांते वासुदेवत्वमन्नज ! इति अतएव इारणागतिदीपिकायां वैखानसानां प्ररास्तिर्यथा “त्वां पांचरात्रिकनयेन प्रथग्विधेन वैरवानसे न च पथा नियताधिकाराः ।