Van Dale Thesaurus

942 Pages·2010·71.693 MB·Dutch

by  P.G.J. van Sterkenburg

Van Dale Grote woordenboeken
Hedendaags Nederlands
Engels-Nederlands
Nederlands-Engels
Frans-Nederlands
Nederlands-Frans
Duits-Nederlands
Nederlands-Duits
•� DalTeh esaurus � 201V0a nD aleU itgevUetrrse,c ht/Antwerpen
ti:r'ste editie De merknaVaanm D ale isv ooarl lpeub licvaatni es
:wee.de opla2g0e1 0 VanD alUei tgevaelmrses r knabaems chermd.
ISBN9 789 06 64887 79 Allree chtveono rbeho.Bu edheonuddeeni sno f
D 2010/0108/762 krachtdeeAn ust eursvwaen1t 9 1g2e steulidte­
R.8877802 zonderimnaggen ni eutisdt e zuei tgwavoer den
NUR626 verveelvooupdgiegsdl,ia nge eengn e automati­
seegredg evensbeosfot paenndb,ga eamra aiknt ,
OmslagontLwIeFrmTpa :r keting communeincaitivgeoe r omf o pe nige whiejtzzeeil,je ktronisch,
bvL,e euwarden mechanidsocohfor,t okopioepënna,m eonfe nige
Vormgevbiinngn enwTeErFkF(:WWl\" .teffnP andemraen iezro,n dveoro rafgasacnhdrei ftelijke
Zetwebrikn nenwVearnDk a:l Uei tge\"TeErFsF, toestemvmianndge u itgever.
VanD aliesg ebruiekrekresn tdeilneiu jtkti ge Voozro vehrem ta kenv anr eprogravfeirs­che
suggesdtoieetnse v re rdevreer beterivnagnd it veeldvioguingueidnte zuei tgiavste o egestaan
prodtu.c opg ronvda na rti1k6ehAl u teurs1w9e1t2
diemnetn d ed aarvwoeotrt evleijrks lcdhiugde
Correspondentieadres: vergoeditnevg oelnd oaeandn e S tichting
VanD ale Repror{ePcohstt 3b0u5s12 ,1 3K0B H oofddorp,
Postb1u9s2 32 www.reprorle)Vc.oh othr.e notv ernevmaenn
350D1E U trecht gedeelutiedt(e nz)ue i tgiavnbe l oemlezingen,
readeenra sn decroem pilatie(waerrtk1ie6kn e l
[email protected] Auteurs1w9e1t2d )i emnetn z ictho dte u itgever
www.avndal/ew .wnwl.vandale.be tew enden.
Ind ezuei tgzaiveje nn kekleen merkaeann ge­
bracdhithe e otn geoorlkooopfdi ëvraen(n e en
deevla nd)e zuei tgkavuen neana ntonen.
Alrli ghrtess erNvoep dà.ro tft hipsu blication
mayb er eproduscteodri,en ad d ataboars e
retriseysvtaelmo r,p ublishaendyfo, rimon r i n
anyw aye,l ectronmieccahlà,lnyi,cb aypl rliyn,t ,
photoprmiinctr,o fiolram n çyt hmeera nwsi th­
ouptr iworri ttpeenr misfrsoimot nh peu blisher.
Diwto ordenbboeevkea ntk etlree fwoorddieen
alisn geschinrë�rvzkëi rij gne regisotrfde ieer d
vane edne rgelijke mzeirjaknfn gaealme id. Zulke
woordzeinjt neh erkenanaendn e a anduiding
MERK, Uiotp namvea nd ezweo ordkeannn iet
wordeanf geldeaiatdf stwaonrdd gte davaann
bepaa(liegdeen doms)redcahnwt eeldn a,Vt a n
Dalzeu lke remcihstkeeMnne te.ir n formatie
vinudo tp www.vandale.nl/merknamen.
Ondanaklsla ea dne s amenstevlalndi etn egk st
bestezdoerk ga nn ocdhe r edacntoicdeh e
uitgever aansprakelijkheid aanvaarden voor
eventuseclhea ddieze,o uk unnevno ortvloeien
uietn igfoeu td iien d ezuei tgazvoeuk unnen
voorkomen.
Voorwoord
De Van Dale Thesaurus is de geactualiseerde uitgave van het Van Dale Groot woordenboek
van Synoniemen en andere betekenisverwante woorden, dat in 1991 verscheen onder hoofd­
redactie van prof. dr. P.G.J. van Sterkenburg in samenwerking met drs. M.C. van Dalen, drs.
M.J.M. Hooyman en drs. M.E. Verburg.
De Van Dale Thesaurus is een onmisbare hulp voor iedereen die zich met het produceren
van taal bezighoudt.
-Het biedt een ruime keuze aan synoniemen en varianten van een woord. Als u een alterna­
tief zoekt voor rijk, vindt u onder andere bemiddeld, draagkrachtig, kapitaalkrachtig, vermogend,
welgesteld, gefortuneerd, in bonis, er warmpjes bij zitten en gegoed. En dat niet alleen. U vindt er
ook synoniemen voor 'enorm rijk': schatrijk, steenrijk, stinkend rijk en zo rijk als Croesus, bijvoor­
beeld. En u kunt er vinden welk woord u het beste kunt gebruiken als u spreekt over een rijk
land: welvarend.
-Het helpt u op een bepaald woord te komen. Als u zich afvraagt hoe ook alweer zo'n bord
heet met losse vellen om op te schrijven, kijkt u bij bord en vindt u: 'met papierbladen'jl ip­
over!Jlap-over.
-Het geeft informatie over verschillen tussen woorden op het niveau van betekenis, stijl en
(vaktaal)gebruik. Volkomen synoniemen zijn zeldzaam. Als de betekenis al precies hetzelfde
is, dan is er wel een verschil in stijl. Het ene woord is platter of juist deftiger dan het andere.
Of het ene woord is gewoner dan het andere. Wie synoniemen beschrijft, moet dus nuances
beschrijven. Zo vindt u bij rijk formele woorden voor 'enorm rijk', nl. opulent en puissant rijk.
Utrecht/ Antwerpen, voorjaar 2010
De uitgever
Gebruiksaanwijzing
1 Trefwoorden en artikelopbouw
Als trefwoord zijn de woorden opgenomen in alfabetische volgorde. On­
der ieder trefwoord vindt u een opsomming van betekenisverwante woor­
den, 120.000 in totaal. Als eerste worden de synoniemen opgesomd. Na de
synoniemen kunnen andere betekenisverwante woorden volgen. In pa­
ragraaf 2 bespreken we de verschillende soorten. Als er geen synoniemen
gegeven kunnen worden bij een woord, maar wel andere betekenisrela­
ties, dan staat er direct onder het trefwoord: [geen synoniemen]. Daarna
volgen de andere betekenisrelaties.
Als ingang vindt u alleen enkelwoordige trefwoorden. Onder die enkel­
woordige trefwoorden worden wel verbindingen behandeld. Zo staat on­
der trefwoord adellijk na een puntkomma 'adellijk zijn': blauw bloed
hebben, met een zilveren lepel in de mond geboren zijn, van adel zijn. De
verbindingen achter de dubbelepunt zijn synoniemen van 'adellijk zijn'.
Als een trefwoord meer betekenissen heeft, dan volgt een betekenis­
nummer met daarachter de betekenisverwante woorden van die bete­
kenis. Meestal maken de synoniemen voldoende duidelijk om welke be­
tekenis het gaat. Soms is een betekenis verduidelijkt met extra tekst
tussen rechte haken. Bij het woord vertrouwelijk wordt bijvoorbeeld met
[vriendschappelijk] en [geheim] aangegeven hoe de betekenissen verschil­
len. Bij werkwoorden maken we gebruik van de afkorting[+ lijd.vw.] als
het werkwoord altijd een lijdend voorwerp bij zich heeft, oftewel over­
gankelijk is. Een voorbeeld is kalmeren, dat in de betekenis mét lijdend
voorwerp 'tot kalmte brengen' (nl. iemand anders) betekent, terwijl het
anders (zelf) 'tot bedaren komen' betekent.
2 Betekenisrelaties
Dit boek onderscheidt vijf soorten betekenisverwantschap:
Synoniemen
1
2 Hyperoniemen
3 Hyponiemen
4 Associatieven
s Antoniemen
2.1 Synoniemen
Woorden met dezelfde betekenis zijn synoniemen van elkaar. Voor syno­
niemen geldt dat ze dezelfde woordsoort hebben en dat ze elkaar in een
tekst kunnen vervangen. Als twee of meer woorden synoniem zijn, dus
dezelfde betekenis hebben, dan beschouwen we er één als het 'gewoon­
ste' woord. Het gewoonste woord staat altijd cursief gedrukt na een tref­
woord dat als minder gewoon beschouwd wordt. Bijvoorbeeld, na het
trefwoord doelman is het woord keeper cursief gedrukt. Bij het cursief ge­
drukte gewoonste woord kunt u informatie over hyponiemen vinden (zie
2.4). Omgekeerd vindt u na het trefwoord keeper het woord 'doelman',
niet vet gedrukt.
Na een synoniem staat vaak een label tussen haakjes. Het label geeft
aan hoe het woord verschilt van het trefwoord wat betreft gebruikscon­
text, stijl, sociale groep en vakgebied. Zo geeft het label (form.) achter het
woord 'welgevallig' onder het trefwoord aangenaam weer, dat 'welgeval­
lig' een formeel woord is voor aangenaam. En het label (med.) achter 'in­
cus' betekent dat dit woord in medische vaktaal gebruikt wordt. Het ge­
wone woord is 'aambeeldsbeentje'.
2.2 Associatieven
Voor synoniemen geldt dat ze dezelfde woordsoort hebben en dat ze el­
kaar in een tekst kunnen vervangen. Er zijn echter ook woorden waarvan
de betekenis onderling sterk samenhangt, zonder dat aan deze criteria
wordt voldaan. In zulke gevallen spreken we van een associatieve relatie
en die wordt in dit boek weergegeven met een"' voor het woord. Voorbeel­
den zijn: actief"' werken, enthousiast; haten "' boos.
Associatieven worden genoemd na de synoniemen.
2.3 Antoniemen
Antoniemen zijn woorden die elkaars tegengestelde vormen, bijvoor­
beeld 'licht'-'donker'. Ze worden genoemd na de associatieven en worden
voorafgegaan door het symbool
o.
2.4 Hyponiemen
Een woord dat een preciezere betekenis heeft dan een ander woord, noe­
men we een hyponiem. 'Plafonnière', 'spotje' en 'zaklantaarn" zijn drie hy­
poniemen van het woord 'lamp'. Elk van deze hyponiemen wordt in het
artikel lamp voorafgegaan door een nuancering van de betekenis, die
blauw is afgedrukt. Dus: aan het plafond plafonnière, klein, met gericht licht
spotje en draagbaar zaklantaarn. Deze aanduidingen noemen kort een opval­
lend kenmerk van het hyponiem.
In een reeks hyponiemen zijn vaak een of meer woorden cursief gedrukt.
Cursief gedrukte hyponiemen hebben ook zelf weer hyponiemen. Die kunt
u vinden door zo'n woord op te zoeken op zijn alfabetische plaats. Zo vindt
u onder spotje de hyponiemen 'klemspotje' en 'stekkerspot'. Achter sommi­
ge cursief gedrukte woorden staat een superieur cijfertje. Dit verwijst naar
het betekenisnummer van de betreffende verwijzing.
Voor elke reeks hyponiemen staat een omlaagwijzend pijltje".
2.5 Hyperoniemen
Wanneer een woord kan worden aangeduid als een 'soort van".', dan staat
op de plaats van de puntjes een overkoepelend begrip, ofwel een hypero­
niem. Als een tsaar een soort keizer is, dan is het woord 'keizer' het hypero­
niem van 'tsaar'. Op dezelfde manier is 'lamp' het hyperoniem van 'plafon­
nière', 'spotje' en 'zaklantaarn'. Dat zijn immers soorten lampen.
Hyperoniemen zijn gemarkeerd door een omhoogwijzend pijltje".
Afkortingen
Labels
aar dr. aardrijkskunde med. medisch
arch. archaïsch meteo. meteorologie
Barg. Bargoens mil. militair
bel. beledigend muz. muziek
Belg. Belgisch myth. mythologie
Bijb. Bijbeltaal nat. natuurkunde
biol. biologie pej. pejoratief
boekw. boekwezen plant. plantkunde
bouwk . bouwkunst pol. politiek
co mp. computerkunde psych. psychologie
cul. culinair rel. religie
ec. economie r.-k. rooms-katholiek
euf. eufemistisch ruim. ruimtevaart
fil. filosofie scheep. scheepvaart
film. filmkunde schei. scheikunde
form. formeel scherts. schertsend
gesch. geschiedenis sp. sport en spel
inf. informeel stud. studententaal
iron. ironisch taal. taalkunde
jeugd. jeugdtaal tech. techniek
jur. juridisch vulg. vulgair
kind. kindertaal wisk . wiskunde
lit. literatuur
Overige afkortingen
aanspreekv. aanspreekvorm enz. enzovoorts
a.d.h.v. aan de hand van fig. figuurlijk
attr. attributief iem. iemand
bep. bepaald(e) i.v.m. in verband met
bn. bijvoeglijk naam- lett. letterlijk
woord lijd.vw. lijdend voorwerp
bw. bijwoord m.b.t. met betrekking tot
d.m.v. door middel van m.b.v. met behulp van
e.d. en dergelijke m.n. metname
m.u.v. met uitzondering van t.o.v. ten opzichte van
mv. meervoud vnw. voornaamwoord
nl. namelijk w.b. wat betreft
o.a. onder andere ww. werkwoord
o.g.v. op grond van zn. zelfstandig naam-
pre d. predicatief woord
t.b.v. ten behoeve van
a
aai [arch.] kortademigheid, dyspneu selijk( form.), dat is geboden, er
, streling (med.) gaan stemmen op, het is zaak dat,
" aanrakingi >b ewegingi " cara> ziekte> stoomis2 om. .., dat is je geraden {inf.)
2 [euf.) oplawaai, dreun, baffer aanbakken " verstandig> goed4
(inf.), hengst( inf.), lel (inf.), op­ aankoeken aanbeveling
doffer( inf.), opdonder (inf.), op­ " aanbranden> vastzitten 1 recommandatie (form.), voor­
duvel (inf.), opstopper( inf.), opta­ aanbelanden spraak (arch.)
ter( inf.), peut (inf.), poeier( inf.), [arch.) terechtkomen, belanden, er­ " bij sollicitaties referentie
ram (inf.), watjekouw( inf.), opla­ gens verzeild raken, aanlanden " advies>a anwijzing•
zer (vuig.), opsodemieter (vuig.) (arch.) aanbevelingsbrief
" klapi > aanrakingi > bewegingi aanbelangen " brief>g eschrift
aaien [arch.) betreffen, aangaan, gelden aanbiddelijk
strelen voor, raken, slaan op, betrekking onweerstaanbaar, adorabel
" liefkozen >aanraken hebben op iem., iets, te maken (form.)
aak hebben met iem., iets, gelden " aantrekkelijkZ
rijnaak (arch.) aanbidden
" binnenvaartuig>s chip 1 >vaartuig> aanbellen , [godsdienst]
vervoermiddel bellen, aanschellen( arch.), schel­ " vereren > bewonderen 1
aal len (arch.) 2 dwepen met, verafgoden, vergod­
, gier, mestgier, mestvocht aanbesteden delijken, aan iemands voeten lig­
" mesti >uitwerpselen>afs cheidingJ > " aanbiedenz gen, altaren bouwen voor iem.,
stof3 aanbesteding idolaat zijn van iem., adoreren
2 [inf.] aalmoezenier " opdracht! (form.)
" pastor>g eestelijke aanbetalen "'ophemelen
aalmoes " betalen " 1/ereren > bewonderen 1
"' bedelenz aanbetaling aanbidder
" gift> gave 1 " betaling vereerder
aalmoezenier aanbevelen "'fanaat1
aal(inf.) , aanprijzen, recommanderen " bewonderaar
" pastor> geestelijke (form.) aanbidding
aambeeld " aanraden vereringi, verheerlijking, adoratie
t [geen synoniemen] 2 [arch.] toevertrouwen aan, iem. (form.)
" blokl iets in handen geven, bevelen " bewondering
2 aambeeldsbeentje, incus (med.) (arch.) aanbieden
" gehoorbeentje> botl " overlaten aan , bieden, presenteren, offreren
aambeeldsbeentje aanbevelenswaard (form.), iem. iets ter hand stellen
aambeeld, incus( med.) [alleen pred.] raadzaam, aanbeve­ (form.)
" gehoorbeentje>b otl lenswaardig, gewenst (form.), " een kunstwerk, als eerbewijs opdra­
aambeien wenselijk {form.), dat is geboden, gen
hemorroïden (med.) er gaan stemmen op, het is zaak een prijs uitloven
" bobbel> verhevenheidZ dat, om ... , dat is je geraden( inf.) bij een officiële gelegenheid uitrei­
aamborstig " verstandig> goed4 ken
[arch.] kortademig, astmatisch, hij­ aanbevelenswaardig " geveni
gerig raadzaam, aanbevelenswaard (al­ 2 [geen synoniemen]
aamborstigheid leen pred.), gewenst (form.), wen- ".de uitvoering van een werk aanbe-
o antoniem = associatief •hyperoniem ... hyponiem cursief:::: verwijzing
aanbieden, zich
steden botsen tegen en belangstellend geboeid, adem­
veel verschillende producten in een •a ankomen tegen > raken1 loos, gespannen, in de ban van, in
winkel goed, ruim gesorteerd zijn aanbouw de greep van, met gespannen aan­
voor tijdelijk gebruik verhuren aanbouwsel dacht
te koop verkopen', iets aan de man • bouwsel> bouwwerk overdreven gefixeerd op
brengen, iets te gelde maken, slij­ aanbouwen en met diepgang intensief
ten (inf.) •b ouwent >maken' m.b.t. gevoelens van een ander mee­
aanbieden, zich aanbouwsel levend, deelnemend, invoelend,
1 zich beschikbaar stellen aanbouw empathisch (form.)
" als toekomstig lid van de bemanning • bouwsel> bouwwerk zeer nauwlettend
aanmonsteren aanbraden m.b.t. gevaar waakzaam, vigilant
als toekomstig bewoner hospiteren dichtschroeien (form.)
opdringerig zich opdringen • braden> bakken 1 >klaarmaken' en precies zorgvuldig, met zorg
met tegenzin zich opofferen aanbranden aandachtspunt
zelfverzekerd zich opwerpen als " waarbij zich een koek vormt op de •o nderwerp> zaak2
als toekomstig werknemer sollicite­ bodem aankoeken, aanbakken aandeel
ren een beetje aanzetten 1 deel, part
2 [geen synoniemen] • vastzitten 1 " evenredig quotum
•v oorkomenJ >gebeuren' aanbreken in de opbrengst van een boek royal­
aanbieder 1 zich aankondigen, komen ty
" van een internetverbinding inter­ " van de dag dagen, lichten, Jicht in de winst winstaandeel
netaanbieder worden •d ee/1
•p rovider> gever> schenker van een seizoen intreden, inzetten 2 bijdrage3, inbreng
aanbieding • beginnen' •deelt
1 aanbod 2 (geen synoniemen] 3 aandeelbewijs, effect, stuk, actie
• voorstel " door te snijden aansnijden (ec.)
2 presentatie een voorraad aanspreken • bewijsJ >stuks> geschrift
• bijeenkomst> samenkomst • gebruikm1 aandeelbewijs
3 gelegenheidsaanbieding, gele­ aanbrengen aandeel, effect, stuk, actie (ec.)
genheidskoopje, koopje, occasi­ 1 [lett.] •b ewijs3 >stuks> geschrift
on, voordeeltje • plaatsen aandeelhouder
•a rtikel4 > product1 2 (bij de politie] rapporteren (mil.) actionaris (form.)
aanbinden •o pgevent >bekendmaken •h ouder1 >eigenaar
[arch.] vastbinden 1, binden 3 [als Jid] aandenken
• vastmaken • opgevenJ >aankondigen! >bekend- herinnering, souvenir
aanblaffen maken •v oorwerp >zaak 1
1 [geen synoniemen] 4 [m.b.t. vervoer] aanvoeren aandienen
• bedreigen • vervoeren >verplaatsen > brengen 1 aanmelden
2 toesnauwe11, toebijten, toeblaffen, s [in een huwelijk, arch.] inbrengen •a ankondigen 1 > bekendmaken
toevoegen ( euf.) •b ijdragen >geven 1 aandienen, zich
•z eggen 1 >uiten e [veroorzaken] bezorgen2, brengen, • voorkomen3 > gebeurent
aanblazen geven, verschaffen aandikken
1 [geen synoniemen] aanbrenger " door het mooier te maken opsmuk­
•a anwakkeren2>opstoken1 1 verklikker, aangever, sycofant ken, flatteren
2 [geen synoniemen] (form.), klikker (kind.), klikspaan •o verdrijven2 > voorstellenJ > weerge­
• blazen 1 >uitademen >ademen 1 (kind.) ven1
aanblijven • verrader aandoen
• blijven2 2 weidemolen, spinbol 1 [geen synoniemen]
aanblik • wipmolen >standerdmolen >wind­ " kledingstukken en sclîoeisel aantrek­
uiterlijk t, aanzicht, aanzien, ge­ molen> molen2 >bouwwerk kens
zichr aandacht dassen, riemen enz. omdoen
aanblikken attentie; aandacht krijgen: in de 2 toebrengen
aankijken 1, aanzien (form.) belangstelling staan " leed, schade berokkenen
•k ijken "' zorgt, belangstelling • bezorgen2
aanbod " van de media exposure 3 lijken, schijnen, de schijn aanne­
1 (geen synoniemen] intensief concentratie men van, er alle schijn van heb­
• voorraad voor gevoelens van anderen medele­ ben, het komt mij voor dat"., het
2 aanbieding ven, medevoelen schijnt mij toe dat"., het dunkt
•v oorstel voor wat kan gebeuren oplettend­ mij, mij dunkt". (arch.)
aanboren heid, alertheid, opmerkzaamheid 4 [geen synoniemen]
1 [geen synoniemen] met overgave toewijding " van schepen aanlopen
• gebruiken t aandachtig •b ezoekent >gaan naar
2 (geen synoniemen] attent, geconcentreerd, ingespan­ s [geen synoniemen]
•o penen2 nen, oplettend, opmerkzaam " licht aandraaien
aanbotsen tegen "' wakkert, opletten, letten op vuur aansteken1, aanmaken, ergens
botsen tegen, bonken tegen, op- " met een snelle reactie alert de brand in steken, iets in de hens
o antoniem ""a"ssociatief "hyperoniem �hyponiem cursief= verwijzing