Van christen tot anarchist

600 Pages·2008·3.3 MB·Dutch

Van christen tot anarchist
Ferdinand Domela Nieuwenhuis
bron
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist.VanHolkema&Warendorf,Amsterdam
1910(tweededruk)
Zievoorverantwoording:https://www.dbnl.org/tekst/dome001chri01_01/colofon.php
Letop:boekenentijdschriftjaargangendiekorterdan140jaargeledenverschenenzijn,kunnen
auteursrechtelijkbeschermdzijn.Welkevormenvangebruikzijntoegestaanvoorditwerkofdelen
ervan,leesjeindegebruiksvoorwaarden.
5
Voorwoord.
Detraditioneelevrienden,dieiemandverlokkenofverleidenomlevensherinneringen
uittegeven,hebbenbijmijooknietontbroken.Enhoeweltegenstribbelendebenik
ertenslottetoeovergegaanommijaandenarbeidtezetten.
Doordeomstandighedengedrevenineenrichting,dieikweinigvermoedenkon,
jadaardoorvoortgedrongen,vervuldeikeenplaatsinhetlaatstekwartgedeelteder
vorigeenhetbegindezereeuw,diedoorvelenbelangrijkgenoegwordtgeachtom
haartekennen.Metmijtochiseenbewegingopgegroeid,dieofschoonindenbeginne
eenvergetenhoofdstukvormendelangzamerhandopdenvoorgrondkwam.De
socialistischebeweginginonslandenmijnpersoonzijntochzoonauwaanelkander
verbonden,datzenietmeergescheidenkunnenworden.Mijnlevenisinzekerenzin
degeschiedenisvandesocialistischebeweginginNederland.
Allichtismengeneigdzichzelftemakentoteenmiddenpunt,waarvanalles
uitstraaltentochismenslechtseenderakteursdieinditdramaeenrolvervullenen
steedsbeniklevendigdoordrongengeweestvandejuisteopmerking:menmeentte
schuivenenmenwordtgeschoven.
Zieikterugopdenafgelegdenwegenvergelijkikdewereldvanhedenmetdie
vandejaren70tot80,danzalmenmijmoetentoegevendatwijgedurendedat
tijdsverloopeengeheelandere,eennieuwewereldhebbengekregen.Konvande
arbeidersklassevandientijdgezegdworden:zijisniets,nukanmenzonder
tegenspraakteontmoetenbewerendatzijzoonietallesis,zijtocheenmachtige
faktorisgeworden,waarmedemenrekeningmoethouden,ofmenwilofniet.
Endanzieikinmijnlevendenontwikkelingsgangvaneenmensch,dievanden
beginneafbezieldwasmeteenverlangennaarwaarheidenwiensgeheelelevenwas
eenonophoudelijkstre-
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
6
venomhaartenaderen.Misschienwelteerg,wanneerhetmogelijkis,zoodathet
waariswatiemandeensvanmijgetuigde,datikgedrevenwerddoordehartstocht
derwaarheid.Nooithebikmijnbeginselengeplooidnaarmijnbelangen,maarsteeds
zonderaanziendespersoonszooveelmogelijkdekonsekwentiesgetrokkenuitde
meening,diedemijnewasgeworden.Omdatelkeengeoordeeldwordtnaarden
maatstafdienhijomdraagtinzijneigengemoed,daaromishetzoouiterstmoeilijk
eenandertebeoordeelen,daarhetonbillijkzouzijneenandernaarzijnmaatstafte
beoordeelenentochdatdoetmenonwillekeurig.
Noglevendigherinnerikmijhoemijalsjongmenschzeerdieptrofeenwoord
vanLessing,datnooituitmijngeheugenisgewischtgewordenenwaarvanikde
waarheidzelfsdieperbengaangevoelennaarmateikouderwerd.Hetluidde:‘niet
dewaarheid,inwierbezitmenisofmeenttezijn,maardeoprechtemoeite,diemen
besteedheeftomdewaarheidtevinden,bepaaltdewaardevandenmensch.Want
nietdoorhetbezit,maardoordenavorschingderwaarheidwordendekrachten
vermeerderdendaarinalleenbestaatzijnaltijdtoenemendevolmaaktheid.Hetbezit
maaktrustig,traag,trotsch.AlsGodinzijnrechterhanddegeheelewaarheidenin
zijnlinkeralleenhetwakkerstreven,omdewaarheidmachtigteworden-ofschoon
metdebijvoegingdathijmijaltijdeneeuwigzoudoendwalen-omslotenhaden
alshijdantotmijzeide:kies!ikzouootmoedignaarzijnlinkerhandgrijpenen
zeggen:Vader,geef!DelouterewaarheidisimmersalleenvoorU’.
GeeftditgezegdedensleuteltotLessing'slevenenwerken,hetdoetditookvan
hetmijne,wantopwelkgebiedook,steedsontwaartmendiezelfdelust,datzelfde
streven,datzelfdezoekennaarwaarheid.Alwatverdrukt,verongelijktwas,kon
rekenenopmijnsympathieenzelfsalmoestikdaardoordevriendschapverliezen
vanmenschen,metwieiklanghadomgegaan,ikverloorhaarlieverdandatikmee
zouwerkentotonrechtennietzoutrachtenhetopteruimen.
Mijngeheeleontwikkelingsgangiseenharmonischegeweest,steedsvanhetlagere
naarhethoogere.Vangeloovigtheïstwerdikatheïsteneenmaaldenhemelboven
mijnhoofdverlorenhebbende,trachtteikdeaardetoteenhemelvoorallentemaken.
Ikwerddussocialist,omdatervoordenmenschdienietgelooft
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
7
aaneenhiernamaals,nietsandersoverblijft.Envansocialistwerdikanarchist,omdat
ikzagdathetsocialismeeenzijdigslechtsdehelftbevorderdevandebevrijdingvan
denmensch,doorhemhoogstenstewaarborgendathijgeenhongerengebrekzou
lijden,maardenmenschnietgeestelijkvrijmaakte,daarhijgebuktkanblijvenonder
hetgezaginwelkenvormook.Daarombroodenvrijheid-datmoestdeleuzezijn
endatishetAnarchisme.
Ikhebdusalleszelfdoorgemaaktenbuitendienbehalvehongerengebrekalles
ondervonden,wateenarmmenschenhartondervindenkan.Mijnslotsomvanhet
levenisdatindenarbeidallestevindeniswateenmenschbehoefttottroost,zelfs
indetreurigsteomstandighedendeslevens.Entochveranderdeiknietzoospoedig,
omhoogwegtevliegenmetelknieuwstandpunt,neeneerstlangzaamennagoed
gewiktengewogentehebbenverlietikeenoudemeening,diemijliefwasgeworden
omhaarteverwisselenvooreennieuwe.Ikhebgeenvlindernatuur.Maaralwatik
aannam,washetmijne,eenovertuigingdieikgekregenhebnaveelstrijdensoms
nazwaarlijden.
Juistdieontwikkelingsgang,diewordingsgeschiedenisisnietvanbelangontbloot,
wanthetiszoowaar,watMultatuliergenszegt:‘erisgeenmensch,wiens
gemoedsgeschiedenisnietbelangrijkerisdandelangste“mooiste”gemaakteroman.’
Enwat'nafwisseling!Alsikvoorafeensgestaanhadkunnenhebbenvooralwatik
doorleefdeeniemandmijgezegdhad:datallesmoetgijdoorleven,ikzoubepaald
gezegdhebben:datkanikniet,datismijonmogelijk.Wantsneltheteeneleven
geleidelijkengemakkelijkvoorbij,inhetanderestapelenzichzoowatalledenkbare
moeilijkhedenop.
Ofikgeslaagdbeninhetweergevenvanalles?Inhetbeoordeelenvanzakenen
vooralpersonen?Datzullenanderenmoetenuitmaken.Geheelzekernietmaarik
magblijzijnalshetgedeeltelijkgeluktis.
Natuurlijkdragendezeherinneringenzoowelalsdievanelkandereensterk
persoonlijkkarakter,maartochkanikverklarenernaargestreefdtehebbenhet
persoonlijkenietalshoofdzaaktehebbenbeschouwd.Niemandstondzoozeerbloot
aanaanvallenvanallekantenenleefdeduszooineenpositievanvoortdurend
verweer.Strijdlustigvannatureverminderdedezenietdooral
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
8
dieaanvallen.Mijnjarentellendubbel,somsdriedubbel,hetzijnzoogenaamdIndische
jaren,echterzonderrechtoppensioenomintijdseenotiumcumdignitatetegenieten.
Voormijisstrevenlevenenzoolangikleef,zalhetweleeneeuwigstrevenblijven.
Enikhebmijnwerkeerstwatlatenbezinkenenneemtmenhetdanweerterhand,
danstaatmeneraltijdmeerkritischenonpartijdigertegenover.Driejaarbleefhet
inportefeuille,zoodatalishetHoratiaanschenonumprimaturinannum(inhet
negendejaarmoeteenwerkafgedruktworden)nietindenletterlijkenzinhierop
toepasselijk,tochishetooknietzooheetvanhetroostergegaan.
Mochtiksomshierofdaargefaaldhebben,menvergetenietdatiknimmereen
dagboekofaanteekeningenhebgehouden-daartoehadikhetooktedruk-endus
allesuitherinneringenhebmoetenputten,daarinbijgestaandoordejaargangenvan
RechtvoorAllenenVrijeSocialist,datisdusvan1879totdenhuidigendag,dieals
hetwareeenafspiegelingzijnvanmijnleven.
Hoehetookzij,watikalsmottoplaatstevoormijnGeschiedenisvanhet
socialisme,datmogeookalszoodanighierdienstdoenendatishetwoordvanden
grootendenkerGoethe:onpartijdigtezijnkaniknietbeloven,welomeerlijktezijn.
F.DOMELANIEUWENHUIS.
2Augustus1910.
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
9
Hoofdstuk I.
Mijn jeugd en ontwikkelingsgang.
Juistevenvóórhetafsluitenvanhetjaar1846,op31December,werdteAmsterdam
hettalrijkegezinmijnsvadersvermeerderdmeteenjongen,diedennaamvan
Ferdinandkreeg,naarzijnvader,alsplaatsvervangervaneenanderenzoonmet
denzelfdennaam,diehemvoorafgingmaarnietinhetlevenmochtblijven.
BehoortbijhetNederlanderschap,datmenvolgenshetvolkslied‘vanvreemde
smetten’vrijis,danmaakikdaaropallerminstaanspraak,wantmijnbloediseen
allerzonderlingstinternationaalmengsel.Vanmoederszijdetochbenikeen
Engelschman,daarmijnmoedereenEngelschewasenvanvaderszijdeeenDeen,
daarmijnovergrootvaderindertijduitDenemarkenhiertelandekwamtengevolge
vaneenschipbreuk,diehijleed,omzichdaarnateAlkmaartevestigenals
kaashandelaar.EchtertoenluiddedenaamopzijnDeenschNyegaard,welkenaam
vertaaldwerdinNieuwenhuis,omdatdeDeenschenaamopdenklankafdikwijls
veranderdwerddoordemenschenin‘nijdigaard’.MijnsvadersmoederDomela
kwamuitBrunswijk,maardezemoetvolgenssommigenvanHongaarsche,volgens
anderenvanFriescheafkomstzijn.Daardienaammethaardooddreigdeuitte
sterven,voegdemijnvaderhembijdenzijnenenzookomthetdatonzelijnalleen
dennaamdraagtvanDomelaNieuwenhuis.
HoeweldusmijnwieginNederlandstond,wasmijnbloed‘besmet’metEngelsche,
Deensche,DuitscheenHongaarscheofFriesche‘smetten’,eenvreemdmengelmoes,
waaraanhetmisschienistoeteschrijvendateenzekergevoelvaninternationalisme
mijnietvreemdis.
IntusschenalsmendeNederlandschegeslachtennagaat,zoumenspoedigtotde
ontdekkingkomen,daterslechtsweinigenzijn,
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
10
wierbloednietvermengdismetvreemdebestanddeelenendusalsditdevoorwaarde
isomhetvolksliedtemogenmeezingen,danzoudennietvelendaartoegerechtigd
zijn,tebeginnenmetdevorstelijkefamilie.
Vanoudsherzijnwijeendomineesfamilie,zoodatonderonzevooroudersin
Denemarkenverschillendebisschoppenvoorkomen.Hetschijntdatdeovergrootvader,
diezichheteerstinHollandvestigde,nietveellusthadomdomineeteworden,
althanshijwisthetouderlijkehuisteontsnappenenlieverdandeeerzametogate
dragenginghijopzee.Hijleedschipbreuk,waarinvelenzoudenzieneenstraffe
Godsvoorzijnongehoorzaamheid,maarhetliepnogalgoedmethemaf,waaruit
mendanweerzoukunnenafleidendatGodhethemtochnietbizonderkwalijknam.
ZooisdeoorspronkelijkDeenschefamilieinNederlandgekomenennadien
overgrootvaderkeerdehetgeslachtspoedigtotdeoudetraditieterug,althansmijn
grootvaderwaseerstpredikantendaarnahoogleeraarindewijsbegeerteteDeventer
eneindelijkteLeiden.Hetschijntdathijeenbekwaammanwaseneigenaardigmag
hetzekerheeten,dattoenhijvolgensgewoonteteTübingenstudeerde-erwastoen
inonslandnoggeenLutherschseminarieenalleLutherschepredikantenvolbrachten
dushunstudiënaandeeeneofandereDuitscheakademie-hemin1797doorde
Oostenrijkscheregeeringeenaanzienlijkebetrekkingaangebodenwerd...bijde
genieentevensdenadeldom.AartshertogKarellagteTübingeningarnizoen.Er
moetduszekerwatbizondersgeschiedzijn,waaraanhijdieonderscheidingtedanken
had,wanteenvoornamepostineenlegerbiedtmennietdeneerstendenbesten
theologischenstudentaan.Hijbedankteechterzoowelvoordiebetrekkingalsvoor
denadeldomenbleefzijnstudiënvoortzetten.Inhetjaar1800werdhijpredikantte
ZutfenenlaterteUtrecht,maarhijscheenbizonderevoorliefdetehebbenvoor
wiskundigestudiënenzichdaarinzoodanigtehebbenonderscheiden,dathemhonoris
causahetdoktoraatindewiskundedoordefakulteitteUtrechtwerdaangeboden.
Ookvoordieonderscheidingbedanktehij,daarhijnietbijgratieeentitelwilde
hebben,maardezenzelfwildeverdienen.Entoenbeleefdemenhetzekerbijnaeenige
schouwspeldateenpredikantpromoveerdetotdokterindeWis-enNatuurkunde.
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
11
Mijnvaderkreegookeenopleidingalspredikantennadezebetrekkingeerstte
MonnikendamendaarnateUtrechtbekleedtehebben,werdhijbenoemdtot
hoogleeraaraanhetEvangelisch-LutherscheseminarieteAmsterdam.
Eenmijnerbroeders,deoudste,werdhoogleeraarinhetstrafrechtteGroningen,
zoodatreedshetprofessoraatdoordriegeslachtenwerdbekleed,terwijldefamilie
steedsdehoopheeftgekoesterddatikeenmaaldezelfdebetrekkingzoubekleeden
alsmijnvader.
Onzefamiliekandusgerangschiktwordenonderdegeestelijkearistokratie.
Demeestengenotendanookeenakademischeopleiding.Uithettweedehuwelijk
vanmijngrootvaderwarenvierzoons,dieallenmeesterinderechtenwaren.
Zijonderscheiddenzichdooreengrootematevanonafhankelijkheiden
zelfstandigheid,zoodatookzijnietbijgratieverlangdennaardatgenewatzijrechtens
kondenverwerven.
Zoohoordeikaltijdeenverhaalvaneenmijnerooms,diealsstudentdenmoed
bezatzichteverzettentegenprofessorThorbecke,toenalmachtigdenschepter
zwaaiendeteLeiden.
Hijwoondedekollegesvandezennietbij,omwelkeredenweetikniet,ende
grooteman,diemeendedatdewijsheidalleenbijhemwasteverkrijgen,achttedit
deeersteenvoornaamstevoorwaardeomexamentekunnendoen.
Toenhijzichaanmelddeomexamentedoen,ontsponzichhetvolgendegesprek:
-Wieisu?
-Nieuwenhuis.
-Watkomtudoen?
-Ikwenschteexamentedoen.
-Ikkenuniet.
-Datkanwelwezen,maardathoeftookniet.
-Ikzagunietopmijnkolleges.
-Neen,daarkwamikookniet.
-Danneemikugeenexamenaf.
-Maar,professor,isdatdandeeenigegelegenheidomkennisoptedoen?
-Ikneemugeenexamenaf.
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
12
-Datmoetudoen,wantnergensstaatbepaalddatmengedwongeniskollegete
houden.
-Moeten?Alsiknietwil,dandoeikhetniet.
-Maargijwordtervoorbetaaldendusgijzijtverplichtomexamenaftenemen.
Thorbecke,nietgewoonomzooaangesprokenteworden,wasverontwaardigd,
maarhijwastochgedwongenexamenaftenemen.Nubestonddefakulteituitvijf
professorenenofschoonThorbeckealzijnbestdeedomdezenweerbarstigen
kandidaattelatenzakken,kwamhijertochdoor,wantdrievandevijfwarenvoor
toelating.
Hetbehoeftzekergeenbetoog,dathijzijnzakengoedwist.
EnThorbeckevergafenvergatzulkedingennooit.
Veellater,toenhijvoordetweedemaalministerwas,wildemijnoom,dieopeen
grooteridderhofstededenEnghbijVleutenwoonde-wanthijwasheelrijk-
burgemeestervanVleutenworden,omietsomhandentehebben.Hijbegafzichter
audientiebijThorbecke.Dezevroeghemnaarzijnstudies,enz.maardebenoeming
kreeghijniet.
Eenandermijnerooms,dieookglansrijkzijnstudiealsjuristdeed,wasdeeerste
diein1856deneedweigerdeafteleggen,vereischtomalsadvokaatteworden
ingeschreven,omdathijnietinGodgeloofde.Hijbrakdaardoorzijnheelecarrière,
wanthijkonnietvoordebaliekomen.Latervoeldehijzichaangetrokkentothet
socialismeenwasmetdenoudenheervanderVoodevertalervanSaintSimon's
boekoverhetNieuwechristendom.
Enalsmijnvaderzichvoldoendehadkunnenbuigenvooreenschatrijkenoom,
danzouhijdaarvandevoordeeleninklinkendemunthebbenondervonden.Maar
neen,datdeedhijniet,danmaarlieverwatminderindewereld.
Zoozietmendatereensterketreknaaronafhankelijkheidzatindefamilie.Men
wildezichdeweeldeveroorlovenereeneigenmeeningopnatehouden,zelfsal
berokkendeditschade.Ditzelfstandigoordeel,ditzichzelfzijniseenkaraktertrek
geweest,dienmenterugvindtbijvelefamilieleden.
Mijnjeugdverliepvrijgewoon.Nadegewone-toentertijdnoemdemendatde
Fransche-schooltehebbenafgeloopen,kwamikophetgymnasiumteAmsterdam.
Onderdeleerarenherinner
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist
13
ikmijvooraldenrektor,KappeynevandeCoppello,diemetonszoosmakelijkde
Griekscheauteurskonbehandelen,vooralwanneerhijAristofanestepakkenhad,
danamuseerdenwijonsgeducht.Dekursusliepafin1864entoenwerdikop17
jarigenleeftijdingeschrevenalsstudentindegodgeleerdheid,omhetvoetspoorvan
mijnvadertevolgen.
Dezebezatalskanselredenaareengrootennaam,zoowelteAmsterdamalsinhet
geheeleland,zoodatals‘deprofessor’-zoonoemdemenhemindestad,alsofhij
deeenigewas!-preekte,detoevloedverbazendgrootwas.Indatopzichtwerdhij
beschouwdalsdeopvolgervanzijnleermeester,denbekendenRemonstrantschen
kanselredenaar,prof.AbrahamdesAmorievanderHoeven.Omhethoofdmijns
vaderswaseenzekereaureoolenwijzagenalskinderenhoogtegenhemop.Daar
mijnmoederstierf,toeniknogeenkindwas,in1857,voeldeikmijdestemeer
aangetrokkentotmijnvaderenmijnhoogstebegeertewasvanmijnvroegstejeugd
afomalsvaderteworden.Ditwerdnietweinigaangewakkerddoordevrouw,die
mijntweedemoederwerd,eenvriendinvanmijneigenmoeder,endieeendweepzieke
bewonderingvoorhaarmanbezat.Toenzijin1858methemtrouwde,waszijreeds
54jaaroud,maarofschoonoverigenszeerzelfstandiginhaaroordeelgingzijfeitelijk
geheelopinmijnvader.Zijhadietsstijfsenwistdemenschenopeenbehoorlijken
afstandtehouden;tegenoverons,kinderen,vervuldezijaltijdopvoorbeeldigewijze
alhaarplichten;tochstraaldeergeenwarmtevanhaaruit,zoodatwijhaarb.v.nooit
inonsvertrouwenzoudenhebbengenomen.Alseenstaaltjevanhaarplichtgevoel
zijhetvolgendeherinnerd:zijschilderdeheelgoedenhaddaarinveelliefhebberij
enookspeeldezijheelgoedpiano;nahaarhuwelijknamzijgeenpenseelmeerop
enspeeldezijnooitmeerpiano.Zijmeendehaarliefhebberijengeheeltenofferte
moetenbrengenaanhaarhuiselijkeenhuishoudelijkeplichten.
Wijleefdenzoodanigineenkerkelijkeatmosfeerdatwijzelfsinonzespelen
daardoorgeïnspireerdwerden.Alskinderenbouwdenwijdanvanhoutenblokken
eenkerkgebouw,waarbijdeoudeLutherschekerkophetSpuionsaltijdalsvoorbeeld
diende.Wijmaaktendanaldebankenprecieszooalszijdaarwarenendannamen
wijdevisitekaartjesenzettendiepersonenophunver-
FerdinandDomelaNieuwenhuis,Vanchristentotanarchist