Van Batavia naar Weltevreden : het Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, 1778-1867

2009·4.3 MB·Dutch

by  Groot, Hans

VAN BATAVIA NAAR WELTEVREDEN

V E R H A N D E L I N G E N
VAN HET KONINKLIJK INSTITUUT
VOOR TAAL-, LAND- EN VOLKENKUNDE
243
hans groot
VAN BATAVIA NAAR WELTEVREDEN
Het Bataviaasch Genootschap van
Kunsten en Wetenschappen
1778-1867
KITLV Uitgeverij
Leiden
2009
Uitgegeven door:
KITLV Uitgeverij
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde
Postbus 9515
2300 RA Leiden
Nederland
website: www.kitlv.nl
e-mail: [email protected]
KITLV is een instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen (KNAW)
Afbeelding omslag: Het nieuwe genootschapsgebouw, tevens museum,
aan Koningsplein-West in 1868, kort na de ingebruikneming. Fotograaf
vermoedelijk Isidore van Kinsbergen (collectie Scott Merrillees).
Genootschapspenning door J.G. Holtzhey, Amsterdam 1779 (collectie
Geldmuseum Utrecht 1977-0182).
Omslag: Creja ontwerpen, Leiderdorp
ISBN 978 90 6718 293 5
© 2009 Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt
door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de copyrighthouders.
Inhoud
Vooraf ix
Inleiding 1
Oudere literatuur 4
Nieuwere literatuur 8
Het genootschapsarchief 10
Een geschiedenis van 1778 tot 1867: vraagstelling en verantwoording 12
Historisch tableau 1770-1870 15
Cultuur-historisch tableau 23
Genootschapsonderzoek 38
Genootschappen: de negentiende eeuw 56
I Het oprichtingsjaar en de eerste twee decennia (1778-1799) 63
De oprichting: 24 april 1778 63
Bestuur: Radermacher, de initiatiefnemer 66
Relaties met andere genootschappen: Haarlem en Batavia 70
Bestuur: Radermacher en de zijnen 74
Persoonlijkheden: Josua van Iperen 82
De relatie met de overheid 86
Naamgeving: kunsten en wetenschappen 91
Doelstellingen 93
Ledenwerving en erkenning 95
Prijsvragen 104
Publicaties 115
Gebouwen: genootschapshuis en -tuin 123
Verzamelingen 129
Financiën 138
Persoonlijkheden: Moens en Wiegerman 143
Batavia ‒ Paramaribo ‒ Calcutta 150
Einde van de eeuw 152
II Een nieuw begin onder Bataafse, Franse en Britse vlaggen (1800-1816) 157
Bestuur rond de eeuwwisseling 157
Persoonlijkheden: Thomas Horsfield, Amerikaans natuurkundige 163
Bestuur onder Raffles 167
De relatie met de overheid 171
Publicaties 173
vi Inhoud
Gebouwen: een nieuwe behuizing 177
Van Brits naar Nederlands 180
III Terug onder Nederlands bestuur (1816-1826) 185
Onder beschermheer Van der Capellen 185
Persoonlijkheden: Van der Vinne 193
De nieuwe wetten van 1823 197
Een nieuw begin 208
De relatie met de overheid 212
De bibliotheek 218
Verzamelingen 221
De relatie met andere genootschappen 225
IV Japanse zaken en museumplannen (1826-1840) 231
Bestuur onder Du Bus de Gisignies 231
De relatie met de overheid 233
Persoonlijkheden: Domis, Von Siebold, Goethe 239
Museumplannen en Bauds besluit terzake 254
Gebouwen 263
Verzamelingen 267
Persoonlijkheden: Lenting en Van der Vinne 275
Aanwas van leden 285
V Van Hoëvell en de drukpers van het genootschap (1839-1848) 289
Van Hoëvell in het bestuur 291
Verzamelingen 294
Publicaties: naar een eigen drukkerij 298
Bestuur onder Van Hoëvell 302
Verzamelingen: oudheidkundige zorg 308
Publicaties: de drukkerij aan het werk 315
Publicaties: aandacht voor inheemse talen 320
Van Hoëvell president 326
Gebouwen 329
De relatie met de overheid: het conflict 332
Epiloog 346
VI Specialisering temidden van concurrenten (1849-1860) 349
Bestuur: reorganisatie en ledenverlies 349
De noodzaak tot specialiseren: de hand van Bleeker 357
Verenigingsleven ‒ genootschapsleven 364
Concurrerende verenigingen en dubbellidmaatschappen 370
De relatie met de overheid 375
Financiën 388
Verzamelingen 391
Persoonlijkheden: Netscher en Munnich 396
De bibliotheek 401
Gebouwen 406
Publicaties: tekstuitgaven 411
Inhoud vii
Persoonlijkheden: Roorda van Eysinga en Friederich 412
Het KITLV en het Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en
Volkenkunde 423
VII Naar een tempel aan het Koningsplein (1861-1867) 435
Een bestuur van ambtenaren 436
De relatie met de overheid 437
Het bestuur en de leden 438
Een nieuw reglement 440
Beheer en behoud van oudheden op Java 444
Verzamelingen: archeologische voorwerpen 461
Verzamelingen: etnologische voorwerpen 471
Publicaties: Indische taalkunde 483
Verzamelingen: handschriften en inscripties 492
Gebouwen: ‘Een sieraad voor Neêrlandsch Indië’s hoofdstad’ 495
Een nieuw begin 512
Lijst van gebruikte afkortingen 515

Bijlage 1 Leden en vergaderingen 517
Bijlage 2 Drukwerk van de pers van het Bataviaasch Genootschap 1843-1848 521
Bibliografie 531
Register 557

Vooraf
Staande voor het Nationaal Museum in Jakarta, wordt de aandacht van de
kijker vooral getrokken door de opvallende hoogbouw, die in 2004 gereed
kwam. Pas daarna valt het oog op het bescheiden, neoklassieke gebouw uit
1867. Men zou kunnen denken dat het daar indertijd allemaal begon. Toch
is zelfs dat negentiende-eeuwse gebouw al de vierde behuizing van het
Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen, de organisatie
waaruit het Nationaal Museum is voortgekomen. Het genootschap, opge-
richt in 1778, vond eerst een plek in de oude binnenstad van Batavia om uit-
eindelijk bijna negentig jaar later aan het Koningsplein, tegenwoordig Medan
Merdeka, zijn definitieve locatie te vinden.
Een Nationaal Museum, waarvan de geschiedenis teruggaat tot 1778, is
bepaald uitzonderlijk. Nieuwsgierigheid naar de geschiedenis van een zo
eerbiedwaardige instelling stond dan ook aan het begin van de wording van
dit boek. Tijdens een bezoek aan het museum vroeg ik me af waar ik met
mijn vragen terecht kon. Zo’n museum en de even belangrijke Nationale
Bibliotheek van Indonesië, die al eveneens uit het genootschap voortkwam,
verdienen dat die geschiedenis vastgelegd wordt. Dit boek beschrijft van die
geschiedenis het eerste traject, van de oude binnenstad van het achttiende-
eeuwse Batavia naar het Weltevreden van 1814 en vervolgens naar het
Koningsplein (1867).
Dat de twee nationale instellingen hun geschiedenis konden prijsgeven is te
danken aan het museumgebouw en aan de collecties, die meer dan tweehon-
derd jaar hebben doorstaan. De interne geschiedenis kon worden bestudeerd
aan de hand van de publicaties van het genootschap, maar vooral dankzij
een genootschapsarchief dat in het Nationaal Archief van Indonesië wordt
bewaard. Daaruit kwam een beeld naar voren van ups en downs, van toe-
wijding en toeval, van mannen die gedreven waren en anderen die het erbij
lieten zitten, kortom het relaas van een levende organisatie, die tijdens de
koloniale periode een reputatie opbouwde door publicaties en door de col-
lecties. Mijn aanvankelijke ambitie om de hele geschiedenis te beschrijven,
tot de opheffing van het genootschap, heb ik moeten inperken tot de periode