Van Achilleus tot Zeus

330 Pages·2010·30.23 MB·English

Achilleus Dido
Van Achilleus tot Zeus
Adonis Diomedes
Aeneas Dionysos
Agamemnon Dioskouren
Aias Elektra
Aktaion Endymion
Alkestis & Admetos Eos
Alkmaion Erinyen
Alkmene Eros
Amazonen Europa
Amphion & Zethos Flora
Amphytrion & Alkmene Galateia
Andromache Ganymedes
Antigone Giganten
Aphrodite Gorgonen
Apollo Hades
SUN Arachne Harpijen
Ares Hekabe
Argonauten Hekate
Ariadne Hektor
Artemis Helena
Asklepios Hephaistos
Atalante Hera
Athena Herakles
Atreus & Thyestes Hermaphroditos
Bellerophon Hermes
Charites Hero & Leandros
Daidalos & Ikaros Horen
Eric M. Moormann & Wi*lfri*ed Uitterhoeve Danaë Hypnos & Thanawus
Danaïden Iason
Daphne Idomeneus
Daphnis Io
Thema's uit de klassieke mythologie
Demeter Ion
Deukalion & Pyrrha Iphigeneia
in literatuur, muziek, beeldende kunst en theater
Van Achilleus tot Zeus

Eric M. Moormann & Wilfrl*ed Uitterhoeve
Van Achilleus tot Zeus
Thema's uit de klassieke mythologie
in literatuur, muziek, beeldende kunsten theater
SUN
INHOUD
Verantwoording S
Beschrijvingen II
Bibliografie 283
Register van auteurs en kunstenaars 299
Register van mythologische figuren 316
CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG
Moormann, Eric M.
Van Achilleus tot Zeus: thema's uit de klassieke mythologie
in-literatuur, muziek, beeldende kunst en theater /
Eric M. Moormann, Wilfried Uitterhoeve. —
Nijmegen : SUN—Ill. Met bibliogr., reg.
ISBN 90-6168-272-X
5150 708.5 UDC 7.046 N U G I 649
Trefw.: mythologie in de kunst.
Omslagontwerp en boekverzorging: Leo de Bruin, Amsterdam
Op het omslag: Jacopo del Sellaio, Orpheus en Eurydike, tweede helft ie eeuw,
paneel 178 x 5 8, S cm. Museum Boymans-van Beuningen, Rotterdam
© SUN, Nijmegen 1987
Vijfde, herziene en vermeerderde druk: 1995
ISBN 90 6168 272 X
VERANTWOORDING
Mythen, vertellingen over goden, halfgoden en legendarische ster-
velingen, hadden in de oudheid vele functies. Ze verschaften ver-
klaringen voor het ontstaan van wereld en mensdom, voor natuur-
verschijnselen, voor de oorsprong van steden en volkeren en voor
de genealogie van belangrijke geslachten. Ze dienden als uitdruk-
king van het religieuze denken en van de reflectie op het menselijk
bestaan en op de contradicties ervan. Ze waren vehikel voor de in-
prenting van moraal, onuitputtelijke bron voor poëzie en epos,
soms zelfs instrument van staatspropaganda. I
Deze veelziJjdigheid van fgunctie verk laarty dat de mythen 1 de
antieke cultuur alomtegenwoordig waren, en dat zij als het ware een
stramien vormden waarop voortdurend nieuwe varianten werden
geweven. Mythologie is dan ook niet voor niets object geworden
van zoveel disciplines: godsdienstgeschiedenis, antropologie, kunst-
en literatuurgeschiedenis, psychoanalyse.
We zullen niet al deze paden, varianten en interpretaties volgen.
Wel menen we aan het karakter van de mythe, een stramien immers
en niet een `eindtekst', recht te doen door in de weergave van de
mythe meer aandacht te schenken aan de varianten in het verhaal
dan in beknopte beschrijvingen gebruikelijk is. We hebben de be-
langrijkste mythen geordend in 134 uiteenzettingen rond de belang-
rijkste gestalten: van Achilleus tot Zeus. Honderden andere figuren
— tot hen wordt toegang verschaft via een register — hebben in deze
beschrijvingen hun plaats gevonden. Voor een naar volledigheid
strevende weergave van de Griekse en Romeinse mythen moet
worden verwezen naar grote naslagwerken als de tiendelige Ro-
scher. In onze selectie van de te beschrijven mythen hebben we ons
overwegend laten leiden door de neerslag die deze hebben gevon-
den in de antieke en in de westerse kunst en cultuur, al wordt een
enkele mythe vooral opgenomen om het verband binnen het com-
plex van vertellingen duidelijk te maken. Op de `feitelijke' weerga-
ve van de mythe volgen steeds een kenschets van de neerslag en
adaptaties daarvan in beeldende kunst en literatuur van de oudheid.
De mythe als stramien waarop voortdurend nieuwe varianten wor-
den geborduurd, dit beeld gaat ook op voor onze westerse cultuur.
De antieke mythen vormen de basis voor ingenieuze allegorieën en
emblemata (zinnebeeldige prenten met berijmde uitleggingen), die-
nen als voertuig voor moraliseringen, als legitimatie voor erotische
taferelen of als lofprijzing aan het adres van de vorst. Ze hebben hun
rol gespeeld in de verovering van een nieuwe beeldtaal en een
nieuwe literatuur, in de introductie van nieuwe vormen in het
6 VERANTWOORDING
theater, in de strijd tussen christelijk en anti-religieus gedachten-
goed. De onafzienbare stroom aan produkties in de westerse litera-
tuur en beeldende kunst laat telkenmale zien dat de mythe voort-
durend van inhoud en functie verandert. Odysseus bijvoorbeeld is
beurtelings een rationeel man, een gewetenloze schurk, een christe-
lijk-standvastige held en een ongeneeslijke zwerver. R. Trousson
(zie de bibliografie) besteedt twee omvangrijke delen aan de vele
functies van Prometheus in de post-antieke literatuur. De 316 blad-
zijden van G. Steiners Antigones uit 1984 — naast de exposities God en
de Goden (Rijksmuseum 1981) en Venus te lijf (Allard Pierson Mu-
seum 1985) bron van inspiratie voor onze verkenning van het
`Nachleben' van de antieke mythen — zijn gewijd aan de discussies
rond de Antigone-gestalte in literatuur, theater en essayistiek alleen
al van de 19e en Zoe eeuw. Het vele honderden malen geschilderde
`oordeel van Paris' kon dienen als moraliserende allegorie of ter
presentatie van drie naakte vrouwen in verschillende poses. Met
gepaste voorzichtigheid en naar vermogen — lang niet altijd zijn per
periode of zelfs per kunstwerk stellige uitspraken geoorloofd — heb-
ben wij getracht per gestalte en mythe tenminste het spectrum van
functies en betekenissen te schetsen. Zulk een karakterisering is on-
zes inziens veelzeggender dan lange opsommingen van werken.
Dergelijke opsommingen zouden overigens slechts zelden volledig
kunnen zijn: de mythologie beslaat daarvoor een tè groot deel, na de
bijbelse verhalen het grootste, van hetgeen de westerse cultuur in
woord en beeld heeft voortgebracht. De selectie van wel genoemde
werken is ingegeven door de volgende criteria. Chronologie: het
gaat om vroege voorbeelden van een bepaald motief of om werken
die een wending betekenen in een bepaalde visuele of literaire tradi-
tie. Inhoud: het zijn sprekende voorbeelden van een bepaalde bete-
kenis. Waardering en smaak tenslotte: aan de genoemde kunst-
werken werd destijds of wordt nu — dat valt lang niet altijd samen —
groot belang gehecht. Een zwaar accent is gelegd op werken uit de
Lage Landen; de betreffende uitweidingen en vermeldingen onder-
strepen het nog wel eens onderschatte belang van mythologische
themata in de cultuurgeschiedenis van onze streken.
De afgrenzing van wat wel en wat niet tot de Griekse en Ro-
meinse mythologie kan worden gerekend, levert uiteraard steeds
problemen op. In navolging meestal, soms ook in afwijking van de
standaardwerken hebben wij al die gestalten weggelaten die uit
andere culturen afkomstig zijn en pas indirect in de antieke wereld
een plaats hebben gekregen (Isis, Mithras, Kybele en dergelijke),
vrucht van latere literaire inventie zijn (Cressida als geliefde van
,Troilos), slechts personificatie zijn van een verschijnsel of element en
VERANTWOORDING 7
geen eigen mythen hebben (Wind en Vrede bijvoorbeeld), of ten
slotte op de grens staan tussen mythe en geschiedenis (bijvoorbeeld
Romulus en Remus, de stichters van de stad Rome) .
De lemmata zijn alfabetisch gerangschikt volgens de Griekse
naamvoering en spelling; de Latijnse synoniemen worden telkens in
de betreffende beschrijving vermeld en voorts in het register; slechts
in een enkel geval is daarvan afgeweken op grond van het feit dat
een figuur zuiver Romeins is (Flora) of te zeer met de Romeinse
wereld is verbonden (Aeneas) . Etruskische namen en specifieke,
daarmede verbonden aspecten zijn buiten beschouwing gelaten op
grond van de overweging dat zij in de post-antieke cultuur nauwe-
lijks een rol gespeeld hebben. Het teken » verwijst naar een ander
lemma. Het wordt alleen gebruikt wanneer de daar te vinden in-
formatie noodzakelijk is voor een goed begrip van de uiteenzetting.
De titel van een kunstwerk, toneelstuk, opera of boek wordt
weggelaten, tenzij deze titel niet direct verraadt dat het werk over
de behandelde gestalte gaat, of tenzij hij karakteristiek is voor de
inhoud. Zoveel mogelijk is het jaar van ontstaan (beeldende kunst),
publikatie (literatuur) of eerste uitvoering (toneel, muziek) aange-
geven. In het geval van wand- en plafonddecoraties die zich nog in
hun originele positie bevinden, en bij kunstwerken in Nederlandse
en Belgische musea wordt de verblijfplaats aangegeven. Bij de ope-
ra's wordt eerst de naam van de componist en vervolgens die van de
librettist (indien bekend) genoemd. De antieke auteurs worden niet
met nauwkeurige bronvermelding geciteerd; degene die de precieze
plaatsen wil vinden, moet gespecialiseerde literatuur raadplegen.
Behoudens afwijkende vermelding gaat het, als niet steeds het werk
is vermeld, bij Ovidius om de Metamorphoses, bij Hesiodos om de
Theogonia, bij Vergilius om de Aeneis, bij Loukianos om de Goden-
gesprekken, bij Apollodoros om de Bibliotheke, bij Hyginus om de
Fabulae. Na elk lemma volgt een opgave van studies die geheel of in
belangrijke mate daarop betrekking hebben.
Twee registers en een lijst van publikaties moeten het gebruik
van het boek vergemakkelijken. Zoals gezegd worden in het ene
register alle in het boek voorkomende mythologische gestalten ge-
noemd. Door de verwijzing naar lemmata en niet naar bladzijden
kan de lezer zich snel een beeld vormen van de samenhang tussen de
verschillende mythologische figuren. Het andere register behelst
alle auteurs, componisten, librettisten en beeldende kunstenaars van
wie werken worden genoemd. Ook hier wordt naar de lemmata
verwezen, zodat de lezer in één oogopslag een indruk krijgt van de
door een kunstenaar gebruikte mythologische themata. De biblio-
grafie bevat slechts specifiek op de mythologie betrekking hebben-
8 VERANTWOORDING
de werken en dus geen algemene (naslag)werken op het gebied van
kunst, literatuur of (muziek)theater en oeuvrecatalogi; evenmin zijn
uitgaven en vertalingen van antieke auteurs aangegeven. Veel La-
tijnse en Griekse werken zijn niet in Nederlandse vertaling verkrij g-
baar. De Engelstalige Penguin Classical Library zal in veel gevallen
uitkomst bieden, evenals de tweetalige uitgaven in de reeksen van
Loeb (Engels), Budé (Frans) en Tusculum (Duits).
Zelfs een zeer veel groter aantal illustraties dan in dit boek is
opgenomen zou geen representatief beeld kunnen geven van de
iconografie van de antieke mythologie in de beeldende kunst van
dertig eeuwen. Onze selectie is er op gericht geweest een indruk te
geven van de variëteit van de `dragers' van de afbeeldingen en van
het geheel eigen karakter van de presentatie van mythologische
figuren in de opeenvolgende cultuurhistorische perioden. Behou-
dens andersluidende vermelding zijn de foto's van de kunstwerken
afkomstig van de beheerders van de collecties of gebouwen waarin
de kunstwerken zich bevinden.
BIJ DE VIJFDE DRUK
De uiterst welwillende ontvangst van dit boek door pers en publiek
heeft sinds de eerste verschijning in 1987 geleid tot drie herdrukken
— herdrukken waarin werd volstaan met een geruisloos wegwerken
van enkele kleine maar storende misslagen. Ditmaal echter, in het
zicht van een vijfde druk, hebben we een grondige omwerking
mogelijk en nodig geacht. De voorbereidende werkzaamheden
voor een Duitse en een Spaanse editie hebben inspectie en herover-
weging van tal van passages met zich meegebracht. Sinds 1987
gepubliceerde monografieën, zoals de studies van de hand van An-
dreae, leidden ons naar nieuwe inzichten. Nieuwe afleveringen van
naslagwerken in opbouw, zoals het Lexicon Iconographicum Mytholo-
giae Classicae, of de verschijning van geheel nieuwe naslagwerken
zoals The Oxford Guide to Classical Mythology in the Arts 1300-1990s
van J. Davidson Reid, stelden ons in staat tot het completeren of
detailleren van de neerslag van een aantal mythen in de kunsten en
tot het corrigeren van fouten of achterhaalde gegevens inzake inter-
pretatie, toeschrijving of datering. En tenslotte waren er nuttige
suggesties van tal van lezers en gebruikers.
Zo is aan de uiteenzetting rond tal van mythische personages
gesleuteld, met meer of minder ingrijpende resultaten. De wijzi-
gingen hebben overigens het verhalende deel van de uiteenzettin-
gen, de inhoud van de klassieke mythe, over vrijwel de hele linie
intact gelaten. De aanvullingen hebben veeleer betrekking op de
9
VERANTWOORDING
neerslag van de mythen in de kunsten, en dan vooral na de oudheid.
Zo is meer aandacht gegeven aan de laat-middeleeuwse teksten die
als transmissie hebben gediend, en aan de neerslag van de mythen in
de moderne kunst. We hebben het bij dit alles echter niet gezocht in
het aanleggen van nog langere lijsten van kunstwerken — het ging en
gaat ons in de beschrijving van het voortleven van de mythen om
karakterisering, dosering, accenten, indicaties.
September 1995