Usak Kisladag Altin Madeninde Üretim Patlamasindan Kaynaklanan Yer Titresimlerinin Analizi

12 Pages·2011·2.47 MB·Turkish

U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeninde Üretim Patlatmasndan
Kaynaklanan Yer Titre(cid:250)imlerinin Analizi
Investigation of Ground Vibrations Induced By Production
Blasting At U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Gold Mine

Bezmi Bar(cid:250) Çakmak, Hasan Aydn Bilgin
Orta Do(cid:247)u Teknik Üniversitesi, Maden Mühendisli(cid:247)i Bölümü, Ankara

ÖZET Patlatmadan kaynaklanan yer titre(cid:250)imleri yer katmanlarnda ilerleyen akustik
dalgalardr. Bir açk i(cid:250)letmede veya çevresinde patlatmadan kaynaklanan titre(cid:250)im büyüklü(cid:247)ü
ve frekans bir zaman aral(cid:247)nda patlayan maksimum patlayc miktar ve patlatma yeri ile
ölçüm yeri arasndaki fiziksel mesafe gibi pek çok unsura ba(cid:247)l olarak de(cid:247)i(cid:250)ebilir. Bu
çal(cid:250)mada U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Altn madeninde üretim patlatmas uygulamasndan kaynaklanan
yer titre(cid:250)iminin ölçülmesi, kaydedilmesi ve kom(cid:250)u yerle(cid:250)im alanlarndaki yer titre(cid:250)imi
durumunun incelenmesi ve de(cid:247)erlendirilmesi amaçlanm(cid:250)tr. Bu ara(cid:250)trmada patlayc miktar,
ölçüm istasyonlarna veya yerle(cid:250)im alanlarna olan uzaklk gibi parametreler kaydedilmi(cid:250),
incelenmi(cid:250) ve sismik dalgalarn frekans ile birlikte de(cid:247)erlendirilmi(cid:250)tir. Belirlenen yer
titre(cid:250)imi hzlar Türk Yönetmeli(cid:247)i’nde, ABD Federal Tüzü(cid:247)ü’nde ve DIN 4150 standardnda
izin verilen snr de(cid:247)erler ile kar(cid:250)la(cid:250)trlm(cid:250) ve güvenli bulunmu(cid:250)tur.

ABSTRACT Ground vibrations from blasting are acoustic waves that propagate through the
earth. Vibration amplitude and frequency of a ground vibration induced from blasting may
vary significantly at or around an open pit mine depending on several parameters such as the
maximum amount of explosive detonating at a time interval and the physical distance between
the shot and the location of concern. The aim of this study is to monitor and record the ground
vibration and to investigate and assess the vibration conditions at neighbouring districts that
will be induced from production blasting operations at U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Gold Mine. In this
study, several parameters such as the amount of charge, the physical distance to the location
of monitoring device or residential structures were recorded, analyzed and evaluated together
with the frequencies of the seismic waves. The monitored ground vibration velocities were
compared with the allowable limits given in Turkish Regulation, US Federal Regulation and
DIN 4150 standard and found to be safe.

1 G(cid:248)R(cid:248)(cid:249) patlatmadan verimli bir sonuç almak için
kullanlabilmektedir (Berta, 1990). Toplam
Yaplan patlatmadan iyi bir sonuç almak için enerji dengesi hesaplamalar sonucunda
belirli miktarda enerjiye ihtiyaç vardr. Berta (1990), patlatma sonras aç(cid:247)a çkan
Patlayc maddeler kullanlarak elde edilen enerjinin % 40 kadarnn yer titre(cid:250)imlerini
bu enerjinin tamam kaya üzerinde yararl i(cid:250) olu(cid:250)turdu(cid:247)unu belirtmi(cid:250)tir. Bu nedenle
görmemekte sadece % 20 kadar patlatmann sadece verimli olmas de(cid:247)il,
116644 116655
çevresel etkileri açsndan da emniyetli ölçümlerden çkarlan formülle hesaplanan
olmas gerekmektedir. Patlatma srasnda de(cid:247)erden %95 olaslkla küçük olmas
olu(cid:250)acak yer titre(cid:250)imlerinin çevre yerle(cid:250)im anlamna gelir. Bu yakla(cid:250)m sismografla
birimlerine en az düzeyde ula(cid:250)mas için birlikte verilen baz yazlmlar sa(cid:247)layabilir ya
patlatma tasarm, kullanlan gecikme aral(cid:247), da Dowding (1985)’in hesaplama yöntemiyle
patlatma kayna(cid:247)na olan mesafe ve kullanc kendisi hesaplayabilir (Bilgin vd.,
kullanlan en fazla patlayc madde miktar 2000). Bu çal(cid:250)mada % 95 güvenirlik
gibi faktörler dikkate alnarak kontrollü formülü kullanlm(cid:250)tr.
atmlarn yaplmas sa(cid:247)lanmaldr. Bu çal(cid:250)mann amac, U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Altn
Patlatma ile olu(cid:250)an titre(cid:250)im (sismik) Madeni tarafndan yaplmakta olan
dalgalar ta(cid:250)dklar enerji düzeyine ba(cid:247)l patlatmalardan kaynaklanan yer
olarak hasara neden olabilmektedirler. titre(cid:250)imlerinin, çevresel etkilerini tespit etme,
Titre(cid:250)imlerin enerji düzeyleri (cid:250)u bu amaçla patlatmalar srasnda yer titre(cid:250)imi
parametrelerle ölçülmeye çal(cid:250)lmaktadr; ölçümleri yapma ve kaydetme, ölçüm
zemin yer de(cid:247)i(cid:250)tirmesi (mm), titre(cid:250)im hz sonuçlarn kullanarak durum tespiti yapma,
(mm/s), titre(cid:250)im ivmesi (mm/s2) ve dalga risk bulunup bulunmad(cid:247)n belirlemektir.
frekans (Hz). Türk Yönetmeli(cid:247)i uyarnca bu
çal(cid:250)mada titre(cid:250)im hz ve sismik dalga 2 ÇALI(cid:249)MA SAHASI
frekans dikkate alnm(cid:250)tr. Binalara
verilmesi olas hasarda, titre(cid:250)imlerin ta(cid:250)d(cid:247) Çal(cid:250)ma, TÜPRAG Metal Madencilik Sanayi
enerji düzeyinin yansra binalarn yapm ve Ticaret Ltd. (cid:249)ti. U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Altn
tekni(cid:247)i, boyutlar ve üzerine oturduklar Madeni açk oca(cid:247)nda yaplm(cid:250) ve yer
zemin özellikleri de etkin olmaktadr bulduru haritas (cid:249)ekil 1’de verilmi(cid:250)tir. U(cid:250)ak
(Siskind vd., 1980). K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni açk oca(cid:247),
Sismograflar ölçüm yaplacak yerlere Türkiye’nin batisinda U(cid:250)ak ilinin Ulubey ve
yerle(cid:250)tirilip patlatma yaplan bölgeye (cid:248)nay ilçelerinin kuzeybatsnda, Ulubey
yönlendirilerek kaytlar alndktan sonra ilçesinin Gümü(cid:250)kol ve Sö(cid:247)ütlü köyleri ile
yanal, dü(cid:250)ey, boyuna bile(cid:250)enler ve en yüksek E(cid:250)me ilçesinin Katranclar Mahallesi
vektörel bile(cid:250)ke için, en yüksek parçack biti(cid:250)i(cid:247)indedir.
(titre(cid:250)im) hz ve ölçekli mesafe ili(cid:250)kilerinin K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni açk oca(cid:247)
belirlenmesi gerekir. Bu ili(cid:250)ki a(cid:250)a(cid:247)daki çevresinde bulunan Gümü(cid:250)kol Köyü, bu
e(cid:250)itlik ile gösterilebilir (Dowding, 1985): köyün Micanlar (Özcanlar) Mahallesi, ayrca
(cid:167) R (cid:183)(cid:16)(cid:69) Karapnar ve Katranclar Mahalleleri (cid:249)ekil
PPV (cid:32) k(cid:168)(cid:168) (cid:184)(cid:184) (1) 2 ’deki haritada gösterilmi(cid:250)tir. K(cid:250)lada(cid:247) Altn
(cid:169)Q1/2 (cid:185)
Madeni açk oca(cid:247)nn güneyinde Gümü(cid:250)kol
Yukardaki e(cid:250)itlikte; PPV ölçülen en yüksek
Köyü ile açk ocak arasnda Gökgöz Tepe,
parçack (titre(cid:250)im) hz (mm/s), R ölçüm
güneydo(cid:247)usunda Arap Tepe, batsnda
noktasnn patlatma yerinden olan uzakl(cid:247)
Karapnar Mahallesi ile açk ocak arasnda
(m), Q her gecikmede (bir anda) infilak eden
Tnas Tepe, kuzeybatsnda Küçükçömlek
patlayc madde miktar (kg), k ve (cid:69) sismik
Tepe ve kuzeyinde ise Katranclar Mahallesi
dalgann zeminde iletim ve sönümlenmesi
ile açk ocak arasnda Kocaçömlek Tepe
ile ilgili katsaylardr. Bu e(cid:250)itlik ço(cid:247)u
yeralmaktadr. Açk oca(cid:247)n nihai snr
ara(cid:250)trmac tarafndan %50 güvenirlikte
(cid:250)ekilde kaln, yer yer zigzag biçimli kapal
kullanlm(cid:250)tr. Günümüze kadar geli(cid:250)tirilen
çizgi ile belirtilmi(cid:250)tir. Ocakta yaplan üretim
en pratik ve güvenilir yöntem ham verilerle
patlatmalar koyu gri renkli yldz, önkesme
bulunan bu e(cid:250)itli(cid:247)i %95 güvenilirlikte
patlatmalar ise açk gri renkli daire
belirlemektir. %95 güvenilirlik,
sembolleri ile gösterilmi(cid:250)tir. Gümü(cid:250)kol köyü,
gerçekle(cid:250)mesi olas sarsnt de(cid:247)erinin
116666 116677
Katranclar mahallesi ve Karapnar mahallesi uzakla(cid:250)tkça Beyda(cid:247) Volkanik (cid:248)stifine ait
do(cid:247)rultularnda kurulan ölçüm istasyonlar kayaçlar ksmen ayn ya(cid:250)taki klastik
bir hat boyunca dizilmi(cid:250) açk gri renkli kare sedimenter kayaçlara ve Ulubey ve Ahmetler
sembolleri ile belirtilmi(cid:250)tir. Ölçüm Formasyonlarna ait gölsel kireç ta(cid:250)larna
istasyonlarna verilen kod isimleri ise açk geçmektedirler. Maden sahasnda ve yakn
gri renkli kare sembollerinin yannda yaz ile çevresinde bulunan Gümü(cid:250)kol Köyü,
belirtilmi(cid:250)tir. Yerle(cid:250)im birimlerindeki Micanlar Mahallesi, Katranclar ve Karapnar
yaplar ise toplu halde sunulan küçük koyu Mahallelerinde Beyda(cid:247) Volkanik (cid:248)stifine ait
gri renkli kareler (cid:250)eklinde görülmektedir. kayaçlar yüzeylenmektedir. Kayaçlarn
yüzeylendi(cid:247)i yerler hariç, hemen her yerde
en az 0.2-0.4 metre kalnl(cid:247)nda açk kahve
renkte toprak bulunmaktadr. Toprak
derinli(cid:247)i yer yer 1.5-2.0 metre derinli(cid:247)e
ula(cid:250)makta, toprak derinli(cid:247)i tarm yaplan
alanlarda nadiren daha fazla olabilmektedir
(Lewis Geoscience Services Inc., 2002).

3 YÖNTEM

K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni bir merkezi sokulum
çevresinde birçok sokulumdan olu(cid:250)an tipik
bir porfiri altn yata(cid:247)dr. Sokulumlar
arasnda ve üzerinde yan kayaçlar da
bulunmaktadr. Gerek cevher gerekse yan ta(cid:250)
sert kayalardan olu(cid:250)tu(cid:247)undan patlatma
gerektirmektedir. Hem cevher hem de yan ta(cid:250)
basamak patlatmas yöntemi ile parçalanp
gev(cid:250)etildikten sonra ekskavatör-kamyon
yöntemi ile çkartlmaktadr. Ocak henüz
ba(cid:250)langç safhasnda bulunmakta ve yeni
basamaklar olu(cid:250)turulmaktadr. Eski ve yeni

(cid:249)ekil 1. U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni yer basamaklarda üretim için basamak patlatmas
bulduru haritas yaplmaktadr. Ocakta yerinde yaplan
incelemeler sonucunda halen uygulanmakta
2.1 Jeoloji olan basamak patlatmas parametreleri ölçüm
ve gözlemlerle belirlenmi(cid:250)tir. Ocak henüz
K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni intrüzif, ekstrüzif ve ba(cid:250)langç a(cid:250)amasnda oldu(cid:247)undan, do(cid:247)al
Menderes Metamorfik Kompleksinin Üst- e(cid:247)imli yamaçta yeni basamak olu(cid:250)turmak
Kretaze ya(cid:250)l bölgesel temel (cid:250)istleri ve için bir patlatma grubunun ön srasndaki
gnayslar içerisine gömülü veya bu birimleri delikler ksa delinmekte, arka sralara
üzerleyen, erozyona u(cid:247)ram(cid:250) Eosen gidildikçe delik derinli(cid:247)i artrlmaktadr. Ön
stratovolkann volkaniklastik kayaçlar sradaki delikler genellikle 3,5 m
içerisinde olu(cid:250)mu(cid:250)tur (Orhan, 2004). derinliktedir. Basamak yüksekli(cid:247)i 10 m
K(cid:250)lada(cid:247)’daki volkanik kayaçlar ve sokulum olarak saptanm(cid:250) oldu(cid:247)undan en gerideki
kayaçlar maden sahas snrlarnn d(cid:250)na delik derinli(cid:247)i ortalama 11 m olmaktadr.
kadar yaylr ve Beyda(cid:247) Volkanik (cid:248)stifine
uzanrlar. Volkanik merkezlerden
116666 116677
(cid:249)ekil 2. K(cid:250)lada(cid:247) Açk Oca(cid:247) nihai snr, yakn yerle(cid:250)im birimleri ve ölçüm güzergahlar

Üretim patlatmas deliklerinin çaplar arasnda de(cid:247)i(cid:250)mekte oldu(cid:247)u belirlenmi(cid:250)tir.
matkap çapna ba(cid:247)l olarak 152 mm (6 inç), Buna göre ortalama olarak 5 m x 5,5 m delik
158 mm (6 ¼ inç) veya 165 mm (6 ½ inç) düzeni uyguland(cid:247)n söylemek mümkündür.
olarak uygulanmaktadr. Kullanlan ana Derinli(cid:247)i 3,5 m civarnda olan ksa deliklere
patlayc madde ANFO’dur. Satn alnan 13-20 kg arasnda patlayc yerle(cid:250)tirildi(cid:247)i
ANFO’nun yo(cid:247)unlu(cid:247)unun 0,72 ile 0,80 saptanm(cid:250)tr. Ortalama derinli(cid:247)i 11 m olan
gr/cm3 arasnda de(cid:247)i(cid:250)ti(cid:247)i saptanm(cid:250)tr. Bu basamak deliklerinde delik ba(cid:250)na en az 80
nedenle delik çap ve ANFO yo(cid:247)unlu(cid:247)una kg, en çok 95 kg ANFO kullanlmaktadr. Bu
ba(cid:247)l olarak; deli(cid:247)in bir metresine, en az 13 deliklere nadiren 100 kg, en çok 110 kg
Kg, en çok 18 Kg patlayc madde patlayc yerle(cid:250)tirildi(cid:247)i patlatma kaytlarnn
yerle(cid:250)tirilebilmektedir. (cid:248)lk sradaki deliklerin incelenmesinden anla(cid:250)lm(cid:250)tr. Bir kez
aynadan uzakl(cid:247) (dilim kalnl(cid:247)) 4,5 ile 5,5 Üniversite ara(cid:250)trma ekibinin iste(cid:247)i üzerine
metre arasnda de(cid:247)i(cid:250)mektedir. Ayn sradaki bir deli(cid:247)e 122 kg patlayc yerle(cid:250)tirilmi(cid:250)tir.
delikler aras mesafenin 5 metre ile 6 metre
116688 116699
Yemleme için her delikte 0,74 kg veya 1 birimi tarafndan tasarlanan ve bilgisayarda
kg a(cid:247)rlkta bir adet kapsüle duyarl kayd tutulan patlatma plan ve hesap
emülsiyon dinamit kartu(cid:250)u kullanlmaktadr. tablolarnn bir kopyas alnm(cid:250) ve
Ate(cid:250)leme elektriksiz (cid:250)ok tüplü kapsüller incelenmi(cid:250)tir. Üretim patlatmalarnda bir
kullanlarak yaplmaktadr. Bu kapsüllerle patlatma grubunda bulunan delik saysna
hem sra içerisinde hem de sralar arasnda baklmakszn her deli(cid:247)in farkl zamanda
gecikme verilmekte olup, ayn patlatma patlamasnn planland(cid:247) ve uyguland(cid:247)
grubunda bulunan her delik, birbiri pe(cid:250)i sra saptanm(cid:250)tr. Dolays ile gecikme ba(cid:250)na en
fakat tek tek patlamaktadr. Bu nedenle bir yüksek patlayc miktarna sahip olan delik
grupta kaç delik bulundu(cid:247)unun önemi belirlenmi(cid:250) ve mesafe hesabnda bu deli(cid:247)in
bulunmamaktadr. Di(cid:247)er bir deyi(cid:250)le yer koordinat esas alnm(cid:250)tr.
titre(cid:250)imi açsndan dikkate alnmas gerekli Panolarda yaplan patlatmalar srasnda
olan miktar, birim zamanda ate(cid:250)lenen gerçekle(cid:250)tirilmi(cid:250) ölçümlerin sonuçlar
patlayc madde miktardr. (cid:248)ki tür gecikmeli tablolar halinde düzenlenmi(cid:250) ve ayrntl
ate(cid:250)leme düzeni uygulanmaktadr. Birinci olarak incelenerek risk analizleri
düzende, delikler arasnda 25 ms gerçekle(cid:250)tirilmi(cid:250)tir. Analizler srasnda, üç
(milisaniye), sralar arasnda 42 ms gecikme güzergah için ayr ayr olmak üzere, zeminde
bulunmaktadr. (cid:248)kinci düzende, delikler yol alan sismik dalgalarn hakim frekanslar
arasnda 42 ms (milisaniye), sralar arasnda tayin edilmi(cid:250), sismik dalga yaylma formülü
67 ms gecikme kullanlmaktadr. Böylece kullanlarak gecikme ba(cid:250)na güvenle
gecikme verilerek sismik dalgalarn patlatlabilecek patlayc madde miktarlar
birbirlerinden ayr(cid:250)trlmas veya üst üste belirlenmi(cid:250)tir. Ek olarak belirli uzaklklar
binmelerinin önlenmesine çal(cid:250)ld(cid:247) ve bu için “Güvenli Patlayc Miktar” cetvelleri
yolla yer titre(cid:250)imlerinin denetlendi(cid:247)i hazrlanm(cid:250)tr.
saptanm(cid:250)tr (Bilgin vd., 2007). U(cid:250)ak K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni tarafndan
ocakta yaplan patlatmalar srasnda ölçüm
4 ÖLÇÜM SONUÇLARI VE hatlar boyunca kaydedilen yer titre(cid:250)imi
DE(cid:246)ERLEND(cid:248)R(cid:248)LMES(cid:248) de(cid:247)erleri tablolar halinde sunulmu(cid:250)tur. Buna
örnek olarak Gümü(cid:250)kol Köyü ölçüm hatt
Yaplan çal(cid:250)ma srasnda ölçüm cihazlar boyunca kaydedilen yer titre(cid:250)imi de(cid:247)erleri
istasyonlara 71 kez yerle(cid:250)tirilmi(cid:250), bunlardan Tablo 1’de sunulmu(cid:250)tur (Çakmak,
15 tanesinde titre(cid:250)im ya da gürültü B.B.;2007).
seviyesinin dü(cid:250)üklü(cid:247)ü sebebiyle kayt
alnamam(cid:250)tr. Üretim patlatmalar srasnda Tablolarda; cihaz no, ölçüm istasyonu,
toplam 56 titre(cid:250)im kayd alnm(cid:250)tr. Bu zeminde boyuna (R), dü(cid:250)ey (V), yanal (T)
ölçüm ve kaytlarn 23 adedi, Gümü(cid:250)kol bile(cid:250)enlerde ölçülen parçack hzlar, vektörel
köyü güzergahnda belirlenen istasyonlardan bile(cid:250)ke parçack hz (VS), en yüksek bile(cid:250)en
alnm(cid:250)tr. Kaytlarn 17 adedi ise ocak ile parçack hz (PPV), gecikme ba(cid:250)na
Katranc mahallesi arasnda olu(cid:250)turulan hat ate(cid:250)lenen patlayc miktar (Q), patlatma yeri
üzerinde yer alan istasyonlardan alnm(cid:250)tr. ile ölçüm yeri arasndaki uzaklk (D) ve
Ocak ile Karapnar mahallesi arasnda hesaplanan ölçekli mesafe (SD) sunulmu(cid:250)tur.
olu(cid:250)turulan hat üzerinde belirlenen “Bile(cid:250)en Parçack Hz” deyimlerini (cid:250)u
istasyonlardan alnan kayt says ise 16 (cid:250)ekilde tanmlamak mümkündür. Zeminde
adettir. yol alan sismik dalgann zemindeki bir
Her patlatma öncesinde deliklerin noktay ileri geri sarsma hz boyuna bile(cid:250)en
konumu, koordinatlar ölçülerek (R), a(cid:250)a(cid:247) yukar sarsma hz dü(cid:250)ey bile(cid:250)en
belirlenmi(cid:250)tir. Ayrca maden planlama (V) ve sa(cid:247) ve sol yana sarsma hz yanal
116688 116699
bile(cid:250)en (T) olarak tanmlanr. Bu üç sismik dalga hakim frekanslar boyuna (R,
bile(cid:250)enin bile(cid:250)kesine ise vektörel bile(cid:250)ke Hz), dü(cid:250)ey (V, Hz) ve yanal (T, Hz)
parçack hz (VS) denir. Tablolarda ayrca, bile(cid:250)enler için verilmi(cid:250)tir.
Fourier Transform tekni(cid:247)i ile hesaplanan

Tablo 1. Gümü(cid:250)kol Köyü Güzergahnda kaydedilen yer titre(cid:250)imi sonuçlar (Çakmak,
B.B.;2007)
Parçack Hz Ölçekli Hakim Frekans
Cihaz (cid:248)stasyon Miktar Mesafe
(mm/s) Mesafe (Hz) Saat Tarih
No Kodu Q (kg) D (m)
R V T VS PPV SD R V T
316 GK3 2.320 2.190 1.620 2.490 2.320 88.97 404.38 42.87 6.38 9.00 11.90 15:40:24
28 Haziran
317 GK4 2.020 1.370 2.020 2.200 2.020 88.97 601.79 63.80 16.00 8.75 6.88 15:41:38
2006
W-160 GK5 0.889 1.270 1.016 1.397 1.270 88.97 766.69 81.28 16.19 8.38 9.00 14:49:00
317 GK3 8.410 5.920 8.480 8.990 8.480 88.56 216.81 23.04 23.10 37.40 44.80 15:44:12
29 Haziran
316 GK4A 2.210 1.900 2.520 2.900 2.520 88.56 458.89 48.76 15.10 23.00 23.00 15:44:11
2006
W-161 GK-6 1.397 1.524 2.540 2.540 2.540 88.56 632.02 67.16 23.19 17.75 13.25 15:42:00
317 GK5 0.794 0.714 0.889 1.010 0.889 59.93 704.37 90.99 32.50 14.00 11.00 16:11:26
03 Temmuz
316 GK6 0.730 0.508 0.746 0.774 0.746 59.93 757.84 97.89 14.30 14.30 11.00 16:11:16
2006
W-165 GK7 0.508 0.381 0.381 0.508 0.508 59.93 842.77 108.86 22.50 23.06 22.69 16:09:00
317 GK5 1.510 0.952 1.650 1.770 1.650 94.70 763.99 78.51 11.40 15.80 10.90 16:41:10 06 Temmuz
W-170 GK9 0.889 0.635 0.762 1.016 0.889 94.70 1126.91 115.80 14.06 8.50 16.63 16:40:00 2006
317 GK4 1.700 2.030 1.570 2.170 2.030 99.18 588.52 59.09 14.10 22.60 9.88 16:15:09
07 Temmuz
316 GK5 1.560 1.240 1.170 1.650 1.560 99.18 734.18 73.72 21.30 22.60 12.60 16:06:56
2006
W-173 GK8 0.508 0.508 0.635 0.635 0.635 99.18 998.39 100.25 12.88 12.69 23.19 16:14:00
317 GK3 2.600 2.170 1.860 3.210 2.600 86.55 431.68 46.40 10.90 10.80 14.60 15:09:48 11 Temmuz
316 GK4 1.810 1.830 1.830 2.140 1.830 86.55 626.87 67.38 9.75 11.10 11.10 15:01:27 2006
317 GK3 8.030 6.180 7.220 8.250 8.030 90.32 287.44 30.25 23.60 23.40 23.90 15:25:07
13 Temmuz
316 GK4 2.860 4.600 4.750 5.330 4.750 90.32 481.66 50.68 23.40 24.10 19.90 15:24:04
2006
W-174 GK5 2.794 2.786 2.921 3.429 2.921 90.32 644.86 67.85 23.19 23.94 23.44 15:23:00
317 GK4 2.000 1.640 2.290 2.390 2.290 96.71 608.81 61.91 16.60 22.30 8.88 16:54:27
14 Temmuz
316 GK4A 1.710 1.210 1.600 1.870 1.710 96.71 646.36 65.73 27.50 19.10 24.40 16:54:27
2006
W-175 GK5 1.524 1.143 1.347 2.032 1.524 96.71 752.01 76.47 18.69 23.94 18.06 16:54:00
08 A(cid:247)ustos
W-010 GK10 0.254 0.127 0.254 0.254 0.254 90.73 1465.14 153.82 27.06 30.69 15.69 16:17:00
2006

Tablolarda sunulan parçack hz ve ölçekli yaylma formülleridir. Mesafe-miktar cetveli,
mesafe (SD) de(cid:247)erleri kullanlarak her “en yüksek parçack hz” için %95
güzergah için grafikler çizilmi(cid:250)tir. Gümü(cid:250)kol güvenirlikte hesaplanm(cid:250) olan formül
Köyü güzergah için çizilen ölçekli mesafe kullanlarak hazrlanm(cid:250)tr. Mesafe-miktar
(SD) en yüksek bile(cid:250)en parçack hz (PPV) cetveli, hasar görmemesi (svasnda klcal
grafi(cid:247)i (cid:249)ekil 3’de sunulmu(cid:250)tur (Çakmak, çatlak dahi olu(cid:250)mamas) istenilen herhangi
B.B.;2007). Grafiklerde yer alan do(cid:247)rulardan bir bina ile patlatma yaplacak yer arasndaki
altta olan % 50 olaslk, üstte yer alan ise % mesafe ölçülmü(cid:250) ve biliniyor ise, ayn anda
5 olaslk (% 95 güvenilirlik) do(cid:247)rulardr. kaç kilogram patlayc maddenin güvenle
Do(cid:247)rularn hemen yaknnda verilen ate(cid:250)lenebilece(cid:247)ini belirlemekte kullanlr.
denklemler ise sismik dalgalarn zeminde

117700 117711
PPV
100.0
10.0
mm/sec) y = 6162.1x-1.7927
PV ( R2 = 1
1.0
y = 3229.7x-1.7927
R2 = 0.8767
0.1
1.00 10.00 100.00 1000.00
SD
(cid:249)ekil 3. Gümü(cid:250)kol Köyü Güzergahnda En Yüksek Bile(cid:250)en Parçack Hzlar (PPV)-Ölçekli
Mesafe (cid:248)li(cid:250)kisi

ABD Federal Tüzü(cid:247)ü, (Tablo 2); 92-1524 m oldu(cid:247)undan, tüm titre(cid:250)im de(cid:247)erleri bu
arasnda de(cid:247)i(cid:250)en uzaklklarda yaplacak standarda da uygun bulunmaktadr.
patlatmalar için 25,40 mm/s sarsnt hzna,
Türk Yönetmeli(cid:247)i ise 4-10 Hz titre(cid:250)im Tablo 3. Emniyetli yer titre(cid:250)im düzeyleri
frekans için 19 mm/s sarsnt hzna izin (Siskind vd., 1980, USBM).
vermektedir. En yüksek yer titre(cid:250)im hz
(mm/s) de(cid:247)eri
Yap
Tablo 2. ABD Açk Ocak Maden Bürosu Dü(cid:250)ük Yüksek
Türü
Tarafndan (cid:248)zin Verilen De(cid:247)erler (OSMRE, frekans ((cid:31)40 frekans ((cid:33)40
1983, 30 CFR, Parts 715, 780, 816, 817) Hz) Hz)
(cid:248)zin Modern
Ölçüm 19,0 50,8
PATLATMA Verilen En Evler
Yaplmaz ise
YER(cid:248)NDEN Yüksek Eski
Uygulanacak
UZAKLIK, m Titre(cid:250)im Yaplar
Ölçekli 12,7 50,8
(ft) Hz, mm/s (Ah(cid:250)ap
Mesafe
(inç/s) Elemanl)
31,75
0-92 (0-300 ) 50
(1,25) Gümü(cid:250)kol Köyü, Katranclar Mahallesi ve
92-1524 (301- 25,40 Karapnar Mahallesi yaknnda ölçülmü(cid:250) olan
55
5000) (1,00) titre(cid:250)im de(cid:247)erleri Türk Yönetmeli(cid:247)i’nde izin
19,05 verilen 19 mm/s de(cid:247)erinin srasyla
>1524 ((cid:116)5001) 65
(0,75) yetmi(cid:250)be(cid:250)te birine (% 1,33’üne), ellide birine
(% 2’sine) ve yetmi(cid:250)be(cid:250)te birine (%
Buna göre yaplm(cid:250) olan bütün patlatmalar 1,33’üne) e(cid:250)ittir. Gümü(cid:250)kol Köyü, Karapnar
bilimsel ve teknik standartlara, Türk Mahallesi ve Katranclar Mahallesi
Yönetmeli(cid:247)i’ne ve ABD Federal Tüzü(cid:247)ü’ne güzergahlarnda ölçülen titre(cid:250)im de(cid:247)erleri
uygundur. Ah(cid:250)ap elemanl eski yaplar için ABD Federal Tüzü(cid:247)ü’nde izin verilen 25,40
Tablo 3’te izin verilen de(cid:247)er 12,7 mm/s mm/s de(cid:247)erinin srasyla yüzde birine, %
1,5’ine ve yüzde birine e(cid:250)it olup ah(cid:250)ap
117700 117711
elemanl eski yaplar için izin verilen 12,7 patlad(cid:247) saptanm(cid:250)tr. Buna göre halen
mm/s de(cid:247)erinin ise srasyla yüzde ikisine, kullanlan miktarlar ölçüm sonuçlarna
yüzde 3’üne ve ellide birine e(cid:250)de(cid:247)erdir. dayanlarak hesaplanan miktardan dü(cid:250)ük
Alman DIN 4150 standardnda sarsntya (srasyla 110 kg < 243,85 kg, 110 kg <
duyarl (özel koruma altndaki antik) yaplar 489.69 kg ve 110 kg < 250.58 kg) olup
için izin verilen 3 mm/s de(cid:247)erinin ise uygun bulunmaktadr.
srasyla onikide birine, yedide birine ve
onikide birine kar(cid:250)lk gelmektedir. Buna Tablo 4. Gümü(cid:250)kol Köyü güzergahnda
göre Gümü(cid:250)kol Köyü’nde, Karapnar de(cid:247)i(cid:250)ik mesafeler ve farkl e(cid:250)ik titre(cid:250)im
Mahallesi’nde ve Katranclar Mahallesi’nde hzlar gözetilerek hesaplanan patlayc
bulunan binalar özel koruma altnda bulunan güvenli miktar tablosu (Çakmak, B.B.;2007)
harabe, antik ve tarihi yaplarda dahi hasar
yaratmayacak düzeyde dü(cid:250)ük yer titre(cid:250)imi MESAFE Verilen PPV (mm/s) De(cid:247)eri için Patlayc
(m) Madde Güvenli Miktar (kg)
etkisi altnda bulunmaktadr. Bu nedenle
3.00 5.00 12.70 19.00
ocakta yaplan patlatmalarn Gümü(cid:250)kol 500 50.38 89.08 252.01 395.01
Köyü’nde, Karapnar Mahallesi’nde ve 600 72.55 128.27 362.90 568.81
Katranclar Mahallesi’nde bulunan yaplarda 700 98.75 174.60 493.95 774.22
800 128.98 228.04 645.16 1011.22
hiçbir hasar olu(cid:250)turmad(cid:247)
900 163.24 288.62 816.53 1279.83
de(cid:247)erlendirilmektedir. 1000 201.53 356.32 1008.06 1580.03
Gümü(cid:250)kol Köyü, Karapnar Mahallesi ve 1100 243.85 431.15 1219.75 1911.84
Katranclar Mahallesi güzergahlarnda 1200 290.20 513.10 1451.61 2275.25
1300 340.58 602.18 1703.62 2670.26
yaplan sarsnt ölçümleri sonucunda elde
1400 395.00 698.39 1975.80 3096.87
edilen sismik dalga yaylma formülü
1500 453.44 801.72 2268.13 3555.08
kullanlarak; de(cid:247)i(cid:250)ik mesafeler ve farkl e(cid:250)ik 1600 515.91 912.18 2580.63 4044.89
titre(cid:250)im hzlar gözetilerek her güzergah için 1700 582.42 1029.76 2913.29 4566.30
güvenli patlayc miktarlar hesaplanm(cid:250)tr. 1800 652.95 1154.47 3266.11 5119.31

Gümü(cid:250)kol Köyü için sismik dalga yaylma
Gümü(cid:250)kol Köyü, Karapnar Mahallesi ve
formülü kullanlarak ((cid:249)ekil 3) hesaplanan
Katranclar Mahallesi güzergahlarnda
mesafe-miktar cetveli Tablo 4’de
de(cid:247)i(cid:250)ik patlayc miktarlar ve farkl e(cid:250)ik
sunulmu(cid:250)tur (Çakmak, B.B.;2007).
sarsnt hzlar gözetilerek kaç metre
Gelecekte patlatmalarn ocak nihai
mesafede titre(cid:250)imlerin belirli de(cid:247)erlere
snrnda yaplaca(cid:247) varsaylarak, nihai ocak
dü(cid:250)ece(cid:247)i hesaplanm(cid:250)tr. Gümü(cid:250)kol Köyü
snrna olan mesafeleri dikkate alnarak
güzergahnda de(cid:247)i(cid:250)ik patlayc miktarlar ve
Gümü(cid:250)kol Köyü, Karapnar Mahallesi ve
farkl e(cid:250)ik titre(cid:250)im hzlar gözetilerek
Katranclar Mahallesi giri(cid:250)inde titre(cid:250)im
hesaplanan güvenli mesafe cetveli Tablo 5’de
de(cid:247)erlerinin harabeler ve antik yaplar için
sunulmu(cid:250)tur (Çakmak, B.B.;2007). Buna
izin verilen 3 mm/s de(cid:247)erini a(cid:250)mamas
göre bir deli(cid:247)e 110 kg patlayc madde
(köylerde bulunan yaplarda klcal çatlak
yerle(cid:250)tirildi(cid:247)inde ve halen oldu(cid:247)u gibi her
dahi yaratmamas) için bir delikte (bir anda)
gecikmede bir delik patlatld(cid:247) taktirde
güvenle ate(cid:250)lenebilecek en yüksek patlayc
titre(cid:250)im hzlar Gümü(cid:250)kol Köyü güzergah
madde miktarlar srasyla 243,85 kg, 489.69
için 555,62 m mesafede 5 mm/s, 738,80 m
kg ve 250.58 kg olarak hesaplanm(cid:250)tr.
mesafede 3 mm/s, 926,31 m mesafede ise 2
Çal(cid:250)malar srasnda, ocakta, patlatmalardan
mm/s, Karapnar Mahallesi güzergah için
verim alabilmek için bir deli(cid:247)e ola(cid:247)an olarak
442,68 m mesafede 5 mm/s, 663,54 m
80-95 kg, nadiren 100 kg, en çok 110 kg
mesafede 3 mm/s, 914,93 m mesafede ise 2
patlayc konuldu(cid:247)u ve kullanlan gecikmeli
mm/s, Katranclar Mahallesi güzergah için
ate(cid:250)leme düzeni gere(cid:247)i deliklerin tek tek
ise 619,39 m mesafede 5 mm/s, 795,07 m
117722 117733
mesafede 3 mm/s, 969,36 m mesafede ise 2 hesaplanan en yüksek titre(cid:250)im hzlar Tablo
mm/s de(cid:247)erlerine dü(cid:250)mektedir (Çakmak, 6’da özetlenmi(cid:250)tir.
B.B.;2007). Oysa Gümü(cid:250)kol Köyü, Türk Yönetmeli(cid:247)i ve A.B.D. Federal
Karapnar Mahallesi ve Katranclar Tüzü(cid:247)ünde izin verilen de(cid:247)erler mühendislik
Mahallesi ocak nihai snrndan srasyla hizmeti görmü(cid:250) ve layk ile yaplm(cid:250) yaplar
1109 m, 1402 m ve 1220 m uzaklkta için geçerlidir. Kanmzca çevre yerle(cid:250)im
bulunduklarndan ((cid:249)ekil 1) Gümü(cid:250)kol birimlerindeki çamur harçl yaplar 19 mm/s
Köyü’ne, Karapnar Mahallesi’ne ve titre(cid:250)im de(cid:247)erine tahammül edebilecek
Katranclar Mahallesi’ne ula(cid:250)abilecek özellikte de(cid:247)ildirler. Bu sebeple DIN 4150
titre(cid:250)im hzlarnn daha da dü(cid:250)ük olaca(cid:247) normunda özel korumaya alnm(cid:250) harabeler,
anla(cid:250)lmaktadr. antik ve tarihi yaplar için izin verilen 3
mm/s titre(cid:250)im de(cid:247)eri yapsal hasar
Tablo 5. Gümü(cid:250)kol Köyü güzergahnda de(cid:247)erlendirmesinde esas alnm(cid:250)tr. Ölçülen
de(cid:247)i(cid:250)ik patlayc miktarlar ve farkl e(cid:250)ik titre(cid:250)im hzlar Gümü(cid:250)kol Köyüne 500 m
titre(cid:250)im hzlar gözetilerek hesaplanan mesafe dahilinde 1 mm/s’den, Karapnar
güvenli mesafeler tablosu (Çakmak, Mahallesine 284 m mesafe dahilinde 0,5
B.B.;2007) mm/s’den ve Katranclar Mahallesine 152 m
mesafe dahilinde 0,5 mm/s’den daha
PATLAYICI Verilen PPV (mm/s) De(cid:247)eri için Güvenli
M(cid:248)KTARI Mesafe (m) dü(cid:250)üktür. Bu nedenle çevre yerle(cid:250)im
(kg) birimlerindeki binalarda geçmi(cid:250)te ve
3.00 5.00 12.70 19.00
50 498.10 374.60 222.71 177.89 günümüzde herhangi bir yapsal hasar
60 545.64 410.35 243.97 194.87 meydana gelmemi(cid:250)tir. Halen üretim
70 589.36 443.23 263.52 210.48 patlatmalarnda, bir anda (bir delikte)
80 630.05 473.83 281.71 225.02
patlatlan patlayc madde miktar en çok 110
90 668.27 502.58 298.80 238.66
Kg olarak uygulanmaktadr. Buna devam
100 704.42 529.76 314.96 251.57
110 738.80 555.62 330.33 263.85 edildi(cid:247)i ve bir anda patlayan miktar 240
120 771.65 580.32 345.02 275.59 kg’dan, tercihen 155 kg’dan az olarak
130 803.16 604.02 359.11 286.84
uygulanmaya devam edildi(cid:247)i takdirde
140 833.48 626.82 372.67 297.67
gelecekte de hiçbir hasar tehlikesi sözkonusu
150 862.73 648.82 385.75 308.11
160 891.03 670.10 398.40 318.22 olmayacaktr (Çakmak, B.B.;2007).
Hesaplanan ve Tablo 6’nn 6. satrnda
verilen tüm titre(cid:250)im hzlar 1,5 mm/s’den
5. SONUÇ dü(cid:250)ük olup, insanlar tarafndan do(cid:247)rudan
alglanamayacak düzeydedir. Binada bulunan
K(cid:250)lada(cid:247) Altn Madeni tarafndan ki(cid:250)ilerin tahammül ve kabul edilemez
yaplmakta bulunan ve gelecekte de düzeyde rahatsz olmamas için en yüksek
yaplmaya devam edilecek olan titre(cid:250)im snr, günde 12 adete kadar yaplan
patlatmalardan kaynaklanan yer patlatma saylar için, Amerikan Ulusal
sarsntlarnn çevre yerle(cid:250)im birimlerinde Standartlar Enstitüsü (ANSI) tarafndan 6,35
bulunan yaplarda hasar yaratma riski ve mm/s olarak verilmektedir (ANSI S3.29-
ki(cid:250)ileri tedirgin etme durumu olup 1983). Ancak bu de(cid:247)er, çevre yerle(cid:250)im
olmad(cid:247)n saptamak amac ile ara(cid:250)trma ve birimlerindeki çamur harçl binalarn
inceleme çal(cid:250)malar gerçekle(cid:250)tirilmi(cid:250)tir. Her durumlar gözönüne alnd(cid:247)nda, üniversite
yerle(cid:250)im yerine en yakn istasyonda ölçülen ekibi tarafndan yapsal hasar açsndan
ve madene en yakn yerle(cid:250)im birimleri yüksek bulunmu(cid:250), emniyetli tarafta kalmak
zemininde olu(cid:250)acak, % 95 güvenirlikle için yerle(cid:250)im yerleri zemininde izin
verilebilecek titre(cid:250)im hz 3 mm/s olarak esas
117722 117733
alnm(cid:250)tr. Yer titre(cid:250)imlerine insanlarn verilen de(cid:247)erlerden çok dü(cid:250)üktür. DIN 4150
tepkisi ve rahatszlk duyup duymama standardnda özel koruma altndaki binalar
açsndan yaplan de(cid:247)erlendirmede de 3 için izin verilen 3 mm/s ve ABD Standartlar
mm/s de(cid:247)eri esas alnm(cid:250)tr. Sismik dalga Enstitüsü tarafndan binada bulunan ki(cid:250)ilerin
hakim frekanslar dikkate alnd(cid:247)nda çevre rahatça tahammül edebilecekleri 6,35 mm/s
yerle(cid:250)im birimlerindeki en hassas ki(cid:250)ilerin titre(cid:250)im hz de(cid:247)erleri hatrland(cid:247)nda,
titre(cid:250)imleri alglamaya ba(cid:250)layabilecekleri en madende yaplan patlatmalarn geçmi(cid:250)te ne
dü(cid:250)ük de(cid:247)er 1,78 mm/s’dir. Oysaki halen yapsal hasar ne de insanlar üzerinde
civar yerle(cid:250)im birimlerine ula(cid:250)an titre(cid:250)imler rahatszlk yaratmad(cid:247) anla(cid:250)lm(cid:250)tr. Ölçekli
1 mm/s’den daha dü(cid:250)üktür Tablo 6, satr-8). mesafe (patlatma yeri ile yerle(cid:250)im birimi
Bu nedenle ki(cid:250)ilerin titre(cid:250)imleri arasndaki fiziksel uzakl(cid:247)n her gecikmede
alglamadklar, büyütme olmas halinde ise patlatlan patlayc miktarnn kareköküne
titre(cid:250)imlerden rahatsz olmadklar sonuç ve bölümü) de(cid:247)erinin 150 veya daha büyük
kanaatna varlm(cid:250)tr. olmas halinde yer titre(cid:250)imin yaplar ve
Di(cid:247)er taraftan, ölçülen ve tablonun 8. ki(cid:250)ileri olumsuz etkilemesi olasl(cid:247)
satrnda verilen titre(cid:250)im hzlar, 6. satrda bulunmamaktadr.

Tablo 6. Ölçülen ve Hesaplanan Titre(cid:250)im Hzlarnn Kar(cid:250)la(cid:250)trlmas (Bilgin vd. 2007)
YERLE(cid:249)(cid:248)M YER(cid:248) ADI
Gümü(cid:250)kol Karapnar Katranclar
1. Yerle(cid:250)im yerinin ocak nihai snrna mesafesi 1109 m 1402 m 1220 m
2. Titre(cid:250)im hz hesabna esas alnan fiziksel uzaklk 1100 m 1400 m 1200 m
3. Yerle(cid:250)im zemininde 3 mm/s titre(cid:250)im hzn
a(cid:250)mamak için bir anda ate(cid:250)lenebilecek patlayc 243.85 kg 489.69 kg 250.58 kg
miktar
4. Yerle(cid:250)im zemininde 2 mm/s titre(cid:250)im hzn
a(cid:250)mamak için bir anda ate(cid:250)lenebilecek patlayc 155.12 kg 257.56 kg 168.57 kg
miktar
5. Halen bir anda ate(cid:250)lenen en çok patlayc miktar 110 kg 110 kg 110 kg
6. Bir anda patlatlan en çok 110 kg patlayc için %
1.47 mm/s 1.17 mm/s 1.29 mm/s
95 güvenirlikle hesaplanan en yüksek titre(cid:250)im hz
7. (cid:248)lgili yerle(cid:250)im biriminin en yaknnda bulunan
GK10 KR10 KT4
ölçüm istasyonunun kod ad
8. Kodu verilen istasyonda ölçülen titre(cid:250)im de(cid:247)eri 0.254 mm/s 0.381 mm/s 0.254 mm/s
9.Kodu verilen istasyondaki ölçüm srasnda
153.82 210.96 166.00
gerçekle(cid:250)en ölçekli mesafe
10.Titre(cid:250)im ölçüm istasyonu ile patlatma yeri
1465.14 m 2090.11 m 1647.08 m
arasnda ölçülen fiziksel uzaklk
11. Kodu verilen istasyonda ölçüm yaplrken bir
90.73 kg 98.16 kg 98.45 kg
anda patlatlan patlayc miktar

TE(cid:249)EKKÜR kurulu(cid:250) olan Üniversiteye denetleten, bu
amaçla tüm bilgi ve belgelerini Üniversite
Kontrollü patlatma yapmak amac ile titre(cid:250)im incelemesine açan, bilgi birikimi yolu ile
ve gürültü ölçer cihaz satn alan, bunlarla bilim ve teknolojinin geli(cid:250)mesine katkda
sürekli kaytlar alarak kendi kendini bulunan ve bu ara(cid:250)trma projesini
denetleyen, ayrca kendini ba(cid:247)msz bir destekleyen, böylece çevreye ve insana
117744 117755