UŞAK İLİ NÜFUSUNUN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ Ahmet KAYA Basic Characteristics of Population ...

27 Pages·2016·1.16 MB·Turkish

Tarih Okulu Dergisi (TOD) Journal of History School (JOHS)
Haziran 2016 June 2016
Yıl 9, Sayı XXVI, ss. 389-415. Year 9, Issue XXVI, pp. 389-415.

DOI No: http://dx.doi.org/10.14225/Joh933

UŞAK İLİ NÜFUSUNUN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ

Ahmet KAYA

Özet
Uşak ilinin başlıca nüfus özellikleri ile ilgili yapılan bu çalışmada Uşak ilinin
1953 yılında il olmasından sonra yapılan nüfus sayımları dikkate alınarak nüfusun
genel gelişimi coğrafi bir bakış açısıyla incelenmiştir. Ege Bölgesinin İç Batı Anadolu
Bölümünde yer alan Uşak, Ankara-İzmir karayolu üzerinde yer alır. Aynı zamanda
Yüksek Hızlı Tren hattı üzerinde bulunması, gelecekte ulaşım açısından daha iyi
konuma geleceğini de göstermektedir. 1955 yılı genel nüfus sayımında 165.354 olan
nüfusu 2014 yılında 349.354 kişiye ulaşan Uşak, yaklaşık 60 yıllık sürede nüfusunu
iki kattan fazla arttırmıştır. Sanayinin hızla geliştiği Uşak ilinnin iki organize sanayi
bölgesine sahip olması gelecekte de sahaya yapılan göçün artacağını göstermektedir.
Uşak ilinin kırsal kesiminde ise nüfusun boşaldığı görülmektedir. Kırsal kesimde
yapılacak olan yatırımların rantabl olarak gerçekleşmesi bu kesimdeki nüfus
boşalmasının önüne geçebilecektir. Uşak il merkez nüfusunun her geçen gün artması
ilde konut, ulaşım gibi alt yapı sorunlarını beraberinde getirmektedir. Gelecekte bu tür
problemlerin yaşanmaması için nüfus gelişiminin iyi değerlendirilip, şehir
planlamasının bu doğrultuda yapılması daha uygun olacaktır.
Bu çalışma Uşak’ta nüfusun sosyo-ekonomik problemlerini coğrafi bir bakış
açısıyla inceleyip, gelecek yıllarda ortaya çıkabilecek problemlere yönelik çözümler
üreterek, yatırımlara yön verebilmek amacıyla ortaya konulmuştur
Anahtar Kelimeler: Uşak İli, Nüfus, Göç, Nüfus Hareketleri

Basic Characteristics of Population of Uşak Province

Abstract
This study which is included in the principle population features of Uşak
province investigated the general improvement of the population with the
geographical view after Uşak had been become a province in 1953 and conducted the

 Dr., Uşak İl Milli Eğitim Müdürlüğü.
Ahmet Kaya
census. Uşak where is in The West Central Anatolia of Aegean Region is located in
the highway of the direction between Ankara and İzmir. At the same time, the position
of the city which will have high speed train line has shown that Uşak will have better
state for transportation. According to the general population census results in 1955, it
was 165354, but according to the general population census results in 2014, the
population was 349354 which meant that the city increased its population more than
two fold during almost 60 years. It is estimated that the immigration movements to
Uşak province will increase more due to improving the industry and having two
organized industrial zones. Rural areas of the city have been losing the population. If
the investments which will be applied in rural areas occur as profitable way, that will
prevent the population discharging in these areas. The factor of rising the population
day by day in city centre has caused the substructure problems such as housing and
transportation. In order to resolve those kind of problems in the future, progress of
population should be evaluated in better way and it will be more suitable that urban
planning should be applied with this direction.
This study was revealed in order to direct the investments by producing the
solutions that are related to the problems which might come out for coming years,
after it examined the social economic problems with the geographical perspective.
Key Word: Uşak Province, Population, Migration, Population Movements

1. Giriş
Nüfus sınırları belli alanda yaşayan insan sayısı olarak
tanımlanmaktadır. Toplumların varlıklarını sürdürebilmesi ve gelecekte etkin
bir şekilde rol oynaması nüfusun sayısına ve sahip oldukları özelliklere
bağlıdır. Ülkemizde ilk nüfus sayımları 1927 yılında yapılmıştır. Araştırma
sahasının nüfusu hakkında doğru bilgi elde etmek ve daha gerçekçi yorumlar
yapabilmek ancak periyodik şekilde yapılan nüfus sayımları ile mümkün
olmuştur (Özav, 2002: 53). Nüfus, her an değişen, dinamik bir olaydır. Bir
yandan doğumlar, diğer taraftan ölümler gerçekleşmekte, göçler yaşanmakta
ve insanların nitelikleri zamanla değişmekte, hepsinden önemlisi nüfusun
miktarı ve niteliklerinin dağılışında değişiklikler söz konusu olmaktadır
(Özgür, 2011).
[390]
Uşak İli Nüfusunun Başlıca Özellikleri

Harita 1: Uşak İli Lokasyon Haritası

Araştırma sahasını oluşturan Uşak ili, Ege Bölgesi’nin İç Batı Anadolu
bölümünde yer almaktadır. İl idari sınırları doğuda Afyonkarahisar, batıda
Manisa, kuzeyde Kütahya ve güneyde Denizli ili ile çevrelenmektedir. Uşak
ili, merkez ilçe dahil 6 ilçeden oluşmaktadır. Uşak ilinin merkezi
konumundaki Uşak şehri ilin 200.000 nüfusu aşan en önemli şehir
yerleşmesidir (Deniz, Deniz, Diktaş & Balcıoğlu, 2015).
Uşak ili 1953 yılına kadar Kütahya iline bağlı bir ilçe merkezi iken bu
yıl il statüsüne kavuşmuştur. Uşak'ın il yapılmasından sonra ilk nüfus sayımı
1955 yılında gerçekleşmiş ve söz konusu sayım sonucunda nüfusu 165.354
kişi olarak tespit edilmiştir. Uşak’ın il olmasından sonra geçen 60 yıllık süre
[391]
Ahmet Kaya
zarfında ilin nüfusu 2014 adrese dayalı nüfus sayım sonuçlarına göre 349.459
kişiye ulaşmış ve yaklaşık olarak % 110 oranında bir artış göstermiştir.

Araştırmanın Amacı ve Yöntemi
Uşak ili nüfusunun genel özelliklerini konu alan bu çalışmada nüfus
konusunun daha iyi değerlendirilebilmesi ve il dâhilinde gerçek nüfus
bilgilerinin alınabilmesi amacıyla 1955 yılından günümüze kadar olan nüfus
bilgileri üzerinde değerlendirme ve analiz yapılmıştır. Yapılan çalışmada
Türkiye İstatistik Kurumunun sayısal verileri alınarak değerlendirmeye
gidilmiştir. Bu kapsamda Uşak ilinin nüfus miktarı, nüfusunun dağılışı ve
yoğunluğu, nüfus artış hızı, ildeki kır-kent nüfusu ve göç olgusunun
incelenmesi ve daha iyi yorumlamalar yapılabilmesi amacıyla çalışma, şekil
ve haritalarla desteklenmiştir. Araştırma ile Uşak ilinin başlıca nüfus
özelliklerinin analizinin yapılması, inceleme sonucunda ortaya çıkanların,
gelecekte yapılacak yatırımlara yön vermesi ve kaynaklık etmesi
amaçlanmıştır. Araştırma sahasında merkez ilçe ve Banaz ilçelerinin nüfus
özellikleri 1927-1997 sayımlarına göre geçmiş çalışmalarda incelenmiştir
(Çetin, 2001a; Çetin, 2001b). Bu çalışma ile nüfusun 1990’ların sonları ile
günümüz arasındaki seyri de ortaya konmaya çalışılmıştır.

Uşak İlinde Nüfusun Gelişimi:
Uşak 1953 yılında Kütahya ilinden ayrılarak 15 Temmuz 1953 yılında
çıkarılan 6129 Sayılı Kanunla il statüsüne kavuşmuştur. Uşak’ın il olmasından
sonra periyodik olarak yapılan ilk sayım 1955 yılında gerçekleştirilmiştir.
Yapılan sayım sonucunda il nüfusu 165.354 kişi olarak kayda geçmiştir. Uşak
ilinin nüfus gelişimini tam olarak belirleyebilmek için il statüsüne
kavuşmasından sonraki sayımlar dikkate alınmıştır. Takip eden ikinci sayım
1960 yılında yapılmış ve söz konusu sayımda Uşak il nüfusu 184.733 kişiye
ulaşarak yıllık artış hızı (Y.A.H.) ‰ 23,43 dolayında artış göstermiştir. 19.379
kişinin Uşak nüfusuna dahil olduğu bu dönem, 5 yıllık dönemlerde yapılan
sayımlarda nüfusa sayısal olarak en fazla kişinin dahil olduğu dönemdir. 1965
yılında yapılan sayımda il nüfusu en düşük artış dönemini yaşamış; 5.803
kişinin nüfusa dahil olduğu bu dönemde artış ‰ 6,28’de kalmıştır. Söz konusu
dönemde nüfus artış oranının en düşük seviyeyi göstermiş olmasını, 1961
yılından sonra Avrupa’ya olan işgücü göçleri ile açıklamak mümkündür.

[392]
Uşak İli Nüfusunun Başlıca Özellikleri

Tablo 1: Sayım Dönemlerine Göre Nüfus ve Nüfus Artış Hızları.

Yıllar Uşak Nüfusu Y.A.H (‰) Türkiye N. Y.A.H (‰)
1955 165.354 - 24.064.763 29.7
1960 184.733 23.43 27.754.820 30.6
1965 190.536 6,28 31.391.421 26.2
1970 207.512 17.81 35.605.176 26.8
1975 229.679 21,36 40.347.719 26.6
1980 247.224 15.27 44.736.957 21.7
1985 271.261 19.44 50.664.458 26.4
1990 290.283 14.02 56.473.035 22.9
2000 322.313 11.03 67.803.927 20.0
2014 349.459 6.01 77.695.904 14.6
Kaynak: TUİK (2014)

Nüfus sayım dönemlerinde ikinci en yüksek artış ise 1970-75 dönemine
rastlamış ve bu dönemde yıllık ‰ 21,36 oranında bir artış gerçekleşmiştir.
Nüfus artışında görülen bu yükselmeyi, 28 Mart 1970 yılında meydana gelen
Gediz Depremi sonrasında Gediz başta olmak üzere çevre yerleşmelerden
Uşak iline yapılan göçlerle açıklamak doğru olacaktır.
Türkiye genelinde nüfustaki en yüksek artış, 1955-1990 döneminde
görülmektedir. Uşak ilinde de buna benzer bir durum söz konusudur. Bu
dönemde nüfus artışının temel nedenleri arasında ülkedeki çok partili dönemin
varlığı, yaşanan ekonomik gelişmeler, ulaşım ağlarının yapılanması ve
demokratik ortamın olumlu sonuçları etkilidir (Kaya, 2013:103). Diğer
taraftan Doğanay, Tandoğan ve Özgür’ün ifade ettiği gibi savaş ortamının
ortadan kalması, evlenmelerin artması, ülkede yaşanan ekonomik ve sosyal
gelişmeler nüfus artışını destekleyen unsur olmuştur (Doğanay, 1997:157-158,
Tandoğan, 1998: 25-26, Özgür, 1998: 13). Genel olarak nüfus sayım
sonuçlarını değerlendirdiğimizde, Türkiye ortalamasının altında bir artış
olduğu görülmektedir.

[393]
Ahmet Kaya
Grafik 1: Uşak İlinde Nüfus Artışı (1955-2014)
Kişi 1955 1960

Kaynak: DİE ve TÜİK

İlçe merkezlerinde nüfus değişimine bakıldığında yaklaşık 60 yıllık
sürede Uşak merkez ilçe, nüfusunu % 836 oranında arttırırken, Karahallı ilçe
merkezinde % 17 oranında azalma meydana gelmiştir. İlçe merkezleri
içerisinde Banaz’da nüfus % 639 oranında artarken, Eşme’de artış % 390’da
kalmıştır.

Tablo 2: Sayım Dönemlerin Göre Nüfus ve Nüfus Artış Hızları
İlçe Merkez Nüfusları Genel Nüfusları
İlçe 1955 2014 Değişim % 1955 2014 Değişim %
Uşak 23.496 196.466 836 55.453 231.563 418
Banaz 2.304 15.983 693 30.040 36.609 22
Eşme 3.689 14.396 390 29.535 35.749 21
Karahallı 4.922 4.106 -17 16.768 10.769 -36
Sivaslı 3.207 6.911 215 15.925 21.122 25
Ulubey 4.103 5.027 23 17.653 13.647 -23
Toplam 41.721 242.889 582 165.374 349.459 211
Kaynak: TUİK (2014).

Karahallı nüfusunun 1955’den günümüze kadar genel toplamda 5.999
kişi azaldığı ve % 36 oranında nüfus kaybettiği görülmektedir. 1955 yılında
gerçekleşen sayımda en fazla nüfusa sahip ilçe merkezi olan Karahallı, Uşak
ilinin en eski sanayi merkezlerinden biriydi. Özellikle ev ve atölye tipi
dokuma sanayinin yörede oldukça eski bir geçmişi söz konusudur. Ulaşım,
pazarlama gibi sorunlardan dolayı Karahallı ilçesinin temel geçim kaynağı
[394]
Uşak İli Nüfusunun Başlıca Özellikleri
olan dokuma sektörünün gücünü yitirmesi, ülkemizin genelinde olduğu gibi
Karahallı’da da nüfusun büyük şehirlere özellikle İstanbul, Bursa ve Denizli
gibi il merkezlerine yönelmesine neden olmuştur (Özav & Kaya, 2008: 15).
Banaz ilçe merkezinde artış % 693 iken ilçe genelinin toplam nüfusunda
artışın % 22’lerde kalması ise Banaz köylerinden il ve ilçe merkezine olan
göçlerin bir sonucudur.
Toplam nüfusunda azalma görülen diğer bir yerleşme ise Ulubey
ilçesidir. Ulubey ilçe merkezi, nüfusunu % 23 arttırırken, toplam nüfusunda
ise % 23’lük bir azalmanın olduğu görülmektedir. Bu durum ilçenin kırsal
kesiminden dışa olan göçün varlığını işaret etmektedir. Nüfus verileri
incelendiğinde ilçe merkezinin son 60 yıllık sürede nüfusunu korumayı
başardığı, az da olsa bir miktar artış olmakla birlikte kırsal kesiminde ise
azalmanın olduğu görülmektedir (Tablo 2, Grafik 1). İlçe genel nüfuslarında
ise artış ve azalışlar oransal olarak % 418 Uşak merkez ilçe ile % -36
Karahallı ilçesi arasında değişmektedir.

Grafik 2: Sayım Dönemlerine İlçelerde Göre Nüfus ve Nüfus Artış
Hızları
Kişi
1955 2014 1955 2014
250000
200000
150000
100000
50000
0
Uşak Banaz Eşme Karahallı Sivaslı Ulubey
Yerleşmeler
Kaynak: TÜİK (2014).

Uşak İlinde Nüfusun Dağılışı:
Uşak ilinde nüfusun dağılışı incelendiğinde nüfusun seyrek ve yoğun
olduğu yerlerin varlığı dikkat çekmektedir. İlde nüfus yoğunlukları km2 ye
176,36 kişi olan Uşak il merkezi ile 16,64/km2 kişi olan Ulubey ilçe merkezi
arasında değişmektedir. Ortalama değer ise 64,94/km2 kişi ile 2014 yılı
[395]
Ahmet Kaya
Türkiye nüfus yoğunluğu olan km2 ye 101 kişi ortalamasının oldukça
altındadır. Nüfus yoğunluğu ve yüzölçümü büyüklüğü arasında bağlantı
kurulduğunda nüfusu düşük ve yüzölçümü geniş olan ilçelerde nüfus
yoğunluğu düşük değerler göstermektedir. İlçeler içerisinde en yüksek değer
km2 ye 41,57 kişi ile Sivaslı ilçesindedir (Tablo 3, Harita 2).

Tablo 3: Nüfus ve Nüfus Yoğunlukları.
İlçe Toplam Yüzölçümü (km2) Nüfus Yoğunluğu
Uşak 231.563 1.313 176.36
Banaz 36.609 1.035 35.37
Eşme 35.749 1.367 26.16
Karahallı 10.769 338 31.86
Sivaslı 21.122 508 41.57
Ulubey 13.647 820 16.64
Toplam 349.459 5.381 64.94
Kaynak: TUİK (2014).

Uşak ilinde nüfusun dağılışı incelediğinde il genelinde farklılıklar
görülmektedir. Nüfus dağılış haritasına bakıldığında nüfusun seyrek ve yoğun
olduğu alanlar ayırt edilebilmektedir. Nüfus dağılışında doğal çevre koşulları
yanında idari yapı, beşeri ve ekonomik faaliyetler de etkili olmaktadır
(Doğanay, 1997: 227-231). Uşak ilinde nüfusun dağılışında söz konusu bu
durumun etkisi açıkça görülmektedir. Çalışma alanının nüfusunun dağılışını
etkileyen faktörlerin başında doğal çevre koşulları ön plana çıkmaktadır. İl
idari sınırlarına bakıldığında ilin kuzeyinde Murat Dağı (2350 m) ve batısında
Bulkaz Dağı (1990 m) kütleleri yer almaktadır. Uşak platosu olarak
tanımlanan saha, Banaz Çayı tarafından sulanmaktadır. Uşak şehri Murat
Dağı’nın güneyindeki 1805 metre yüksekliğe sahip Elmadağ’ın güney
eteklerinde kurulmuştur. Yerleşmenin uzanışı ve nüfuslanma Uşak Ovası’na
doğru devam etmektedir. Diğer taraftan Banaz ilçe merkezi ise Murat
Dağı’nın güneydoğu eteklerinde kurulma imkânı bulmuştur. Uşak şehri ve
daha doğusundaki Banaz, İzmir’i Ankara’ya bağlayan karayolu üzerinde yer
almakta olup, nüfusun bir kısmının istihdamı ve kentlerin gelişiminde ulaşım
önemli yer tutmaktadır (Bilgen, 1999; Yalçınlar, 2001; Kara, 2010; Doğanay
ve Deniz, 2014; Yasak, 2014; Deniz, Ayaydın & Kahraman, 2014). Şehrin
[396]
Uşak İli Nüfusunun Başlıca Özellikleri
içinden geçen Ankara-İzmir karayolu ilçede nüfusun toplanmasına neden
olarak, Uşak ilinin en büyük ilçe merkezi durumuna gelmesini sağlamıştır.

Harita 2: Uşak İlinde Nüfus Yoğunluğu.

Eşme, Uşak il merkezinin güneybatısında yer alan bir yerleşme olup
1130 metre yüksekliğe sahip Kemer Dağı’nın doğu eteklerinde kurulmuştur.
İlçeye ulaşım olanaklarının sınırlı olması ve Uşak il merkezine olan uzaklığı
nedeniyle bir dönem Uşak ilinin merkez ilçesiden sonra en büyük ilçesi
konumundaki Eşme günümüzde bu özelliğini kaybederek nüfus açısından
Banaz ilçesinden sonra üçüncü sırada yer almıştır.
Uşak il merkezinin güneydoğusunda yer alan Sivaslı ilçe merkezi
Burgaz Dağı eteklerinden itibaren Sivaslı Ovası üzerine kurulmuş ve
nüfuslanma ova üzerinde yoğunlaşmıştır. Nüfuslanmanın az olduğu Karahallı
ve Ulubey ilçe merkezleri her geçen gün göç vermekte ve ilçelerin genel
nüfusları azalmaktadır. Karahallı ilçe merkezi ulaşım imkânlarının kısıtlı
olması, ekonomik etkinliklerin sınırlılığı gibi nedenlerle gidererek boşalan bir
yerleşme halini almaktadır.
Ekonomik etkinliklerin kısıtlı olduğu Ulubey ilçe merkezi de nüfusu
azalan diğer bir yerleşmedir. İl ve ilçe merkezleri dışında haritada nüfusun
dağılışına bakıldığında dağlık alanlar üzerindeki yerleşmelerde nüfuslanmanın
yoğun olmadığı, tarımsal etkinlik için müsait ve su kaynaklarının mevcut
olduğu araziler üzerinde nüfuslanmanın yoğunlaştığı görülmektedir (Harita 3).
[397]
Ahmet Kaya

Harita 3: Uşak İlinde Nüfusun Dağılışı.

Cinsiyet Oranı:
Dengesiz bir cinsiyet oranı, birçok faktörün yansımasıdır. Göçler bir
yerin cinsiyet oranında dengesizlik yaratarak etkili olurken, savaşlarda
kadınlardan daha çok erkeklerin ölmesi de aynı şekilde dengesizlik
yaratmaktadır (Tümertekin & Özgüç, 2004: 222). Belli bir nüfus kitlesinde
100 veya 1000 kadına isabet eden erkek sayısı genel cinsiyet oranını ifade
etmektedir. Nüfusla ilgili sosyal ve ekonomik sorunların belirlenmesinde bu
tip verilere ihtiyaç duyulmaktadır (Özav, 2002: 67).
Bilindiği gibi erkeklerde hemen her yaşta ölüm oranı, aynı yaştaki
kadınlara nazaran daha yüksektir (Tandoğan, 1998: 110-111). Ülkemizde ve
diğer toplumlarda her 100 kız çocuğuna karşılık 103-115 arasında erkek çocuk
doğmasına rağmen, sonraları meydana gelen sosyal olaylar, iş kazaları,
savaşlar ve erken ölümler sonucu erkek nüfus azalmakta ve kadın nüfus
artmaktadır (Güngördü, 2001: 6).

[398]