Untitled - Name

467 Pages·2013·20.7 MB·Hindi

1
2
3
4
पा(cid:619)य(cid:272)म अ(cid:871)भक(cid:227)प स(cid:871)म(cid:467)त
अ(cid:218)य(cid:162)
(cid:292)ो. (डॉ.) नरेश दाधीच
कुलप(cid:467)त
वधम(cid:91) ान महावीर खलु ा (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा (राज.)
संयोजक/सम(cid:219)वयक
सम(cid:219)वयक / सलाहकार (cid:292)भार(cid:547) (cid:874)व(cid:163)ान काय(cid:272)(cid:91) म
(cid:292)ोफेसर (डॉ.)एस.सी. कलवार डॉ. अशोक शमा(cid:91)
पूव(cid:91) (cid:292)ोफेसर एव ं(cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), भूगोल (cid:874)वभाग वध(cid:91)मान महावीर खुला (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा (राज.)
राज(cid:232)थान (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, जयपुर(राज.)
2. (cid:292)ोफेसर स(cid:219)तोष शु(cid:200)ला
सद(cid:232)य डीन, अ(cid:220)लाइड साइंसेज एव ं (cid:467)नदेशक, जनस(cid:201)ं या शोध के(cid:219)(cid:289)
1. (cid:292)ोफेसर एच.एस. शमा(cid:91) एव ं (cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), भगू ोल (cid:874)वभाग
एच.एस. गौड़ के(cid:219)(cid:289)(cid:547)य (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,सागर
अ(cid:876)ध(cid:231)ठाता (cid:874)व(cid:163)ान सकं ाय
(म(cid:218)य (cid:292)देश)
राज(cid:232)थान (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, जयपुर(राज.)
3. (cid:292)ोफेसर सूयक(cid:91) ा(cid:219)त
(cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), भगू ोल (cid:874)वभाग
पंजाब (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, च(cid:214)डीगढ़ (पंजाब)
4. (cid:292)ोफेसर (डॉ.) एन.एल. गु(cid:220)ता 5. (cid:292)ोफेसर के.एस. सोहल
पवू (cid:91) (cid:292)ोफेसर एव ं (cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), भगू ोल (cid:874)वभाग (cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), भगू ोल (cid:874)वभाग
मोहनलाल सुख(cid:875)ड़या (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, उदयपुर(राज.) पंजाबी (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, प(cid:465)टयाला (पजं ाब)
स(cid:224)पादन तथा पाठ लेखन
स(cid:224)पादक 1. (cid:292)ोफसर (cid:302)ी कमल शमा (cid:91) 2. डॉ. सी.के. जैन
(cid:292)ोफेसर (डॉ.)एस.सी. कलवार इमे(cid:464)रटस फ़ेलो एवं पूव,(cid:91)(cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), एसो(cid:871)सएट (cid:292)ोफेसर, भूगोल (cid:874)वभाग
पूव(cid:91) (cid:292)ोफेसर एव ं(cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162),भूगोल (cid:874)वभाग भूगोल (cid:874)वभाग एच.एस.गौड़ (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,
राज(cid:232)थान (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,जयपुर (राज.) पूव(cid:91) (cid:467)नदेशक जनसं(cid:201)या शोध के(cid:219)(cid:289) (के(cid:219)(cid:289)(cid:547)य (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,)सागर (म.(cid:292).)
लेखक एच.एस.गौड़ (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,
(के(cid:219)(cid:289)(cid:547)य (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,)सागर (म.(cid:292).)
3. (cid:292)ोफेसर नूर मोह(cid:224)मद 4. (cid:292)ोफेसर एल.सी. ख(cid:287)ी 5. डॉ. एन.के. जेतवाल
पूव(cid:91) (cid:292)ोफेसर एव ं(cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162),भूगोल (cid:874)वभाग भूगोल (cid:874)वभाग (cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162), भूगोल (cid:874)वभाग
देलह(cid:547) (cid:232)कूल ऑफ इकोनॉ(cid:871)म(cid:200)स एम.एल.सुख(cid:875)ड़या (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, उदयपुर राजक(cid:551)य (cid:232)नातको(cid:215)तर महा(cid:874)व(cid:622)यालय, बू(cid:219)द(cid:547)
(cid:465)द(cid:227)ल(cid:547) (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय , (cid:465)द(cid:227)ल(cid:547)
6. (cid:292)ोफेसर (डॉ.)एस.सी. कलवार 7. (cid:292)ोफेसर ((cid:302)ीमती) साधना कोठार(cid:547) 8. डॉ. एम.ज़ेड.ए. खान
पूव(cid:91) (cid:292)ोफेसर एव ं(cid:874)वभागा(cid:218)य(cid:162),भूगोल (cid:874)वभाग भूगोल (cid:874)वभाग व(cid:464)र(cid:231)ठ (cid:229)या(cid:201)याता, भूगोल (cid:874)वभाग
राज(cid:232)थान (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,जयपुर (राज.) एम.एल.सुख(cid:875)ड़या (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, उदयपुर राजक(cid:551)य (cid:232)नातको(cid:215)तर महा(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा
9. डॉ. सूबे(cid:871)सहं यादव 10. डॉ. रामकुमार गुज(cid:91)र
मु(cid:201)य (cid:292)ब(cid:219)धक, बक(cid:583) ऑफ बड़ौदा अ(cid:871)स(cid:232)ट(cid:581)ट (cid:292)ोफेसर, भूगोल (cid:874)वभाग
लखनऊ (उ(cid:215)तर (cid:292)देश) राज(cid:232)थान (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,जयपुर (राज.)
अकाद(cid:871)मक एवं (cid:292)शास(cid:467)नक (cid:229)यव(cid:232)था
(cid:292)ो.(डॉ.) नरेश दाधीच (cid:292)ो. (डॉ.) एम.के. घड़ो(cid:871)लया योगे(cid:219)(cid:289) गोयल
कुलप(cid:467)त (cid:467)नदेशक (cid:292)भार(cid:547)
वधम(cid:91) ान महावीर खलु ा (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय,कोटा सकं ाय (cid:874)वभाग पा(cid:619)य साम(cid:274)ी उ(cid:215)पादन एव ं (cid:874)वतरण (cid:874)वभाग
पा(cid:619)य(cid:272)म उ(cid:215)पादन
योगे(cid:219)(cid:289) गोयल
सहायक उ(cid:215)पादन अ(cid:876)धकार(cid:547),
वध(cid:91)मान महावीर खुला (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा(राज.)
उ(cid:215)पादन-पुनः मु(cid:289)ण : अ(cid:200)टूबर, 2012 ISBN NO- 13/978-81-8496-208-6
इस पा(cid:619)य(cid:272)म का कोई भी अंश को वधम(cid:91) ान महावीर खलु ा (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा क(cid:551) (cid:871)ल(cid:872)खत अनुम(cid:467)त (cid:292)ा(cid:220)त (cid:873)कये (cid:466)बना (cid:873)कसी भी (cid:510)प मे
‘(cid:871)म(cid:871)मयो(cid:274)ाफ(cid:551)’ (च(cid:272)म(cid:289)ु ण) (cid:622)वारा या अ(cid:219)यथा पनु ः (cid:292)(cid:232)ततु करने क(cid:551) अनुम(cid:467)त नह(cid:547)ं है।
(cid:467)नदेशक (अकाद(cid:871)मक ) (cid:622)वारा वधम(cid:91) ान महावीर खलु ा (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा (cid:622)वारा म(cid:465)ु(cid:289)त एव ं (cid:292)का(cid:871)शत।

5
M.A./M.Sc. GE-07
वधम(cid:91) ान महावीर खुला (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय, कोटा

कृ(cid:874)ष भूगोल
इकाई सं(cid:201)या इकाई प(cid:231)ृ ठ सं(cid:201)या
इकाई - 1 : कृ(cid:874)ष भूगोल : (cid:292)कृ(cid:467)त एव ं (cid:874)वकास 8—36
इकाई – 2 : कृ(cid:874)ष का उ(cid:427)व, (cid:292)सार एव ं (cid:874)वकास 37—62
इकाई – 3 : कृ(cid:874)ष भूगोल म(cid:581) (cid:162)े(cid:287)-सव(cid:566)(cid:162)ण एव ं मान(cid:876)च(cid:287) 63—77
इकाई – 4 : कृ(cid:874)षय भू(cid:871)म उपयोग के भौगो(cid:871)लक (cid:467)नधा(cid:91)रक : धरातल एव ं 78—115
जलवाय ु
इकाई – 5 : मदृ ाएँ 116—136
इकाई – 6 : कृ(cid:874)ष के मानवीय अवधारक 137—167
इकाई – 7 : कृ(cid:874)ष भूगोल के मॉडल/(cid:292)(cid:467)त(cid:510)प 168—198
इकाई – 8 : कृ(cid:874)ष नवाचार(cid:585) का (cid:292)सरण 199—217
इकाई – 9 : भू(cid:871)म उपयोग एव ं भू(cid:871)म (cid:162)मता वग(cid:568)करण 218—236
इकाई – 10 : कृ(cid:874)ष द(cid:162)ता/ उ(cid:215)पादकता 237—256
इकाई - 11 : कृ(cid:874)ष मू(cid:227)यांकन (cid:292)(cid:874)व(cid:876)धयाँ : श(cid:232)य (cid:302)ेणी, श(cid:232)य गहनता, श(cid:232)य 257—282
(cid:874)व(cid:874)वधता एव ं श(cid:232)य संयोजन (cid:292)देश
इकाई – 12 : कृ(cid:874)ष (cid:292)ादेशीकरण 283—321
इकाई – 13 : कृ(cid:874)ष (cid:292)का(cid:464)रक(cid:551) 320—349
इकाई – 14 : ह(cid:464)रत (cid:272)ाि(cid:219)त 350—371
इकाई – 15 : भारत मे (cid:200)कृशी प(cid:464)र(cid:506)(cid:230)य 372—419
इकाई – 16 : कृ(cid:874)ष जलवाय ु (cid:292)देश : भारत एव ं राज(cid:232)थान 420—443
इकाई – 17 : भारत मे कृ(cid:874)ष नी(cid:467)त 444—465

6
प(cid:464)रचया(cid:215)मक
कृ(cid:874)ष एक ऐसा आ(cid:876)थक(cid:91) काय (cid:91) है िजसका (cid:874)वकास तो लेखन कला से पवू (cid:91) ह(cid:547) हो चुका था, पर(cid:219)त ु
आज के सुपरटे(cid:200)योलोजौ के यगु म(cid:581) भी अप(cid:464)रहाय (cid:91) बना हुआ है। कृ(cid:874)ष सभी छोटे-बड़,े (cid:874)वक(cid:871)सत
एव ं (cid:874)वकासशील देश(cid:585) म(cid:581) क(cid:551) जाती है । यह अ(cid:219)य आ(cid:876)थ(cid:91)क काय(cid:585) क(cid:551) तुलना म(cid:581) अ(cid:876)धक
सावभ(cid:91) ौ(cid:871)मक है (cid:200)य(cid:585)(cid:873)क कृ(cid:874)ष खा(cid:622)य व(cid:232)तुओ ं का लगभग एक मा(cid:287) सोत ् है । कृ(cid:874)ष (cid:292)धान रा(cid:231)(cid:282)(cid:585) म(cid:581)
खा(cid:622)य असरु (cid:162)ा (cid:876)च(cid:219)तनीय (cid:874)वषय है । इसके (cid:874)वपर(cid:547)त (cid:874)वक(cid:871)सत रा(cid:231)(cid:282)(cid:585) म(cid:581) खा(cid:622)या(cid:219)न(cid:585) क(cid:551) कमी नह(cid:547) ं
है । सन 2004 म(cid:581) (cid:874)व(cid:230)व क(cid:551) 44.7 (cid:292)(cid:467)तशत जनसं(cid:201)या क(cid:551) जौ(cid:874)वका कृ(cid:874)ष पर (cid:467)नभ(cid:91)र थी ।
(cid:874)वकासशील देश(cid:585) म(cid:581) रा(cid:231)(cid:282)(cid:547)य आय का मु(cid:201)य (cid:304)ोत कृ(cid:874)ष होती है जब(cid:873)क अ(cid:874)वक(cid:871)सत रा(cid:231)(cid:282)(cid:585) क(cid:551)
अथ(cid:229)(cid:91) यव(cid:232)था ह(cid:547) कृ(cid:874)ष पर (cid:467)नभ(cid:91)र रहन े के उपरा(cid:219)त भी खा(cid:622)य असुर(cid:162)ा बनी रहती है । भारत क(cid:551)
64.5 (cid:292)(cid:467)तशत जनसं(cid:201)या (cid:292)(cid:215)य(cid:162) (cid:510)प से कृ(cid:874)ष म(cid:581) संल(cid:202)न है और 2008 - 09 म(cid:581) घरेल ू उ(cid:215)पाद
म(cid:581) कृ(cid:874)ष का (cid:465)ह(cid:232)सा 17.1 (cid:292)(cid:467)तशत है ।
वत(cid:91)मान समय म(cid:581) जलवाय ु प(cid:464)रवत(cid:91)न, घटता जल(cid:232)तर, ह(cid:464)रत (cid:272)ाि(cid:219)त के कु(cid:292)भाव(cid:585) से (cid:467)नजात पाने
के (cid:871)लए दसू र(cid:547) ह(cid:464)रत (cid:272)ाि(cid:219)त क(cid:551) आव(cid:230)यकता, (cid:292)(cid:467)त (cid:229)यि(cid:200)त खा(cid:622)या(cid:219)न(cid:585) क(cid:551) उपल(cid:222)धता म(cid:581) कमी व
बढ़ती जनसं(cid:201)या इ(cid:215)या(cid:465)द कृ(cid:874)ष के सम(cid:162) चुनौ(cid:467)तया ँ है और इस सुपरटे(cid:200)योलोजौ के यगु म(cid:581) भी
कृ(cid:874)ष अ(cid:876)धकाशं त: भौगो(cid:871)लक पया(cid:91)वरण क(cid:551) अनकु ूलता के अन(cid:510)ु प ह(cid:547) उ(cid:215)पा(cid:465)दत क(cid:551) जाती ह ै ।
उ(cid:200)त ल(cid:234)य(cid:585) को (cid:218)यान म(cid:581) रखत े हुए (cid:292)(cid:232)तुत प(cid:232)ु तक क(cid:551) पा(cid:619)य साम(cid:274)ी को 17 इकाईय(cid:585) म(cid:581)
(cid:874)वभ(cid:200)त (cid:873)कया गया है । (cid:292)थम इकाई म(cid:581) कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) प(cid:464)रभाषा व (cid:292)कृ(cid:467)त तथा दसू र(cid:547) इकाई
म(cid:581) (cid:874)व(cid:230)व म(cid:581) कृ(cid:874)ष का उ(cid:427)व, (cid:292)सार एव ं (cid:874)वकास के बारे म(cid:581) बताया गया है । ढ़ाप े म(cid:581) फ(cid:551)(cid:227)ड
सव(cid:566)(cid:162)ण व मान(cid:876)च(cid:287)ण स(cid:224)ब(cid:219)धी जानका(cid:464)रया ँ इकाई तीन म(cid:581) द(cid:547) गई है । अगल(cid:547) तीन इकाइय(cid:585)
(4,5,6) म(cid:581) कृ(cid:874)ष के भौ(cid:467)तक व मानवीय (cid:467)नधा(cid:91)रक(cid:585) का (cid:874)व(cid:232)तार स े वण(cid:91)न (cid:873)कया गया ह ै । इकाई
सात म(cid:581) कृ(cid:874)ष से स(cid:224)बि(cid:219)धत माड(cid:227)स क(cid:551) (cid:874)ववेचना क(cid:551) गई ह ै जब(cid:873)क इकाई आठ म(cid:581) कृ(cid:874)ष नवाचार
(cid:292)सरण क(cid:551) (cid:229)या(cid:201)या क(cid:551) गई है । कृ(cid:874)ष (cid:467)नयोजन के (cid:871)लए भू(cid:871)म उपयोग / (cid:292)योग, भू(cid:871)म (cid:162)मता,
कृ(cid:874)ष उ(cid:215)पादकता व श(cid:232)य संयोजन का (cid:292)ादे(cid:871)शक (cid:292)(cid:467)त(cid:510)प (cid:163)ात करन े क(cid:551) आव(cid:230)यकता होती है
अत: इकाई नौ म(cid:581) भू(cid:871)म उपयोग / (cid:292)योग, भू(cid:871)म (cid:162)मता का वग(cid:568)करण एव ं इकाई दस व (cid:202)यारह
म(cid:581) कृ(cid:874)ष द(cid:162)ता / उ(cid:215)पादकता, श(cid:232)य संयोजन (cid:467)नधा(cid:91)(cid:464)रत करन े क(cid:551) (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)न (cid:874)व(cid:876)धय(cid:585) का सोदाहरण
(cid:874)व(cid:230)लेषण (cid:873)कया गया है । कृ(cid:874)ष (cid:292)ादेशीकरण क(cid:551) (cid:292)ाचीन व अवा(cid:91)चीन (cid:874)व(cid:876)धय(cid:585) का (cid:874)ववरण इकाई
बाहर व तेरह म(cid:581) (cid:465)दया गया है । कृ(cid:874)ष क(cid:551) वत(cid:91)मान ि(cid:232)थ(cid:467)त क(cid:551) जानकार(cid:547) के (cid:871)लए ह(cid:464)रत (cid:272)ाि(cid:219)त
का (cid:292)भाव व भारतीय कृ(cid:874)ष प(cid:464)र(cid:506)(cid:230)य का इकाई 14 व 15 म(cid:581) वण(cid:91)न (cid:873)कया गया है जब(cid:873)क कृ(cid:874)ष
(cid:467)नयोजन के (cid:871)लए भारत व राज(cid:232)थान के कृ(cid:874)ष जलवाय ु (cid:292)देश(cid:585) का (cid:874)ववेचन (cid:873)कया गया है ।
अि(cid:219)तम इकाई भारतीय कृ(cid:874)ष नी(cid:467)त से स(cid:224)बि(cid:219)धत ह ै ।
इस पा(cid:619)य साम(cid:274)ी को तैयार करन े के (cid:871)लए देश के उपल(cid:222)ध (cid:292)(cid:467)ति(cid:231)ठत कृ(cid:874)ष भूगोलवे(cid:215)ताओ ं का
सहयोग लेकर सरल भाषा म(cid:581) (cid:292)(cid:232)तुत करन े का (cid:292)यास (cid:873)कया गया है । आशा है यह प(cid:232)ु तक
वध(cid:91)मान महावीर खुला (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय ह(cid:547) नह(cid:547) ं बि(cid:227)क देश के (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)न (cid:874)व(cid:230)व(cid:874)व(cid:622)यालय(cid:585) के एम.
ए. व एम (cid:873)फल के (cid:874)व(cid:622)या(cid:876)थ(cid:91)य(cid:585) के साथ -साथ रा(cid:207)य व रा(cid:231)(cid:282)(cid:547)य (cid:232)तर क(cid:551) (cid:292)(cid:467)तयो(cid:876)गता पर(cid:547)(cid:162)ाओं
के (cid:871)लए उपयोगी (cid:871)स(cid:424) होगी ।
7
इकाई 1: कृ (cid:874)ष भगू ोल: (cid:292)कृ (cid:467)त एव ं (cid:874)वकास (Agriculture
Geography: Nature and Development)
इकाई क(cid:551) (cid:510)परेखा
1.0 उ(cid:423)े(cid:230)य
1.1 (cid:292)(cid:232)तावना
1.2 कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) प(cid:464)रभाषाए ँ
1.3 कृ(cid:874)ष भूगोल का मह(cid:215)व
1.4 कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) (cid:292)कृ(cid:467)त
1.4.1 (cid:874)वषय व(cid:232)त ु
1.4.2 अ(cid:218)ययन के उपागम
1.4.2.1 (cid:272)मब(cid:424) उपागम
1.4.2.2 व(cid:232)तुपरक उपागम
1.4.2.3 (cid:292)ादे(cid:871)शक उपागम
1.4.2.4 से(cid:424)ाि(cid:219)तक उपागम
1.5 कृ(cid:874)ष भूगोल का अ(cid:219)य (cid:874)व(cid:163)ान(cid:585) स े स(cid:224)ब(cid:219)ध
1.6 कृ(cid:874)ष भूगोल का (cid:874)वकास
1.7 कृ(cid:874)ष भूगोल के (cid:467)नयम एव ं संक(cid:227)पनाए ँ
1.7.1 कृ(cid:874)ष भूगोल के (cid:467)नयम
1.7.2 (cid:292)मुख संक(cid:227)पनाए ँ
1.7.2.1. भू(cid:871)म उपयोग क(cid:551) संक(cid:227)पना
1.7.2.2. कृ(cid:874)ष भू(cid:506)(cid:230)य क(cid:551) संक(cid:227)पना
1.7.2.3. कृ(cid:874)ष के (cid:292)ादेशीकरण क(cid:551) संक(cid:227)पना
1.7.2.4. कृ(cid:874)ष के (cid:874)वकास क(cid:551) संक(cid:227)पना
1.8 साराशं
1.9 श(cid:222)दावल(cid:547)
1.10 संदभ (cid:91) (cid:274)(cid:219)थ सचू ी
1.11 बोध (cid:292)(cid:230)न(cid:585) के उ(cid:215)तर
1.12 अ(cid:223)यासाथ (cid:91) (cid:292)(cid:230)न
1.0 उ(cid:423)े(cid:230)य(Objectives):
इस इकाई के अ(cid:218)ययन के उपरा(cid:219)त आप समझ सक(cid:581)ग:े
 कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) प(cid:464)रभाषा,
 कृ(cid:874)ष भूगोल का मह(cid:215)व
 कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) (cid:292)कृ(cid:467)त, (cid:874)वषय (cid:162)े(cid:287) एव ं उपागम,
 कृ(cid:874)ष भूगोल का (cid:874)वकास
8
 कृ(cid:874)ष भूगोल का अ(cid:219)य (cid:874)व(cid:163)ान(cid:585) से स(cid:224)ब(cid:219)ध,
 कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) संक(cid:227)पनाएं।
1.1 (cid:292)(cid:232)तावना (Objectives):
भूगोल क(cid:551) अनेक शाखाए ँ ह (cid:583) और उ(cid:219)ह(cid:547) ं म(cid:581) से एक कृ(cid:874)ष भूगोल है। कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) (cid:292)कृ(cid:467)त को
सम(cid:274) भूगोल (cid:874)व(cid:163)ान क(cid:551) (cid:292)कृ(cid:467)त स े ह(cid:547) समझा जा सकता हे। सामा(cid:219)यतया प(cid:216)ृ वी पर पाई जाने
वाल(cid:547) (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)नताओ ं का (cid:272)मब(cid:424) और ता(cid:873)क(cid:91)क (cid:874)व(cid:230)लेषण एव ं (cid:229)या(cid:201)या ह(cid:547) भूगोल है। (cid:874)व(cid:230)व म(cid:581)
(cid:292)ाकृ(cid:467)तक एव ं सां(cid:232)कृ(cid:467)तक त(cid:215)व(cid:585) और उनम(cid:581) अ(cid:219)त(cid:873)(cid:272)(cid:91)या से उ(cid:215)प(cid:219)न भू(cid:506)(cid:230)य(cid:585) म(cid:581) (cid:874)व(cid:874)वधता होती है।
इ(cid:219)ह(cid:547) ं (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)नताओ ं को समझने क(cid:551) उ(cid:215)सुकता न े ह(cid:547) भूगोल (cid:874)व(cid:163)ान को ज(cid:219)म (cid:465)दया है। सं(cid:162)ेप म(cid:581)
इस तरह कहा जा सकता ह ै (cid:873)क '' भूगोल प(cid:216)ृ वी क(cid:551) सतह पर व(cid:232)तुओ ं एव ं (cid:873)(cid:272)याओ ं के
(cid:232)थानीकरण, (cid:874)वतरण तथा मानव और (cid:292)कृ(cid:467)त के स(cid:224)ब(cid:219)ध(cid:585) का (cid:874)व(cid:230)लेषण करता है िजसका उ(cid:423)े(cid:230)य
(cid:292)देश(cid:585) के (cid:229)यि(cid:200)त(cid:215)(cid:215)व को (cid:232)प(cid:231)ट करना होता है।
1.2 कृ(cid:874)ष भूगोल क(cid:551) प(cid:464)रभाषाएँ (Definition of Agriculture
Geography)
कृ(cid:874)ष भूगोल म(cid:581) कृ(cid:874)ष के सभी प(cid:162)(cid:585) का भौगो(cid:871)लक वातावरण के संदभ (cid:91) म(cid:581), उनक(cid:551) (cid:162)े(cid:287)ीय (cid:874)वशेषताए ँ
(cid:467)नधा(cid:91)(cid:464)रत करन े और (cid:292)ादेशीकरण करन े के (cid:506)ि(cid:231)टकोण स े अ(cid:218)ययन (cid:873)कया जाता है। एक पथृ क शाखा
के (cid:510)प म(cid:581) इस का (cid:874)वकास बीसवी ं शता(cid:222)द(cid:547) के आरंभ स े हुआ।
एच. बनह(cid:91) ाड (cid:91) (Bernhard, 1915): ''कृ(cid:874)ष भूगोल कृ(cid:874)ष क(cid:551) (cid:232)था(cid:467)नक (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)नताओ ं एव ं उनके
कारण(cid:585) को (cid:232)प(cid:231)ट करता है (Agriculture Geography strives to bring light to the
spatial variations in agriculture and the reasons for them).
र(cid:547)(cid:620)स (Reeds, 1964): के अनसु ार ''(cid:874)व(cid:232)ततृ अथ(cid:574) म(cid:581) कृ(cid:874)ष भूगोल कृ(cid:874)ष क(cid:551) (cid:162)े(cid:287)ीय (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)नता
का वण(cid:91)न एव ं (cid:229)या(cid:201)या करता है। (Agriculture Geography, in its broadest sense,
seeks to describe and explain areal differentiation in English)
ओ(cid:282)े(cid:224)बा (Otremba, 1964) ने भी कृ(cid:874)ष के (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)न त(cid:215)व(cid:585) के (cid:232)था(cid:467)नक (cid:874)व(cid:219)यास को कृ(cid:874)ष
भूगोल के अ(cid:219)वेषण का उ(cid:423)े(cid:230)य माना है (Area as an object of investigation (by
agricultural geography) is understandable only in the perception of the spatial
arrangement of its material filling).
साइम(cid:219)स (Symons, 1968) न े (cid:871)लखा है (cid:873)क कृ(cid:874)ष भूगोल मन(cid:231)ु य (cid:622)वारा भू(cid:871)म पर कृ(cid:874)ष
कायक(cid:91) लाप(cid:585) का भूगोल है। (Agricultural Geography…….. as the Geography of
man’s husbandry of land).
कॉपाक (Coppock, 1968) न े (cid:232)प(cid:231)टत: कहा है (cid:873)क ''कृ(cid:874)ष भूगोलवे(cid:215)ता (cid:874)व(cid:230)व म(cid:581) कृ(cid:874)ष स(cid:224)ब(cid:219)धी
(cid:873)(cid:272)याओ ं के (cid:292)(cid:467)त(cid:510)प म(cid:581) पाई जाने वाल(cid:547) (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)नता क(cid:551) दशाओ ं का अ(cid:218)ययन करत े ह(cid:583)। (The
agricultural geographers thus study the ways in which the pattern of
agricultural acitivity varies throughout the world).
9
(cid:294)कू फ(cid:551)(cid:227)ड (Brookfield, 1962) न (cid:581) तो बी.एच. फरमर का उ(cid:424)रण देते हुए इस े खेती का भूगोल
कहा ह ै िजसके अंतगत(cid:91) केवल फसल(cid:585) का (cid:874)वतरण का ह(cid:547) अ(cid:218)ययन नह(cid:547) ं होता, बि(cid:227)क कृ(cid:874)ष से
संबि(cid:219)धत अनेक पहलुओ ं क(cid:551) (cid:162)े(cid:287)ीय (cid:874)व(cid:871)भ(cid:219)नता का अ(cid:218)ययन (cid:873)कया जाता है। कृ(cid:874)ष भूगोल केवल
(cid:874)वतरण तक सी(cid:871)मत नह(cid:547) ं है बि(cid:227)क भू(cid:871)म (cid:232)वा(cid:871)म(cid:215)व सरकार(cid:547) नी(cid:467)तय(cid:585) जैसे त(cid:216)य(cid:585) के (cid:292)ादे(cid:871)शक
(cid:874)वतरण स े भी संबि(cid:219)धत है िजनके (cid:466)बना कृ(cid:874)ष भूगोल को नह(cid:547) ं समझा जा सकता। (Agrarian
geography is concerned not only with the distribution, but also with
regional variations in such things as land tenure and government
legislation without which indeed, agricultural geography, the geography of
cultivation, cannot be understood).
इन प(cid:464)रभाषाओ ं से (cid:232)प(cid:231)ट है (cid:873)क कृ(cid:874)ष भूगोल कृ(cid:874)ष—काय(cid:574) के (cid:232)था(cid:467)नक (cid:874)वतरण, उनके पार(cid:232)प(cid:464)रक
स(cid:224)ब(cid:219)ध(cid:585) तथा अ(cid:219)य (cid:232)था(cid:467)नक त(cid:215)व(cid:585) से पार(cid:232)प(cid:464)रक (cid:873)(cid:272)याओ ं का (cid:874)व(cid:230)लेषण कर (cid:292)ादे(cid:871)शक (cid:232)व(cid:510)प क(cid:551)
(cid:229)या(cid:201)या करन े वाला भौगो(cid:871)लक (cid:874)व(cid:163)ान है।
1.3 कृ(cid:874)ष भूगोल का मह(cid:215)व (Significance of Agricultural
Geography):
कृ(cid:874)ष भूगोल प(cid:216)ृ वी तल पर ि(cid:232)थत उस आ(cid:876)थ(cid:91)क (cid:873)(cid:272)या का अ(cid:218)ययन करता है जो अ(cid:215)यतं (cid:229)यापक
एव ं (cid:874)व(cid:874)वध (cid:510)प है। इसके अंतगत(cid:91) कुदाल पर आधा(cid:464)रत जौवन(cid:467)नवा(cid:91)ह वाल(cid:547) खेती स े लेकर मशीन(cid:585)
(cid:622)वारा व(cid:163)ै ा(cid:467)नक (cid:874)व(cid:876)धय(cid:585) का (cid:292)योग करके (cid:229)यापा(cid:464)रक उ(cid:423)े(cid:230)य स े क(cid:551)ं जाने वाल(cid:547) कृ(cid:874)ष तक आती है।
इतनी (cid:229)यापक और (cid:874)वषम अथ (cid:91) को बताने के (cid:871)लए ह(cid:547) बकु ानन (Bucanan 1959, p.1) न े 'कृ(cid:874)ष
श(cid:222)द को (cid:871)म(cid:302) श(cid:222)द (Portmanteau word) कहा है िजसका बड़ा (cid:229)यापक अथ (cid:91) है और इसके
अंतगत(cid:91) मानव के (cid:292)योग के (cid:871)लए खा(cid:622)य पदाथ (cid:91) अथवा क(cid:205)चा माल उ(cid:215)प(cid:219)न करने के (cid:871)लए (cid:871)म(cid:864)ी का
उपयोग करन े वाल(cid:547) अ(cid:215)यतं साधारण से लेकर अ(cid:215)यतं ज(cid:465)टल तक (cid:874)व(cid:876)धया ँ आती ह(cid:583)। इसी त(cid:216)य को
मेकाट(cid:569) (McCarty 1966, 204) न े साधारण श(cid:222)द(cid:585) म(cid:581) रखा ह ै (cid:873)क ''सो(cid:423)(cid:230)े य फसलो(cid:215)पादन एव ं
पशुपालन को कृ(cid:874)ष कहत े ह(cid:583)।
कृ(cid:874)ष के इस (cid:229)यापक अथ (cid:91) को उसका अं(cid:274)जे ौ समानाथ(cid:568) श(cid:222)द 'Agricultural' क(cid:551) (cid:229)य(cid:215)ु पि(cid:215)त से
आं(cid:871)शक (cid:510)प स े समझा जा सकता है। यह श(cid:222)द लै(cid:465)टन भाषा के 'एगर' (Ager – field or soil)
तथा 'क(cid:227)चर' (culture, the care of the tilling) (cid:871)मल कर बना है। इसका अथ (cid:91) भू(cid:871)म को
जोतकर फसल पदै ा करना है परंत ु कृ(cid:874)ष श(cid:222)द क(cid:551) संक(cid:227)पना म(cid:581) भू(cid:871)म स े फसल उ(cid:215)प(cid:219)न करने के
साथ ह(cid:547) पशपु ालन, (cid:871)सचं ाई आ(cid:465)द (cid:873)(cid:272)याए ँ सि(cid:224)म(cid:871)लत ह(cid:583)। साथ हो अंत(cid:467)न(cid:465)(cid:91)हत भाव यह भी है (cid:873)क
पौध(cid:585) एव ं पशुओ ं क(cid:551) उन (cid:292)जनन (cid:292)(cid:873)(cid:272)याओ ं पर भी मानव का (cid:467)नय(cid:287)ं ण होता है, जो उनके (पौध(cid:585)
एव ं पशुओ ं के) (cid:874)वकास म(cid:581) सहायक होती ह(cid:583)। (cid:467)नि(cid:230)चत (cid:510)प स े कृ(cid:874)ष का संबधं (cid:232)थायी (cid:467)नवा(cid:871)सय(cid:585) से
है। इन त(cid:216)य(cid:585) के आधार पर कृ(cid:874)ष क(cid:551) प(cid:464)रभाषा इस (cid:292)कार द(cid:547) जा सकती है क(cid:551) 'कृ(cid:874)ष मानव के
उन उ(cid:215)पादक (cid:292)यास(cid:585) को कहत े ह (cid:583) िजनके (cid:622)वारा वह भू(cid:871)म पर बस कर ………….उसके उपयोग क(cid:551)
को(cid:871)शश करता है 'और यथा संभव पौध(cid:585) एव ं पशुओ ं के (cid:292)ाकृ(cid:467)तक (cid:292)जनन एव ं व(cid:874)ृ(cid:424) क(cid:551) (cid:292)(cid:873)(cid:272)या को
ती(cid:301) एव ं (cid:874)वक(cid:871)सत करता ह(cid:581)। इन सभी काय(cid:574) का उ(cid:423)े(cid:230)य मानव के (cid:871)लए आव(cid:230)यक या उसके (cid:622)वारा
वां(cid:467)छत वान(cid:232)प(cid:467)तक एव ं पश ु उपज (cid:581) उ(cid:215)प(cid:219)न करना होता है' (िजमरमन 1951 प.ृ 148)।
10