Untitled - krishi-icar

204 Pages·2012·15.01 MB·English

CRIDA - Annual Report 2011-12
EòɪÉEÇ òÉ®úÒ ºÉÉ®úÉ¶Æ É
Introduction
ºÉºÆ ÉÉvÉxÉ ±ÉIÉhÉ ºÉɨÉÉÊVÉEò-+ÉÌlÉEò |ÉÉSɱÉÉ å Vɺè ÉÊäEò VÉxɺÉJÆ ªÉÉ ´ÉÊÞrù, ¦ÉÊÚ¨ÉVɱÉ
={ɱɤvÉiÉÉ, ÊxɨxÉÒEÞòiÉ B´ÉÆ +EÞò¹ªÉ ¦ÉÚʨÉ, ÊxÉvÉÇxÉiÉÉ, ʶÉIÉÉ,
• EòÞʹɨÉɺè É¨É ºÉ±ÉɽþÉ å EòÉ ä ´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ ¨É å ={ɱɤvÉ `ÊVɱÉÉ ºiÉ®’ú ºÉä
¦ÉÊÚ¨É EòÉ +ÉEòÉ®ú, +xÉºÖ ÉÊÚSÉiÉ VÉÉÊiÉ B´É Æ +xÉºÖ ÉÊÚSÉiÉ VÉxÉVÉÉÊiÉ
`¤±ÉÉEì ò ºiÉ®’ú iÉEò {ɽþÆÖSÉɪÉÉ VÉÉ ®ú½þÉ ½þè* EòÞÊ¹É Ê´ÉYÉÉxÉ EòåpùÉå
|ÉÊiɶÉiÉ, EòÞÊ¹É ¨É å ´ªÉºiÉ ¸É¨É¶ÉÊHò EòÉ |ÉÊiɶÉiÉ EòÉ ä ¦ÉÒ b÷ä]õɤɺä É
ºÉ ä BEòjÉ ÊEòB MÉB ¨Éɺè É¨É +ÉEÆ òc÷É å ºÉ ä ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ ¨Éɺè ɨÉÊ´ÉYÉÉxÉ
¨É å ¶ÉÉÊ¨É±É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* Ê{ÉUô±É ä nùºÉ ´É¹ÉÉ ç Eòä Ê´ÉʦÉzÉ EòÞʹÉ
ʴɦÉÉMÉ uùÉ®úÉ |ÉÉ{iÉ ¨Éɺè É¨É {É´ÚÉÉxÇ É¨Ö ÉÉxÉÉ å ¨É å ºÉɨÉVÆ ÉºªÉ ʤÉ`öÉxÉ ä B´ÉÆ
+ÉEÆ òc÷É å EòÉ ä ¶ÉÉÊ¨É±É Eò®ú ®úÉVªÉ Eòä b÷ä]õɤɺä É EòÉ Ê´ÉEòÉºÉ ÊEòªÉÉ
|ÉɨÉÊhÉEò ºÉSÚ ÉxÉÉ {É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ EòÞʹɨÉɺè É¨É ºÉ±Éɽþ ºÉ´äÉÉ+É å EòÉä
MɪÉÉ*
¤É½ä þiÉ®ú ¤ÉxÉÉxÉ ä ¨É å ºÉ½þɪÉiÉÉ Ê¨É±É ®ú½þÒ ½þè* <ºÉ ºÉSÚ ÉxÉÉ EòÉ
={ɪÉÉMä É nùèxÉÊÆnùxÉ EòÞÊ¹É EòɪÉÉ,ç VɱɴÉÉªÉ Ö ºÉ¨ÉiÖ lÉÉxÉ EòÞÊ¹É ºÉ¤ÆÉvÆ ÉÒ {Éxè É±É Ê®úOɶä ÉxÉ +|ÉÉSä É EòÉ ={ɪÉÉMä É Eò®ú +ÉwÆ É|Énùä¶É ¨É å nùÉ ä ¨ÉJÖ ªÉ
(cid:127)
EòɪÉÉ ç Eòä ʱÉB ÊEòºÉÉxÉÉ å EòÒ ªÉÉMä ªÉiÉÉ ¨É å ´ÉÊÞrù B´É Æ |ɦÉÉ´ÉÒ ¡òºÉ±ÉÉ å - +®ú½þ®ú B´É Æ Eò{ÉÉºÉ EòÒ =i{ÉÉnùEòiÉÉ {É®ú iÉÉ{ɨÉÉxÉ B´ÉÆ
¡òºÉ±É |ɤÉvÆ ÉxÉ ¨É å ÊEòªÉÉ VÉÉ ºÉEòäMÉÉ* ´É¹ÉÉ Ç Eòä |ɦÉÉ´É EòÉ ¨É±Ú ªÉÉEÆ òxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* +®ú½þ®ú B´É Æ Eò{ÉɺÉ
Eòä ʱÉB ±ÉMÉÉB MÉB ¨ÉÉcì ÷±ÉÉ å xÉ ä Gò¨É¶É: 52 B´É Æ 57 |ÉÊiɶÉiÉ
SÉÉ®ú ¨Éɺè ɨÉÉ å Vɺè ÉÊäEò OÉÒ¹¨É (¨ÉÉSÉ Ç ºÉ ä ¨É<)Ç , ¨ÉÉxɺÉxÚ É (VÉxÚ É ºÉä
(cid:127)
EòÒ Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ nù¶ÉÉ<Ç *Ç +®ú½þ®ú Eòä ¨ÉÉ¨É±É ä ¨É,å 10 ʨÉʱɨÉÒ]õ®ú
ʺÉiɤÆÉ®ú), ¨ÉÉxɺÉxÚ ÉÉkä É®ú (+Hò֤ɮú ºÉ ä ÊnùºÉ¤ÆÉ®ú) B´É Æ ¶ÉÒiÉ (VÉxÉ´É®úÒ
EòÒ ´É¹ÉÉ Ç EòÒ ´ÉÊÞrù ºÉ ä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å Eò®úÒ¤É 1.9 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É EòÒ
ºÉ ä ¡ò®ú´É®úÒ) Eòä ʱÉB `B±É xÉÒxÉÉ’ä ´É¹ÉÉ ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ nùä¶É ¦É®ú Eòä
´ÉÊÞrù {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç ´É¹ÉÉ Ç Eòä ÊnùxÉÉ å EòÒ ºÉJÆ ªÉÉ ¨É å ´ÉÊÞrù ºÉ ä =i{ÉÉnùxÉ
¨Éɺè ɨÉÒ ´É¹ÉÉ Ç Eòä {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ ÉÉ å Eòä ʴɶ±É¹äÉhÉ xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò
EòÉ ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä xÉEòÉ®úÉi¨ÉEò ºÉ¤ÆÉvÆ É {ÉɪÉÉ MɪÉÉ, Bºä ÉÉ
`B±É xÉÒxÉÉä’ PÉ]õxÉÉ+É å Eòä nùÉ®è úÉxÉ ¨Éɺè ɨÉÒ ´É¹ÉÉ Ç ¨É å {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É
{ɹÖ{ÉhÉ Eòä nùÉ®è úÉxÉ ´É¹ÉÉ Ç ½þÉxä É ä EòÒ ´ÉVɽþ ºÉ ä ½þÉ ä ºÉEòiÉÉ ½þè* Eò{ÉɺÉ
½þÖ+É ½þè* EòÖUô IÉjä ÉÉ å EòÉ ä UôÉcä ÷, `B±É xÉÒxÉÉä’ PÉ]õxÉÉ+É å Eòä
EòÒ ¡òºÉ±É ¨É,å +ÊvÉEòiÉ¨É iÉÉ{ɨÉÉxÉ =i{ÉÉnùxÉ EòÒ(BEò Êb÷OÉÒ
nùÉ®è úÉxÉ OÉÒ¹¨É B´É Æ ¨ÉÉxɺÉxÚ ÉÉkä É®ú ´É¹ÉÉ Ç ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ< Ç B´É Æ ¶ÉÒiÉ iÉlÉÉ
EòÒ ´ÉÊÞrù ºÉ ä 77 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É EòÒ nù®ú ºÉ)ä Eò¨ÉÒ EòÉ EòÉ®úhÉ
¨ÉÉxɺÉxÚ É ´É¹ÉÉ Ç ¨É å Eò¨ÉÒ +É<*Ç
¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç ¤ÉxÉÉ* ´É¹ÉÉ Ç ¨É å ½þ®ú 10 ʨɱÉÒ¨ÉÒ]õ®ú EòÒ ´ÉÊÞrù ºÉä
MÉä½ÚÆþ EòÒ BSÉ.b÷Ò.-2285, Eäò-8804 B´ÉÆ Eäò-9107 iÉÒxÉ
(cid:127)
=i{ÉÉnùxÉ ¨É å 4.1 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É EòÒ ´ÉÊÞrù {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç
ÊEòº¨ÉÉ å ¨É å +xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ EòÉ ä |ɦÉÉÊ´ÉiÉ Eò®úxÉ ä ´ÉÉ±É ä iÉÉ{ɨÉÉxÉ
®úɹ]ÅõÒªÉ ºiÉ®ú {É®ú ºÉÉÆÎJªÉEòÒªÉ iÉEòxÉÒEòÉå EòÒ ºÉ½þɪÉiÉÉ ºÉä
ºÉ´ÆÉnä ùÒ PÉ]õxÉÉÊ´ÉYÉÉxÉ(Phenological) Eòä ºiÉ®úÉ å EòÒ {ɽþSÉÉxÉ (cid:127)
˺ÉÊSÉiÉ B´É Æ ´É¹ÉÉ Ç +ÉvÉÉÊ®úiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É ¨ÉJÖ ªÉ ´É¹ÉÉÇ
EòÒ MÉ<Ç* Ê]õ±±ÉË®úMÉ ºÉä VÉÉä<ÆË]õMÉ({ÉÒ ) B´ÉÆ b÷É= ºÉä
4 +ÉvÉÉÊ®úiÉ ¡òºÉ±ÉÉ å EòÒ =i{ÉÉnùEòiÉÉ EòÉ +ÉEò±ÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
{ÉÊ®ú{ÉC´ÉiÉÉ({ÉÒ ) iÉEò ºÉ¦ÉÒ ºiÉ®úÉ å Eòä nùÉ®è úÉxÉ +ÊvÉEòiÉ¨É B´ÉÆ
8 ¡òºÉ±É´ÉÉ®ú ¤Éɪä ÉÉ MɪÉÉ IÉjä É, =i{ÉÉnùxÉ B´É Æ ËºÉÊSÉiÉ IÉjä É {É®ú
xªÉxÚ ÉiÉ¨É iÉÉ{ɨÉÉxÉ xÉ ä Mɽä þÆÚ EòÒ iÉÒxÉÉ å ÊEòº¨ÉÉ å EòÉ ä ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç B´ÉÆ
ÊVɱÉÉ´ÉÉ®ú ÊuùiÉÒªÉEò b÷ä]õÉ EòÉ ä Êxɴɶä É Eòä °ü{É ¨É å ʱɪÉÉ MɪÉÉ*
|ÉÊiÉEòÚ±É °ü{É ºÉ ä |ɦÉÉÊ´ÉiÉ ÊEòªÉÉ* iÉÉ{ɨÉÉxÉ nù¤ÉÉ´É (+ÊvÉEòiɨÉ
˺ÉÊSÉiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É SÉɴɱÉ, V´ÉÉ®ú B´É Æ Eò{ÉÉºÉ EòÉ
B´É Æ xªÉxÚ ÉiÉ¨É nùÉxä ÉÉ)ä Eòä ʱÉB nùÖMvɴɺiÉÉ +iªÉÉÊvÉEò ºÉ´ÆÉnä ùxɶÉÒ±É
=i{ÉÉnùxÉ ´É¹ÉÉ Ç +ÉvÉÉÊ®úiÉ =i{ÉÉnùxÉÉ å EòÉ ±ÉMɦÉMÉ iÉÒxÉ MÉxÖ ÉÉ lÉÉ*
PÉ]õxÉÉ ºiÉ®ú Eòä °ü{É ¨É å =¦É®úÒ, =ºÉEòä ¤ÉÉnù b÷É= B´É Æ {É®úÉMÉÉnä ù¦ɴÉ
´É¹ÉÉ Ç +ÉvÉÉÊ®úiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ˺ÉÊSÉiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉå
ºiÉ®úÉ å EòÒ ¤ÉÉ®úÒ +ÉiÉÒ ½þè* iÉÉ{ɨÉÉxÉ B´É Æ =i{ÉÉnùxÉ ºÉ¤ÆÉvÆ ÉÉ å xÉä
Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É ¤ÉÉVÉ®úÉ EòÒ ¡òºÉ±É ¨É å ±ÉMɦÉMÉ SÉÉ®ú MÉxÖ ÉÉ +ÊvÉEò
º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò nùÖMvɴɺiÉÉ Eòä nùÉ®è úÉxÉ +ÊvÉEòiÉ¨É iÉÉ{ɨÉÉxÉ ¨Éå
=i{ÉÉnùxÉ nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
´ÉÊÞrù EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å xªÉxÚ ÉiÉ¨É iÉÉ{ɨÉÉxÉ ¨É å 10 ºÉå]õÒOÉäc÷ EòÒ ´ÉÞÊrù
ºÉ ä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å EòÉ¡òÒ Eò¨ÉÒ +É<*Ç VɱÉOɽþhÉ ºÉʽþiÉ B´ÉÆ ®úʽþiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉå EòÉä näùJÉiÉä ½ÖþB
(cid:127)
+ÉwÆ É|Énùä¶É Eòä +xÉiÆ É{É®Ú ú B´É Æ |ÉEòÉ¶É¨É ÊVɱÉÉ å EòÒ VɱÉÒªÉ <EòÉ<ªÉÉå
ÊVɱÉÉ ºiÉ®ú Eòä +ÉEÆ òc÷É å {É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ Ê´ÉʦÉzÉ VɱɴÉÉªÉ Ö B´ÉÆ
(cid:127)
¨É å Ê´ÉʦÉzÉ ¦ÉÊÚ¨É ={ɪÉÉMä ÉÉ å Eòä ʱÉB ºÉÉvÉÉ®úhÉ nùÉ ä ºiÉ®úÒªÉ VɱÉ
EòÞÊ¹É {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ ÉÉ å EòÉ ä xÉB ´É¹ÉÉ ç ºÉ ä +tiÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* VɱɴÉɪÉÖ
ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ ¨ÉÉìc÷±É EòÉ ={ɪÉÉäMÉ Eò®ú {ÉÞ¹]õ VÉ±É ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ EòÉ
|ÉÉSɱÉÉ å Vɺè ÉÊäEò ´É¹ÉÉ,Ç ´É¹ÉÉ Ç Eòä ÊnùxÉÉ å EòÒ ºÉJÆ ªÉÉ, ºÉJÚ ÉÉ, +ÊvÉEòiɨÉ
+ÉEò±ÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ¦ÉÉ®úiÉÒªÉ ¨Éɺè É¨É Ê´É¦ÉÉMÉ Eòä ÊOÉc÷ b÷ä]õÉ
iÉÉ{ɨÉÉxÉ, xªÉxÚ ÉiÉ¨É iÉÉ{ɨÉÉxÉ +ÉÊnù EòÉ ä ¦ÉÒ b÷ä]õɤɺä É ¨É å ¶ÉÉʨɱÉ
ºÉ ä Êxɴɶä É |ÉÉSɱÉÉ å Vɺè ÉÊäEò <.Ç]õÒ. EòÉ +ÉEò±ÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* VÉxɺÉÉÎÆJªÉEòÒªÉ, |ÉÉEòÞÊiÉEò ºÉºÆ ÉÉvÉxÉ |ɤÉvÆ ÉxÉ B´ÉÆ
i
CRIDA - Annual Report 2011-12
+ÉEò±ÉxÉ Eòä ʱÉB nùºÉ ´É¹ÉÉ(ç 2000-2010) Eòä ´É¹ÉÉ Ç b÷ä]õÉ EòÉ ¤ÉÒ¨ÉÉ, ®úÉ{äÉhÉ ÊiÉÊlɪÉÉ å ¨É å {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É B´É Æ |É´ÉÉºÉ ¨ÉWÉnùÚ®ú Eòä °ü{É
={ɪÉÉMä É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ¨É å EòÉ¨É Eò®úxÉÉ* ºÉJÚ É ä EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¤ÉÉgø Eòä ʱÉB +ɺè ÉiÉ
´Énä ù®úEòÉEì ò( ºÉÉ}ì ]õ´É+ä ®ú B´É Æ +xªÉ ºÉÉÎÆJªÉEòÒªÉ `+xÉEÖ òÚ±ÉxÉ ¨É±Ú ªÉÉEÆ ò’ +ÊvÉEò nùäJÉÉ MɪÉÉ*
(cid:127) weathercock)
={ÉEò®úhÉÉ å EòÉ ={ɪÉÉMä É Eò®ú EòxÉÉ]Ç õEò Eòä =kÉ®úÒ ¶É¹ÖEò IÉjä É(Eòä´É±É
´É¹ÉÉÇVÉ±É |ɤÉÆvÉxÉ
¤ÉÒVÉÉ{É®Ú ú, ¤ÉMɱÉEòÉ]ä õ, ¤É±ä ÉMÉɨÉ, MÉc÷MÉ, vÉÉ´ÉxÉMÉ®ä úÒ B´É Æ ®úɪÉSÉ®Ú ú
BEò +vªÉªÉxÉ ¨É å ªÉ½þ ¨ÉÉxÉ Eò®ú ÊEò ªÉÊnù Ê®úªÉɪÉiÉ nù®ú 12
(cid:127)
ÊVɱÉÉ å ¨É)å Eòä ʱÉB ´É¹ÉÉ Ç Eòä ¨ÉÉ¨É±É ä ¨É å VɱɴÉÉªÉ Ö Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ(25
|ÉÊiɶÉiÉ ½þÉ ä +É®è ú iÉɱÉÉ¤É EòÒ +´ÉÊvÉ 20 ´É¹É Ç iÉEò EòÉ ½þÉ ä iÉÉä
ºÉ ä 35 ´É¹ÉÉ ç EòÉ {ÉÉ<]Æ õ b÷ä]õÉ) EòÉ ¨É±Ú ªÉÉEÆ òxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
14.5 ½þäC]õäªÉ®ú VɱÉOɽþhÉ IÉjä É ºÉʽþiÉ 1750 ¨ÉÒ3 IɨÉiÉÉ
{ÉÊ®úhÉɨÉÉ å xÉ ä ºÉÊÚSÉiÉ ÊEòªÉÉ ÊEò ºÉÉvÉÉ®úhÉ ´ÉÉ̹ÉEò ´É¹ÉÉ Ç 589.32
´ÉɱÉòä EòÞÊ¹É iÉɱÉÉ¤É Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É B±¡òÒºÉÉ±ä ºÉ ¨ÉnÞ ùÉ+É å ¨É å ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ
ʨÉ.¨ÉÒ.(¤ÉMɱÉEòÉ]ä õ) ºÉ ä 1276.7 ʨÉ.¨ÉÒ.(¤É±ä ÉMÉɨÉ) iÉEò lÉÒ,
MÉÉVÉ® ú ¨ÉUô±ÉÒ {ɪÉÉ´ÇÉ®úhÉ ±ÉÉ¦É ´ÉɱÉÒ =i{ÉÉnùxÉ |ÉhÉɱÉÒ
+ + +
<xÉ ÊVɱÉÉ å ¨É å 50 |ÉÊiɶÉiÉ ºÉ ä +ÊvÉEò ´É¹ÉÉ ç ¨É å ´É¹ÉÉ Ç EòÒ Eò¨ÉÒ
ºÉ´ÉǸÉä¹`ö {ÉÉ<Ç MÉ<Çþ*
63.4 |ÉÊiɶÉiÉ iÉEò lÉÒ* nùÊIÉhÉ-{ÉζSÉ¨É B´É Æ =kÉ®ú-{É´ÚÉ Ç ¨ÉÉxɺÉxÚ É
ºÉ®Æ úIÉhÉ EòÆÚc÷É å EòÉ ä +ÊvÉEò SÉÉcè ÷É(60 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú) B´É Æ +ÊvÉEò
Eäò |ÉÉ®ÆʦÉEò B´ÉÆ +ÆÊiÉ¨É ºÉ{iÉɽþ EòÒ Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ+Éå xÉä +¤É nùÉäxÉÉäå (cid:127)
Mɽþ®úÉ(25 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú) ¤ÉxÉÉxÉ ä Eòä ʱÉB ´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ ¨Écå ÷ B´É Æ EòÆÚc÷
JÉ®úÒ¡ò B´É Æ ®ú¤ÉÒ ¡òºÉ±ÉÉ å EòÉ ä |ɦÉÉÊ´ÉiÉ Eò®úiÉ ä ½þÖB nùäJÉÉ MɪÉÉ*
¤ÉxÉÉxÉ ä ´ÉÉ±É ä ={ÉEò®úhÉÉ å EòÉ ä ºÉvÖ ÉÉ®úÉ MɪÉÉ* ºÉ®Æ úIÉhÉ EòÆÚc÷É å ºÉä
Eò¦ÉÒ-Eò¦ÉÒ JÉ®úÒ¡ò ¨É å {Éc÷ÊiɪÉÉ å EòÒ ´ÉÊÞrù B´É Æ ´ÉEè òα{ÉEò ¡òºÉ±ÉÉå
|ÉÉ®úÆʦÉEò ´É¹ÉÉ Ç |É´Éɽþ ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ<,Ç ÊVÉºÉºÉ ä JÉiä É Eòä +{É´Éɽþ ¨Éå
EòÉ ä +{ÉxÉÉxÉÉ {Éc÷ ®ú½þÉ ½þè*
Eò¨ÉÒ +É<*Ç ºÉÉvÉÉ®úhÉ ®úÉ{äÉhÉ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å `Ê®úc÷VÉ®’ú ºÉä ¤ÉÉäB
VɱɴÉɪÉÖ {ÉÊ®ú´ÉiÉÇxÉ MÉB {ÉÊÆHò ®úÉ{äÉhÉ ºÉ ä +®úÆc÷ B´É Æ +®ú½þ®ú Eòä =i{ÉÉnùxÉÉ å ¨É å ªÉlɹä]õ
18 =c÷nù VÉÒxÉ°ü{ÉÉ å {É®ú =ÎilÉiÉ Eòä |ɦÉÉ´É EòÉ +vªÉªÉxÉ ´ÉÞÊrù ½Öþ<Ç*
(cid:127) CO
ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ÊxÉJÉÉä±ÉxÉ( |ÉÊ2i ɶÉiÉ EòÉä UôÉäc÷ ºÉ¦ÉÒ EòÖ±É ºlÉÉ{ÉxÉÉ ±ÉÉMÉiÉ B´É Æ ®úJÉ-®úJÉÉ´É ¨É å Eò¨ÉÒ ±ÉÉxÉ ä Eòä ʱÉB,
shelling) (cid:127)
SɪÉÊxÉiÉ VÉÉSÆ ÉÉ å Eòä ʱÉB VÉÒxÉ°ü{ÉÉ å ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ lÉÒ* ºÉÉè®ú ¶ÉÊHò SÉÉʱÉiÉ {ÉÆ{É EòÉä {ÉÖxÉ:+ʦÉEòα{ÉiÉ B´ÉÆ b÷Ò.ºÉÒ.
|ÉÉ{iÉ b÷ä]õÉ Eòä ®úåEòÉ å B´É Æ b÷¤±ªÉ.Ö<.Ç+É<.Ç ¨É±Ú ªÉÉ å Eòä +ÉvÉÉ®ú {É®ú SÉÉʱÉiÉ ¨É å {ÉÊ®ú´ÉÌiÉiÉ Eò®ú Ê´ÉEòʺÉiÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* <ºÉ |ÉEòÉ®ú
´ÉÒ5 B´É Æ ´ÉÒ9 ÊEòº¨É å ¤É½ä þiÉ®ú {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç ¶É¹ÖEò ¦ÉÉ®ú Eòä ʱÉB ´ÉÒ9 <ºÉEòÒ ºlÉÉ{ÉxÉÉ ±ÉÉMÉiÉ ¨É å 25 |ÉÊiɶÉiÉ EòÒ Eò¨ÉÒ +É<*Ç xÉB
¤É½ä þiÉ®ú lÉÉ VɤÉÊEò =ÎilÉiÉ ºiÉ®úÉ å Eòä =i{ÉÉnùxÉ VÉÉSÆ ÉÉ å Eòä Ê´ÉEòʺÉiÉ {É{ÆÉ ¨É å ºÉC¶ÉxÉ B´É Æ b÷äʱɴɮúÒ ½þäc÷ Gò¨É¶É: 1.0 ¨ÉÒ]õ®ú
CO
ʱÉB ´ÉÒ5 ¤É½ä þiÉ®ú lÉÒ* 2 B´É Æ 2.5 ¨ÉÒ]õ®ú ºÉʽþiÉ 700 ±ÉÒ]õ®ú |ÉÊiÉ ½þÉ=ºÉ EòÒ Êb÷ºÉSÉÉVÉÇ
xÉÉ<]Åäõ]õ Ê®úc÷C]äõºÉ B´ÉÆ M±ÉÖ]õÉʨÉxÉ ËºÉlÉ]äõºÉ MÉÊiÉÊ´ÉÊvɪÉÉå {É®ú IɨÉiÉÉ ½þè*
(cid:127)
=ÎilÉiÉ CO EòÉ EòÉ<ä Ç ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç |ɦÉÉ´É xɽþÓ lÉÉ ±ÉÊäEòxÉ (cid:127) ´ÉɺiÉÊ´ÉEò-ºÉ¨ÉªÉ VɱÉ-ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ(real time water balance)
{ÉÊ®ú´É¶ä É {ÉÊ®úκ2lÉÊiɪÉÉ å EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¤ÉÉVÉ®úÉ Eòä EòÖ±É ¤ÉɪÉɨä Éɺì É Eòä +vªÉªÉxÉÉ å ÷Eòä ʱÉB b÷Ò.BºÉ.BºÉ. ¨ÉÉcì ÷±É EòÉ Ê´ÉEòÉºÉ ÊEòªÉÉ
B´É Æ ¤ÉÒVÉ =i{ÉÉnùxÉ ¨É å lÉÉcä ÷Ò ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç MɪÉÉ B´É Æ 2011 Eòä 50´É Æä ¨Éɺè ɨɴÉYè ÉÉÊxÉEò ºÉ{iÉɽþ EòÒ VÉÉSÆ É
EòÒ MÉ<*Ç +É<.ÇB¨É.b÷Ò-B.b¤±ªÉ.ÖBºÉ. b÷ä]õÉ {ÉÉ]ä õÇ±É ºÉ ä 320
{ÉÊ®ú´É¶ä É B´É Æ =ÎilÉiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É +®úÆc÷ {É®ú
(cid:127) CO
+ÊUô+É VÉxÉiÉÉ 2 EòÒ ´ÉÊÞrù Eòä ¨É±Ú É¦ÉiÚ É nù®ú ºlÉÉxÉÉ å Eòä ʱÉB ºÉ¤ÆÉÊÆvÉiÉ ºÉ{iÉɽþ EòÉò nùèÊxÉEò VɱɴÉÉªÉ Ö b÷ä]õÉ
(Achaea janata)
ºÉOÆ ÉʽþiÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* IɨÉiÉɪÉHÖ ò ´Éɹ{ÉxÉ-´Éɹ{ÉÉiä ºÉVÉxÇ É Eòä ºÉÉlÉ-
EòÉ +ÉEò±ÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* +®úÆb÷ +vÉEÇ òÖhc÷±ÉEò {É®ú =ÎilÉiÉ
ºÉÉlÉ ´É¹ÉÉ Ç Eòä ʱÉB nùÉ ä +±ÉMÉ-+±ÉMÉ b÷ä]õɤɺä ÉÉ å EòÉ ÊxɨÉÉhÇ É
Eòä ¨ÉJÖ ªÉ |ɦÉÉ´É lÉ ä :õ =i{ÉÉnùxÉ ¨É å nùä®úÒ, ´ÉÊÞrù EòÒ ¨É±Ú ɦÉiÚ É
CO
nù®ú 2¨É å Eò¨ÉÒ B´É Æ =´É®Ç úiÉÉ{ÉhÚ ÉòÇ ´ÉªÉºEòÉ å EòÒ Eò¨ÉÒ * ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* nùÉxä ÉÉ å b÷ä]õɤɺä ÉÉ å EòÉ ä +ÉMÉ ä 2 ÊEò±Éɨä ÉÒ]õ®ú X 2
ÊEò±Éɨä ÉÒ]õ®ú ÊOÉb÷ ¨É å +iÆ É´ÉÊæ¹ÉiÉ Eò®ú ¡òè±ÉÉ ÊnùªÉÉ MɪÉÉ* VɱÉ
{ÉÊ®ú´É¶ä É {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å =ÎilÉiÉ ºiÉ®úÉ å Eòä
(cid:127) CO ºÉiÆ É±Ö ÉxÉ(+ÊvÉEò ªÉÉ Eò¨É) Eòä {ÉÊ®úhÉɨÉÒ b÷ä]õɤɺä É EòÉ ä <ºÉ |ÉEòÉ®ú
{ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É Îº{ɱÉɺä Éɨä ÉÉ +ɤäÉʱÉC´ÉÉ( 2
Spilosoma oblique)
iɪè ÉÉ®ú Eò®ú ´ªÉ´ÉκlÉiÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ ÊEò ºlÉÉxÉ Ê´É¶É¹äÉ Eòä +IÉÉ¶Æ É
uùÉ®úÉ +ÊvÉEò +®úÆc÷ {ÉhÉºÇ É¨É½Ú þ EòÉ ={ɦÉÉMä É B´É Æ +ÊvÉEò ±ÉÉ´ÉÉÇ
B´É Æ n¶ä ÉÉiÆ É®ú ®úäJÉÉ¶Æ É EòÉ ={ɪÉÉMä É Eò®ú ºÉ¨ÉÉSÉÉ®ú |ÉÉ{iÉ ÊEòªÉÉ VÉÉ
¦ÉÉ®ú nùäJÉÉ MɪÉÉ* VÉ¤É <xÉ VÉÒ´ÉÉ å EòÉ ä =ÎilÉiÉ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É
CO
ºÉEòäþ* b÷Ò.BºÉ.BºÉ. ¨ÉÉbì ÷±É EòÉ ä 20 ºlÉÉxÉÉ å {É®ú VÉÉSÆ ÉÉ MɪÉÉ*
=MÉÉB MÉB +®úÆc÷ {ÉhÉºÇ É¨É½Ú þ ÊJɱÉÉB MÉB iÉÉ ä ±ÉÉ´ÉÉ2 Ç EòÒ ºÉÉ{ÉIä É
+´É±ÉÉÊäEòiÉ B´É Æ b÷Ò.BºÉ.BºÉ. +xÉ¨Ö ÉÉÊxÉiÉ ¨É±Ú ªÉÉ å Eòä ¤ÉÒSÉ +SUôÉ
´ÉÊÞrù nù®ú ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä Eò¨ÉÒ +É<*Ç
ºÉɨÉVÆ ÉºªÉ nùäJÉÉ MɪÉÉ* ºÉSÚ ÉxÉÉ EòÉ ä iÉ®Ö úÆiÉ |ÉÉ{iÉ Eò®úxÉ ä Eòä ʱÉB
+ÉÆwÉ|Énäù¶É Eäò ºÉ¦ÉÒ IÉäjÉÉå ¨Éå VɱɴÉɪÉÖ Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ ºÉƤÉÆvÉÒ ¨ÉÖJªÉ
(cid:127) OÉÉÊ¡òEò ªÉWÚ É®ú <]Æ õ®ú¡òäºÉ EòÉ ¦ÉÒ Ê´ÉEòÉºÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
vÉÉ®úhÉÉB Æ ªÉ½þ lÉÒ : iÉÉ{ɨÉÉxÉ ¨É å ´ÉÊÞrù, ´É¹ÉÉ Ç ¨É å Eò¨ÉÒ B´É Æ ¡òºÉ±ÉÉå
B.<.ÇBºÉ.+É®ú. 7.3 IÉjä É ¨É å ={ÉSÉÉÊ®úiÉ ºÉIÚ ¨É VɱÉOɽþhÉÉ å Eòä
(cid:127)
{É®ú xÉɶÉÒVÉÒ´ÉÒ +É®è ú ®úÉMä ÉÉ å EòÉ +É{ÉiÉxÉ* {É®Ú úä IÉjä É EòÉ ä VɱɴÉɪÉÖ
¨É±Ú ªÉÉEÆ òxÉ ºÉ ä º{ɹ]õ ½þÖ+É ÊEò ={ÉSÉÉÊ®úiÉ VɱÉOɽþhÉÉ å ¨É å κlÉiÉ
Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ ºÉ ä ¤ÉSÉÉxÉ ä Eòä ʱÉB ºÉÉvÉÉ®úhÉ +xÉEÖ òÚ±ÉxÉ ={ÉÉªÉ ½þé :
±ÉMɦÉMÉ 20 ¦ÉÊÚ¨É ºÉvÆ ÉÉ®úhÉÒªÉ {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç
< % (sustainable)
ii
CRIDA - Annual Report 2011-12
15 ´É¹ÉÉ ç Eòä ʱÉB ½þ®ú ´É¹É Ç ´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ |ÉÊiÉ¡ò±ÉÉ å EòÒ +{ÉIä ÉÉ Eò®úiÉä VÉÊè´ÉEò ¡òºÉ±É =i{ÉÉnùxÉ {É®ú ÊEòB MÉB +vªÉªÉxÉÉ å xÉ ä º{ɹ]õ
(cid:127) (cid:127)
½þÖB 100 iÉɱÉɤÉÉ å Eòä ʱÉB EòÖ±É ´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ ¨É±Ú ªÉ B´ÉÆ ÊEòªÉÉ ÊEò VÉÊè´ÉEò |ɤÉvÆ ÉxÉ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É nùںɮúä ´É¹É Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ
(NPV)
±ÉÉ¦É ±ÉÉMÉiÉ +xÉ{ÖÉÉiÉ Eòä ¨ÉÉvªÉ¨É ºÉ ä EòÞÊ¹É iÉɱÉɤÉÉå ºÉ®Ú úVɨÉJÖ ÉÒ ¨É å 13.1 |ÉÊiɶÉiÉ, +®ú½þ®ú ¨É å 4.7 |ÉÊiɶÉiÉ B´ÉÆ
(BC ratio)
EòÒ +ÉÌlÉEò κlÉ®úiÉÉ EòÒ MÉhÉxÉÉ EòÒ MÉ<*Ç ªÉ½þ nùäJÉÉ MɪÉÉ ÊEò ÊiÉ±É ¨É å 15.4 |ÉÊiɶÉiÉ =i{ÉÉnùxÉ ¨É å Eò¨ÉÒ +É<*Ç
100 iÉɱÉɤÉÉ å ¨É ä ºÉ ä 33 xÉ ä 30000 ¯û{ÉB ºÉ ä ¦ÉÒ Eò¨É EòÖ±É xÉɶÉÒVÉÒ´É B´É Æ ®úÉMä É OɺiÉiÉÉ Eòä EòÉ®úhÉ nù¤ÉÉ´É OɺiÉ Eò{ÉÉºÉ B´ÉÆ
(cid:127)
´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ ¨É±Ú ªÉ(NPV) ÊnùªÉÉ* +ɶSɪÉVÇ ÉxÉEò ¤ÉÉiÉ iÉÉ ä ªÉ½þ lÉÒ =c÷nù Ê´ÉiÉÉxÉÉ å Eòä ®úä¡ò±ÉCä ]õäxºÉ º{ÉCä ]õÅÉ ±ÉIÉhÉÉ å EòÉ ä VÉÉxÉxÉ ä Eòä
ÊEò SÉÉ®ú iÉɱÉɤÉÉ å xÉ ä nùÉ ä ±ÉÉJÉ ¯û{ÉB ºÉ ä VªÉÉnùÉ EòÉ EòÖ±É Ê±ÉB ½þÉ<{É®úº{ÉäC]Åõ±É ®äúÊc÷ªÉÉä¨Éä]ÅõÒ EòÉ ={ɪÉÉMä É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ ¨É±Ú ªÉ(NPV) nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ VɤÉÊEò 15 iÉɱÉɤÉÉ å ºÉ ä EòÖ±É `¨ÉÒ±ÉÒ ¤ÉMÉ’ nù¤ÉÉ´É ºÉSÚ ÉEòÉ å EòÉ Ê´ÉEòÉºÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ ÊVɺɨÉå
´ÉiÉǨÉÉxÉ ¨ÉÚ±ªÉ(NPV) xÉEòÉ®úÉi¨ÉEò {ÉɪÉÉ MɪÉÉ* +iªÉÉÊvÉEò Eò{ÉÉºÉ ¨É å ¨ÉÒ±ÉÒ ¤ÉMÉ EòÒ iÉÒ´ÉiÇ ÉÉ EòÉ ¨É±Ú ªÉÉEòÆxÉ Eò®úxÉ ä EòÒ ¶ÉÊHò
±ÉɦÉnùɪÉEò iÉɱÉɤÉÉ å Eòä ¨ÉÉ¨É±É ä ¨É å IÉjä É B´É Æ iÉɱÉÉ¤É EòÉ +ÉEòÉ®ú ½þè* <ºÉÒ |ÉEòÉ®ú, =c÷nù ¨É å ¨ÉÉVä ÉEä ò iÉÒ´ÉiÇ ÉÉ Eòä ¨É±Ú ªÉÉEÆ òxÉ Eòä
+ɺè ÉiÉ ºÉ ä ¤É½þÖiÉ +ÊvÉEò lÉÉ* ʱÉB ´ÉÉ<.ÇB¨É.b÷Ò. ®úÉMä É {É´ÚÉÉxÇ É¨Ö ÉÉxÉ ¨ÉÉbì ÷±ÉÉ å EòÉ ÊxɨÉÉhÇ É ÊEòªÉÉ
MɪÉÉ*
¡òºÉ±É B´ÉÆ ¡òºÉ±É |ÉhÉÉʱɪÉÉÆ
ºÉJÚ ÉÉ B´É Æ iÉÉ{ɨÉÉxÉ nù¤ÉÉ´É |ɤÉvÆ ÉxÉ Eòä ʱÉB |ɪÉÉMä ɶÉɱÉÉ B´ÉÆ
EòåpùÒªÉ ¤ÉÉ®úÉxÉÒ EòÞÊ¹É +xÉºÖ ÉvÆ ÉÉxÉ ºÉºÆ lÉÉxÉ ºÉ ä +ɶÉÉVÉxÉEò EòÖ±ÉlÉÒ (cid:127)
(cid:127)
IÉjä ÉÒªÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å ¨É å nùÉ ä VÉÒ´ÉÉhÉ Ö ºÉPÆ ÉÉ(å {ÉÒ-7 ¤ÉÒ-30 VÉÒ-
EòÒ iÉÒxÉ ´É¶Æ ÉÉ´ÉʱɪÉÉ(Æ GòÒc÷É 19, GòÒc÷É 20 B´É Æ GòÒc÷É 21) + +
12 B´É Æ{ÉÒ-45 ¤ÉÒ-17 VÉÒ-12) EòÉ äVÉÉSÆ ÉÉ MɪÉÉ* ´É¹ÉÉ Ç+ÉvÉÉÊ®iú É
ʴɨÉÉSä ÉxÉ ½þäiÉ Ö ºÉÒ.´ÉÒ.+É®ú.ºÉÒ. EòÉ ä |ɺiÉiÖ É Eò®úxÉ ä Eòä ʱÉB iɪè ÉÉ®ú + +
{ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É ºÉPÆ É ºÉ¨Éɴɶä É ºÉʽþiÉ ÊºÉ¡òÉÊ®ú¶É ÊEòB
½þé* <ºÉEòä +±ÉÉ´ÉÉ, 2 EòÖ±ÉlÉÒ ¨ªÉ]Ú õäx]õ(ºÉÒ.+É®ú.BSÉ.VÉÒ-6 B´ÉÆ
MÉB xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ, ¡òɺɡòÉ®ä úºÉ B´É Æ {ÉÉ]ä õÉ¶É Eòä ={ɪÉÉMä É ºÉ ä V´ÉÉ®ú
ºÉÒ.+É®ú.BSÉ.VÉÒ-8) EòÉ ä BxÉ.¤ÉÒ.{ÉÒ.VÉÒ.+É®ú., xÉ< Ç Ênù±±ÉÒ ºÉä
B´É Æ ºÉ®Ú úVɨÉJÖ ÉÒ ¨É å ¤É½ä þiÉ®ú {ÉÉnù{É ´ÉÊÞrù B´É Æ =i{ÉÉnùxÉ {ÉɪÉÉ
{ÉVÆ ÉÒEòÞiÉ Eò®úɪÉÉ MɪÉÉ*
MɪÉÉ*
ÊxɪÉÊÆjÉiÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É nù¤ÉÉ´É ºÉ½þÒ¹hÉiÖ ÉÉ Eòä ʱÉB
(cid:127)
¤ÉÉ®úÉxÉÒ ¡òºÉ±ÉÉå Eäò ®úÉ<WÉÉ亡òÒ+®ú ¨Éå nù¤ÉÉ´É ºÉ½þÒ¹hÉÖ
mtld ]õÅÉºÆ ÉVÉÊäxÉEò V´ÉÉ®ú EòÒò Uô: ´É¶Æ ÉÉ´ÉʱɪÉÉ å EòÒ VÉÉSÆ É EòÒ (cid:127)
{ÉÒ.VÉÒ.{ÉÒ.+É®ú. Ê´ÉMɱÉEòÉ å EòÒ =kÉ®úVÉÒÊ´ÉiÉÉ B´É Æ ºlÉɪÉÒi´É {É®ú
MÉ<*Ç ªÉ½þ ´É¶Æ ÉÉ´ÉʱɪÉÉ Æ ¨ÉJÖ ªÉ {ÉÉnù{ÉÊGòªÉÉi¨ÉEò |ÉÉSɱÉÉ å Eòä ¨ÉɨɱÉä
ÊEòB MÉB +vªÉªÉxÉ ºÉ ä º{ɹ]õ ½þÖ+É ÊEò ºÉ®Ú úVɨÉJÖ ÉÒ B´É Æ V´ÉÉ®ú ¨Éå
¨É å +°ü{ÉÉiÆ ÉÊ®úiÉ {ÉÉvè ÉÉ å ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç
ºÉÆ®úÉäÊ{ÉiÉ Ê´ÉMɱÉEòÉå(nùÉä ¤ÉäÊºÉ±ÉºÉ BºÉ.{ÉÒ. Ê´ÉMɱÉEò VÉèºÉäÊEò
ªÉHÖ ò VÉÒxÉ ºÉ®Æ SÉxÉÉ EòÉ ä BOÉɤäÉCä ]õäÊ®úªÉ¨É
(cid:127) DHNpCAMBIA 1303
¤ÉÒ.30 B´É Æ ¤ÉÒ.17 iÉlÉÉ nùÉ ä ºªÉÉäc÷Éä¨ÉÉäxÉÉºÉ BºÉ.{ÉÒ. Vɺè ÉÊäEò
]Öõ¨Éä¡äòʺÉxºÉ( Ê´ÉMɱÉEò ¨Éå
Agrobacterium tumefaciens)
{ÉÒ.7 +É®è ú {ÉÒ.45 Eòä Ê®ú¡òɨÉÊ{ÉʺÉxÉ |ÉÊiÉ®úÉvä ÉÒ ¨ªÉ]Ú õäx]õ) uùÉ®úÉ
{ÉÊ®ú´ÉÌiÉiÉ Eò®ú ÊnùªÉÉ MɪÉÉ* BOÉɤäÉCä ]õäÊ®úªÉ¨É ¨ÉvªÉºiÉ VÉxÉÊxÉEò
¤É½ä þiÉ®ú ={ÉÊxɴɶä ÉxÉ ½þÖ+É*
°ü{ÉÉiÆ É®úhÉ uùÉ®úÉ iɤÆÉÉEòÚ {ÉÉvè ÉÉ å ¨É å b÷ä½þÉ<Êb÷ÅxÉ VÉÒxÉ Eòä ¨É±Ú ªÉÉEÆ òxÉ
Ê´ÉʦÉzÉ {ÉÉnù{É ´ÉÊÞrù EòÉ ä ¤ÉgøÉ´ÉÉ nùäxÉ ä ´ÉÉ±É ä Ê´ÉMɱÉEòÉ å ¨É,å ¤ÉÊäºÉ±ÉºÉ
Eòä ʱÉB °ü{ÉÉiÆ ÉÊ®úiÉ Eò±SÉ®ú EòÉ ={ɪÉÉMä É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* {ÉÒ.ºÉÒ.+É®ú. (cid:127)
¤ÉÒ.73({ɽþ±É ä MɨɱÉÉ ºÉºªÉªÉxÉ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É +ɶÉÉVÉxÉEò Eòä °ü{É
B´É Æ +É®ú.]õÒ-{ÉÒ.ºÉÒ.+É®ú. ʴɶ±É¹äÉhÉÉ å xÉ ä iɤÆÉÉEòÚ {ÉÉvè ÉÉ å ¨É å b÷ä½þÉ<Êb÷ÅxÉ
¨É å {ɽþSÉÉxÉÉ MɪÉÉ) ºÉ ä ={ÉSÉÉÊ®úiÉ {ÉÉvè ÉÉ å xÉ ä 2570 ÊEò±ÉÉOä ÉɨÉ
VÉÒxÉ Eòä ºÉ¡ò±ÉiÉÉ{É´ÚÉEÇ ò °ü{ÉÉiÆ É®úhÉ EòÒ {ɹÖ]õÒ EòÒ*
|ÉÊiÉ ½äþC]äõªÉ®ú EòÉ V´ÉÉ®ú =i{ÉÉnùxÉ ÊnùªÉÉ, =ºÉEäò ¤ÉÉnù
24 BSÉ nù¤ÉÉ´ÉOɺiÉ ¤ÉÉVÉ®úÉ {ÉÉvè ÉÉ å ºÉ ä nùÉ ä =SSÉ MÉhÖ É´ÉkÉÉ ´ÉɱÉä
(cid:127)
¤ÉÒ {ÉÒ33(BEò VɺiÉÉ PÉ±Ö ÉxɶÉÒ±É) (2530 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ
87+
ºÉ¤Éº]õäÅÎC]õ´É ±ÉÉ¥ÉÊä®úªÉÉ åEòÉ ÊxɨÉÉhÇ É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ʴɶ±ÉÊä¹ÉiÉ
cDNA
½þäC]õäªÉ®ú) EòÉ Ê¨ÉʸÉiÉ ºÉ®Æ úÉ{äÉhÉ lÉÉ, VɤÉÊEò ºÉ®Æ úÉ{äÉhÉ ®úʽþiÉ
ÊEòB MÉB Gò¨ÉÉ å ¨É,å 6 VÉÒxÉÉ å EòÉ ä {ɽþSÉÉxÉÉ MɪÉÉ VÉÉ ä ºÉÉvÉÉ®úhÉiɪÉÉ
ÊxɪÉjÆ ÉhÉ ¨É å =i{ÉÉnùxÉ 2182 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú lÉÉ*
nùÉxä ÉÉ å ±ÉÉ<¥ÉÊä®úªÉÉ å ¨É å ¶ÉÉÊ¨É±É ÊEòB VÉÉ ºÉEòiÉ ä ½þé, VɤÉÊEò 104
ºÉ¨ÉÊäEòiÉ EòÞÊ¹É |ÉhÉɱÉÒ ¨ÉÉbì ÷¬±Ö ÉÉ å {É®ú ÊEòB MÉB +vªÉªÉxÉ ºÉä
B´É Æ 102 VÉÒxÉÉ å EòÉ ä ʴɶɹäÉ °ü{É ºÉ ä Gò¨É¶É: VÉ±É EòÒ Eò¨ÉÒ B´ÉÆ (cid:127)
º{ɹ]õ ½þÖ+É ÊEò Eò¨É ´É¹ÉÉ Ç ´ÉÉ±É ä ´É¹É Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ ËºÉÊSÉiÉ ´É¹ÉÉVÇ É±É
=SSÉ iÉÉ{ɨÉÉxÉ nù¤ÉÉ´ÉÉ å ¨É å ®úJÉÉ MɪÉÉ*
ºÉ ä ˺ÉÊSÉiÉ ºÉΤVɪÉÉ,Æ ¤ÉÉVÉ®úÉ +®ú½þ®ú +iÆ É®úºÉºªÉªÉxÉ B´É Æ ¡òɨÉÇ
+
¨ÉMÆÚ É ÊEòº¨ÉÉ å (B¨É.B±É. 267 B´É Æ b÷¤±ªÉ.ÖVÉÒ.VÉÒ. 37) ¨É å VÉc÷
(cid:127)
¨É å iɪè ÉÉ®ú ÊEòB MÉB SÉÉ®úä ºÉ ä {ÉÉÊä¹ÉiÉ xÉ±ä ±É®Ú ú xɺ±É Eòä ¦Écä ÷ {ÉɱÉxÉ
´ÉÊÞrù {É®ú ÊEòB MÉB +vªÉªÉxÉÉ å xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò b÷¤±ªÉ.ÖVÉÒ.VÉÒ.
xÉ ä +ÉÌlÉEò κlÉ®úiÉÉ |ÉnùÉxÉ EòÒ*
37 Eòä ¨ÉÉ¨É±É ä ¨É å +ÊvÉEòiÉ¨É VÉc÷ EòÒ ±É¤ÆÉÉ< Ç ¨ÉnÞ ùÉ ¨É å 5-15
ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú Mɽþ®úÉ< Ç iÉEò lÉÒ VɤÉÊEò B¨É.B±É. 267 ¨É å 10-20 ¨ÉÞnùÉ º´ÉɺlªÉ B´ÉÆ {ÉÉä¹ÉEò |ɤÉÆvÉxÉ
ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú ¨ÉnÞ ùÉ Mɽþ®úÉ< Ç iÉEò VÉc÷É å EòÒ ±É¤ÆÉÉ< Ç EòÉ +ÊvÉEò
Eò¹ÉÇhÉ B´ÉÆ {ÉÉä¹ÉEò |ɤÉÆvÉxÉ {É®ú 13 ´É¹ÉÉç Eäò |ɪÉÉäMÉÉå Eäò ¤ÉÉnù,
(cid:127)
Ê´ÉiÉ®úhÉ nJä ÉÉ MɪÉÉ ÊVɺÉEòä {ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É B¨É.B±É. 267 ¨Éå
ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉhÇ É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É xÉ ä V´ÉÉ®ú B´ÉÆ
¤É½ä þiÉ®ú ºÉJÚ ÉÉ ºÉ½þÒ¹hÉ Ö ªÉÉMä iÉÉ {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç
¨ÉMÆÚ É ¤ÉÒxÉ EòÉ ¤É½ä þiÉ®ú =i{ÉÉnùxÉ Gò¨É¶É: 5.7 |ÉÊiɶÉiÉ B´É Æ 7.9
iii
CRIDA - Annual Report 2011-12
|ÉÊiɶÉiÉ ¤ÉxÉÉB ®úJÉÉ* {ÉɹäÉEò |ɤÉvÆ ÉxÉ ={ÉSÉÉ®úÉ å ¨É,å {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò ={ÉSÉÉ®úÉ å xÉ ä nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ* ½þènù®úɤÉÉnù Eòåpù ¨É,å +xªÉ ={ÉSÉÉ®úÉ å EòÒ
B´ÉÆ ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉÇhÉ nùÉäxÉÉå Eäò +ÆiÉMÉÇiÉ EÆò{ÉÉäº]õ B´ÉÆ ªÉÚÊ®ú+É Eäò iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å 25 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 ËVÉEò ºÉ±¡òä]õ |ÉÉ{iÉ
ºÉƪÉÖHò |ɪÉÉäMÉ ºÉä V´ÉÉ®ú B´ÉÆ ¨ÉÚÆMÉ ¤ÉÒxÉ ¨Éå ¤Éä½þiÉ®ú Êxɹ{ÉÉnùxÉ +Éè®ú Eò®úxÉ ä ´ÉÉ±É ä ={ÉSÉÉ®ú ¨É å +ÊvÉEòiÉ¨É ¨ÉCEòÉ EòÉ =i{ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ
¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú =i{ÉÉnùxÉ Eòä ºÉÉlÉ-ºÉÉlÉ ºÉºªÉ IɨÉiÉÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
nùVÉ Ç ½þÖ<*Ç ±É¤ÆÉÒ +´ÉÊvÉ Eòä Eò¹ÉhÇ É |ɪÉÉMä É Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É ¨ÉnÞ ùÉ Ê´É¶±É¹äÉhÉ ºÉä
(cid:127)
ºÉÉiÉ ´É¹ÉÉ ç Eòä +vªÉªÉxÉ Eòä ¤ÉÉnù, 60 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ º{ɹ]õ ½þÖ+É ÊEò Eò¨É Eò¹ÉhÇ É ¨É å VÉÊè´ÉEò {ÉnùÉlÉ Ç ={ɪÉÉMä É ={ÉSÉÉ®úÉå
(cid:127)
|ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 EòÒ nù®ú Eòä ò ºÉÉlÉ ¨É å 6 ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 B´É Æ EòÖ±É EòɤÉxÇ É EòÒ ¨ÉÉjÉÉ ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç +É¡ì ò ºÉÒVÉxÉ ¨É å ʤÉxÉÉ
EòÒ nù®ú ºÉ ä +´É¶É¹äÉ Eòä |ɪÉÉMä É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ 60 Eò¹ÉhÇ É Eòä {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É ¨É å +ÊvÉEòiÉ¨É +κlÉ®ú EòɤÉxÇ É EòÒ
ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 EòÒ nù®ú Eò ä ò ºÉÉlÉ ¨É å 4 ]õxÉ |ÉÊiÉ ¨ÉÉjÉÉ nùäJÉÒ MÉ<,Ç =ºÉEòä ¤ÉÉnù Eò¨É Eò¹ÉhÇ É + EòÆ{Éɺä ] EòÉ ºlÉÉxÉ
½äþC]äõªÉ®ú-1 EòÒ nù®ú ºÉ ä V´ÉÉ®ú EòÒ Eòc÷¤ÉÒ EòÉ |ɪÉÉMä É Eò®úxÉ ä ºÉä lÉÉ* Eò¨É Eò¹ÉhÇ É B´É Æ EòÆ{Éɺä ]õ |ɪÉÉMä É ={ÉSÉÉ®úÉ å ¨É å VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É
¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú V´ÉÉ®ú +xÉÉVÉ EòÉ =i{ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ B´É Æ +xªÉ +κlÉ®ú EòɤÉxÇ É {É±Ú ÉÉ å EòÒ ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç Eò¨É Eò¹ÉhÇ É B´ÉÆ
½þÖ+É* ÊxɪÉjÆ ÉhÉ(+´É¶É¹äÉ |ɪÉÉMä É ®úʽþiÉ) EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å 2,4B´ÉÆ EòÆ{Éɺä ]õ |ɪÉÉMä É ºÉ ä ºÉɪä ÉɤÉÒxÉ |ÉhÉɱÉÒ ¨É å ¦ÉÒ =i{ÉÉnùxÉ ±ÉɦÉ
6 ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 EòÒ nù®ú ºÉ ä +´É¶É¹äÉ |ɪÉÉMä É Eò®úxÉ ä ºÉä nùäJÉÉ MɪÉÉ*
+xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ ¨É å |ÉÊiɶÉiÉ ´ÉÊÞrù Gò¨É¶É: 21.1,31.0 B´ÉÆ ºÉ{ÆÉ®Ú úEò ʺɡòÉÊ®ú¶É EòÒ MÉ< Ç =´É®Ç úEò ¨ÉÉjÉÉ ºÉʽþiÉ 3 ]õxÉ |ÉÊiÉ
(cid:127)
23.0 |ÉÊiɶÉiÉ ®ú½þÒ* ½äþC]äõªÉ®ú EòÒ nù®ú ºÉä Eò{ÉÉºÉ ´ÉÞÆiÉ ¤ÉɪÉÉäSÉ®ú EòÉ |ɪÉÉäMÉ (BEòÉÆiÉ®ú
Eò¹ÉhÇ É {É®ú 1995 ¨É å +É®úÆ¦É ÊEòB MÉB ±É¤ÆÉÒ +´ÉÊvÉ Eòä |ɪÉÉMä É ´É¹É Ç Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É) Eò®úxÉ ä ºÉ ä +®ú½þ®ú EòÒ ¡òºÉ±É ¨É å +ÊvÉEòiɨÉ
(cid:127)
¨É,å EòÞÊ¹É ¨É å xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ B´É Æ +´É¶É¹äÉ |ɪÉÉMä É, xªÉxÚ ÉiÉ¨É Eò¹ÉhÇ É EòÒ +xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ nùVÉ Ç ½þÖ+É* ¨ÉCEòÉ ¨É å ʺɡòÉÊ®ú¶É EòÒ MÉ<Ç
iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É xÉ ä V´ÉÉ®ú ¨É å lÉÉcä ÷É ¤É½ä þiÉ®ú =i{ÉÉnùxÉ =´É®Ç úEò ¨ÉÉjÉÉ +½þÉiÉÉ JÉÉnù(5 ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú) ºÉʽþiÉ 4
+
EòÉ ä ¤ÉxÉÉB ®úJÉÉ* +´É¶É¹äÉÉ å ¨É,å M±ÉÊè®úʺÉÊc÷ªÉÉ EòiÉÇxÉÉå Eäò |ɪÉÉäMÉ ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú EòÒ nù®ú ºÉ ä +®úÆc÷ ´ÉiÆÞ É Eòä |ɪÉÉMä É ºÉ ä +ÊvÉEòiɨÉ
Eòä {ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É ¤É½ä þiÉ®ú V´ÉÉ®ú +xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ ½þÖ+É, +xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ ½þÖ+É*
VÉÉÊäEò V´ÉÉ®ú Eòä Eòc÷¤ÉÒ Eòä |ɪÉÉMä É Eòä ºÉ¨ÉÉxÉ lÉÉ* xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É B´É Æ ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉhÇ É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¶ÉxÚ ªÉ
(cid:127)
60 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 EòÒ nù®ú ºÉ ä |ɪÉÉMä É Eò®úxÉ ä ºÉä Eò¹ÉhÇ É ¨É å <vÇ ÉxÉ ={ɦÉÉMä É B´É Æ >ðVÉÉ Ç JÉSÉ Ç xªÉxÚ ÉiÉ¨É lÉÉ* {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò
¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú =i{ÉÉnùxÉ ={ɱɤvÉ ½þÖ+É* Eò¹ÉhÇ É B´É Æ ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉhÇ É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¦ÉÊÚ¨É iɪè ÉÉ®úÒ B´ÉÆ
B.B.+É<Ç.ºÉÒ.+É®ú.{ÉÒ.b÷Ò.B. Eäò ¤ÉåMɱÉÚ°ü Eåòpù Eäò ºlÉɪÉÒ ¤ÉÉ´äÉÉ< Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ, ¶ÉxÚ ªÉ Eò¹ÉhÇ É ¨É å EòÉ =iºÉVÉxÇ É Gò¨É¶É:
(cid:127) CO
JÉÉnù(+½þÉiÉÉ JÉÉnù ¸ÉJÆ É±ÉÉ) |ɪÉÉMä É ¨É,å B±¡òÒºÉÉ±ä ºÉ ¨ÉnÞ ùÉ ¨Éå 73 B´É Æ 69 |ÉÊiɶÉiÉ Eò¨É nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ M2ɪÉÉ* {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É
¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ - ®úÉMÉÒ ºÉºªÉªÉxÉ |ÉhÉɱÉÒ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É VÉÊè´ÉEòÉ å B´ÉÆ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¶ÉxÚ ªÉ Eò¹ÉhÇ É B´É Æ ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉhÇ É ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ ÉÇ
=´É®Ç úEòÉ å Eòä ±É¤ÆÉÒ +´ÉÊvÉ Eòä ={ɪÉÉMä É Eòä ʱÉB ¨ÉJÖ ªÉ MÉhÖ É´ÉkÉÉ °ü{É ºÉ ä Eò¨É +{É´Éɽþ nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* +{É´Éɽþ EòÉ ä Eò¨É Eò®úxÉä
ºÉSÚ ÉEò EòÖUô <ºÉ |ÉEòÉ®ú lÉ ä : <.ǺÉÒ., ={ɱɤvÉ xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ, Eòä +±ÉÉ´ÉÉ, {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É B´É Æ ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉhÇ É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ
={ɱɤvÉ {ÉÉ]ä õɶÉ, ={ɱɤvÉ ºÉ±¡ò®ú, ={ɱɤvÉ ËVÉEò, ={ɱɤvÉ ¨É å ¶ÉxÚ ªÉ Eò¹ÉhÇ É ºÉ ä ¨ÉnÞ ùÉ ½þÉÊxÉ ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä Eò¨É lÉÒ*
±Éɽä þÉ, ={ɱɤvÉ ¤ÉÉ®ä úÉxÉ, B¨É.¤ÉÒ.ºÉÒ., B¨É.b÷¤±ªÉ.Öb÷Ò., B´É Æ ºlÉ±Ú É Gò¨É¶É: 0 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú B´É Æ 10 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å Eò]õÉ<Ç
PÉxÉi´É lÉ*ä ¨ÉCEòÉ +´É¶É¹äÉ ¸ÉJÆ É±ÉÉ ¨É,å ¨ÉJÖ ªÉ ¨ÉnÞ ùÉ MÉhÖ É´ÉkÉÉ EòÒ >ðÆSÉÉ< Ç ¨É å 30 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú EòÒ ´ÉÊÞrù Eòä {ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É
ºÉSÚ ÉEò ¨ÉnÞ ùÉ <.ǺÉÒ., VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É, ={ɱɤvÉ ºÉ±¡ò®ú, ¨ÉnÞ ùÉ ¨É å 60 B´É Æ 20 |ÉÊiɶÉiÉ +´É¶É¹äÉ |ÉÊiÉ¡ò±É ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç
pH,
B¨É.b÷¤±ªÉÖ.b÷Ò., B´ÉÆ +κlÉ®ú EòɤÉÇxÉ lÉä* Eò¹ÉÇhÉ |ɪÉÉäMÉ ¨Éå, ªÉtÊ{É ºÉ¨ÉÉxÉÒiÉ Eò¹ÉhÇ É B´É Æ ¶ÉxÚ ªÉ Eò¹ÉhÇ É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò
(cid:127)
¨ÉÖJªÉ MÉÖhÉ´ÉkÉÉ ºÉÚSÉEò pH, ={ɱɤvÉ xÉÉ<]ÅõÉäVÉxÉ, ={ɱɤvÉ Eò¹ÉhÇ É ºÉ ä +®ú½þ®ú Eòä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å ¤É½ä þiÉ®ú ´ÉÊÞrù ½þÖ<,Ç |ÉlÉ¨É B´ÉÆ
ºÉ±¡ò®ú,={ɱɤvÉ {ÉÉ]ä õɶÉ, ={ɱɤvÉ Eòè±ÉʶɪɨÉ, B´É Æ +κlÉ®ú ÊuùiÉÒªÉ ´É¹É Ç EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å Ê´ÉʦÉzÉ Eò¹ÉhÇ É |ÉhÉÉʱɪÉÉ å Eòä ¤ÉÒSÉ
EòɤÉxÇ É lÉ*ä =i{ÉÉnùxÉ Ê¦ÉzÉiÉÉ ¨É å Eò¨ÉÒ +É<*Ç Gò¨É¶É: 0 B´É Æ 30 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú
+®úÊVɪÉÉ ¨É å +ɪÉÉÊäVÉiÉ IÉjä ÉÒªÉ |ɪÉÉMä É Eòä {ÉÊ®úhÉɨÉÉ å xÉ ä º{ɹ]õ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å Eò]õÉ< Ç EòÒ >ðÆSÉÉ< Ç 10 ºÉ]å õÒ¨ÉÒ]õ®ú ®úJÉxÉ ä ºÉä
(cid:127)
ÊEòªÉÉ ÊEò ÊxɪÉjÆ ÉhÉ(ºÉ®Æ úÉ{äÉhÉ ®úʽþiÉ) EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¨ÉCEòÉ Eòä ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú =i{ÉÉnùxÉ nùVÉ Ç ½þÖ+É*
¤ÉÒVÉÉå EòÉä ºªÉÚc÷Éä¨ÉÉäxÉÉºÉ Eòä {ÉÒ33 B´É Æ {ÉÒ29 ºÉ ä ºÉ®Æ úÉ{äÉhÉ Eò®úxÉä ºÉÉvÉÉ®úhÉ ®úÉ{äÉhÉ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å VÉÉcä ÷Ò {ÉÊÆHò ®úÉ{äÉhÉ ºÉ ä ¨É½þi´É{ÉhÚ ÉÇ
(cid:127)
ºÉ ä ¨ÉCEòÉ Eòä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç ¨ÉCEòÉ EòÉ +ÊvÉEòiÉ¨É °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú +®úÆc÷ ºÉ¨ÉiÉ±Ö ªÉ =i{ÉÉnùxÉ B´É Æ +´É¶É¹äÉ =i{ÉÉnùxÉ
+xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ 25 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 ËVÉEò ºÉ±¡òä]õ nùVÉÇ ½Öþ+É* Ê´ÉʦÉzÉ ºÉƺÉÉvÉxÉ ºÉÆ®úIÉhÉ |ÉÊGòªÉÉ+Éå ¨Éå,
|ÉÉ{iÉ Eò®úxÉ ä ´ÉÉ±É ä ={ÉSÉÉ®ú ¨É å nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ MɪÉÉ, =ºÉEòä ¤ÉÉnù ¨ÉCEòÒxÉÉ( B´É Æ +®úÆc÷ Eòä +iÆ É®úºÉºªÉªÉxÉ xÉ ä +ÊvÉEòiɨÉ
muccina)
{ÉÒ29 B´É Æ {ÉÒ33 ºÉ ä ¨ÉCEòÉ Eòä ¤ÉÒVÉÉ å EòÉ ºÉ®Æ úÉ{äÉhÉ ÊEòB MÉB +®úcÆ ÷ ºÉ¨ÉiÉ±Ö ªÉ =i{ÉÉnùxÉ Eòä ºÉÉlÉ-ºÉÉlÉ +ÊvÉEò +´É¶É¹äÉ =i{ÉÉnùxÉ
nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ*
iv
CRIDA - Annual Report 2011-12
Eò¹ÉhÇ É B´É Æ {ÉɹäÉEò iÉi´ÉÉ å {É®ú ÊEòB MÉB +xÉºÖ ÉvÆ ÉÉxÉ ºÉ ä YÉÉiÉ ½þÖ+É ¦ÉÚ欃 ={ɪÉÉäMÉ Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ
(cid:127)
ÊEò |ɪÉÉMä É Eòä |ÉlÉ¨É ´É¹É Ç ¨É,å ¨ÉCEòÉ EòÒ ´ÉÊÞrù, =i{ÉÉnùxÉ ¤ÉgøÉxÉä +xªÉ ={ÉSÉÉ®úÉå EòÒ iÉÖ±ÉxÉÉ ¨Éå +¨É°ünù ¨Éå ºÉ¨ÉäÊEòiÉ {ÉÉä¹ÉhÉ
(cid:127)
´ÉÉ±É ä ±ÉIÉhÉ, ¤ÉÒVÉ B´É Æ Eòc÷¤ÉÒ {É®ú ºÉ®Æ úIÉhÉ B´É Æ {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò |ɤÉvÆ ÉxÉ ªÉHÖ ò 30 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É +½þÉiÉÉ JÉÉnù ʺɡòÉÊ®ú¶É EòÒ MÉ<Ç
+
Eò¹ÉhÇ É ={ÉSÉÉ®úÉ å ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç Ê¦ÉzÉiÉÉ xɽþÓ lÉÒ* NPKSZnB Eòä =´É®Ç úEò ¨ÉÉjÉÉ Eòä ={ɪÉÉMä É xÉ ä +ÊvÉEò ºÉJÆ ªÉÉ ¨É å ÊuùiÉÒªÉEò B´ÉÆ
ºÉiÆ ÉÊÖ±ÉiÉ ={ɪÉÉMä É ºÉ ä Gò¨É¶É: 4.7 ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 B´ÉÆ iÉiÞ ÉÒªÉEò {ÉÊ®úhÉɨÉÉ å Eòä ¡ò±Éº´É°ü{É +ÊvÉEò ºÉJÆ ªÉÉ ¨É å ¡ò±É B´ÉÆ
7.9 ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 EòÉ ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú +xÉÉVÉ ¡ò±ÉÉiä {ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ ½þÖ+É* +xªÉ VÉÉSÆ É ¨É,å +½þÉiÉÉ JÉÉnù EòÒ
=i{ÉÉnùxÉ B´É Æ Eòc÷¤ÉÒ =i{ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ ½þÖ< Ç <ºÉEòä ={É®úÉiÆ É VÉÊè´ÉEò +ÊvÉEò ¨ÉÉjÉÉ ºÉʽþiÉ ªÉÉ ªÉÉ ªÉÉ ¨ÉÉÊä¤É±ÉÉ<WÉ®úÉå
VAM PSB ZSB K
¤ÉÉ®ä úÉxÉ B´É Æ ºÉ±¡ò®ú EòÉ ={ɪÉÉMä É xÉ Eò®úxÉ ä ºÉ ä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å EòÖUô Eòä ºÉIÚ ¨É ºÉ®Æ úÉ{äÉhÉ ¨Éɺä ɨ¨ÉÒ ¨É å ¶ÉÒQÉ |ÉvÉÉ´ÉxÉ ´ÉÊÞrù, {ɹÖ{ÉhÉ, B´ÉÆ
Eò¨ÉÒ +É<*Ç ¡ò±É ¤ÉxÉÉxÉ ä ¨É å |ɦÉÉ´ÉÒ {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç ]ÅõÉEòÉäcä÷®ú¨ÉɪÉÉ {ÉÒ.BºÉ.¤ÉÒ. ªÉÉ
nùÊIÉhÉ ¦ÉÉ®úiÉ ¨É å +±¡òÒºÉɱä É {É®ú 20 ´É¹É Ç EòÒ ±É¤ÆÉÒ +´ÉÊvÉ Eòä BWÉɺä ÉÊ{ÉÊ®ú±±É¨É ºÉʽþiÉ +½þÉiÉÉ JÉÉnù EòÒ ¤É½ä þiÉ®ú ¨ÉÉjÉÉ Eòä
(cid:127)
|ɪÉÉMä É ¨É,å 1 ¨ÉÒ]õ®ú EòÒ Mɽþ®úÉ< Ç ¨É å ¨ÉnÞ ùÉ VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É EòÒ ={ɪÉÉMä É ºÉ ä +¨É°ünù B´É Æ ºÉÒiÉÉ¡ò±É ¨É å ¶ÉÒQÉ {ɹÖ{ÉhÉ B´É Æ ¡ò±É
ºÉÉpÆ ùiÉÉ ¨É å 50 |ÉÊiɶÉiÉ ÊºÉ¡òÉÊ®ú¶É ÊEòB MÉB =´É®Ç úEò 4 ¤ÉxÉÉxÉ ä ¨É å ºÉ½þɪÉiÉÉ Ê¨É±ÉÒ*
+ Mg
|ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ Eòä ÊUô±ÉEòä Eòä |ɪÉÉMä É ºÉ ä =i{ÉÉnùxÉ ¨Éå VÉÊè´ÉEò |ɤÉvÆ ÉxÉ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É ºÉÒiÉÉ¡ò±É B´É Æ +¨É°ün ¨É å ¡ò±ÉÉ å EòÉ
(cid:127)
2.5 ºÉ ä 3.5 OÉÉ¨É |ÉÊiÉ ÊEò±ÉÉOä ÉɨÉ-1, 50 |ÉÊiɶÉiÉ ÊºÉ¡òÉÊ®ú¶É =i{ÉÉnùxÉ B´É Æ MÉhÖ É´ÉkÉÉ(ºÉÒiÉÉ¡ò±É ¨É å Eò¨É ¤ÉÒVÉ ¦ÉÉ®ú B´É Æ ¤É½ä þiÉ®ú
ÊEòB MÉB =´É®Ç úEò+4 Mg |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 +½þÉiÉÉ JÉÉnù Eòä MÉnÖ ùÉ; +¨É°ünù ¨É å ¤É½ä þiÉ®ú EòÖ±É PÉ±Ö ÉxɶÉÒ±É ¶ÉCEò®ú B´É Eò¨É
|ɪÉÉMä É ºÉ ä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å 2.5 ºÉ ä 3.4 OÉÉ¨É |ÉÊiÉ ÊEò±ÉÉOä ÉɨÉ-1 B´ÉÆ +¨±ÉiÉÉ) nùÉxä ÉÉ å xÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú Êxɹ{ÉÉnùxÉ ÊnùªÉÉ*
100 |ÉÊiɶÉiÉ ÊºÉ¡òÉÊ®ú¶É ÊEòB MÉB =´ÉÇ®úEò Eäò |ɪÉÉäMÉ ºÉä
VÉ]õÅÉ¡ä òÉ Eòä ¨ÉJÖ ªÉ xÉɶÉÒVÉÒ´ÉÉ å B´É Æ ®úÉMä ÉÉ å EòÒ {ɽþSÉÉxÉ EòÒ MÉ<Ç
(cid:127)
=i{ÉÉnùxÉ ¨É å 2.5 ºÉ ä 2.6 OÉÉ¨É |ÉÊiÉ ÊEò±ÉÉOä ÉɨÉ-1 iÉEò ´ÉÊÞrù B´É Æ ÊxɪÉjÆ ÉhÉ ={ÉɪÉÉ å EòÉ ä ¨ÉÉxÉEò ¤ÉxÉɪÉÉ MɪÉÉ, iÉxÉÉ ¤Évä ÉEò EòÉä
½þÖ<*Ç <xÉ ={ÉSÉÉ®úÉ å Eòä ʱÉB ¨ÉnÞ ùÉ VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É {ÉlÞ ÉCEò®úhÉ(
C UôÉcä ÷ * ˺ÉSÉÉ<,Ç(20 ÊnùxÉÉ å Eòä +iÆ É®úÉ±É {É®ú), 3 ¨ÉÒ]õ®ú nùÚ®úÒ
X2
EòÉ +ɺè ÉiÉ nù®ú Gò¨É¶É: 0.57,0.51,0.02 lÉÉ*
ha-1 yr-1) B´É Æ =´É®Ç úEò |ɪÉÉMä É( OÉÉ¨É |ÉÊiÉ {ÉÉèvÉÉ) Eäò ºÉƪÉÉäMÉ ºÉä
N90+P200
50 |ÉÊiɶÉiÉ ÊºÉ¡òÉÊ®ú¶É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ =´ÉÇ®úEò 4 |ÉÊiÉ
+ Mg VÉ]ä õÅÉ¡ä òÉ ¨É å +ÊvÉEòiÉ¨É ¤ÉÒVÉ =i{ÉÉnùxÉ(0.2 ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú)
½äþC]äõªÉ®ú-1 +½þÉiÉÉ JÉÉnù ºÉ ä ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ(4 Mg |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1) |ÉÉ{iÉ ½þÖ+É*
EòÉ ¤É½ä þiÉ®ú +ɺè ÉiÉ ¡ò±ÉÒ =i{ÉÉnùxÉ |ÉÉ{iÉ ½þÖ+É* 1 ¨ÉÒ]õ®ú EòÒ
{ÉÉMå ÉÉʨɪÉÉ Eòä ¨ÉJÖ ªÉ xÉɶÉÒVÉÒʴɪÉÉ å B´É Æ ®úÉMä ÉÉ å iÉlÉÉ =xÉEòä ÊxÉ´ÉÉ®úhÉ
(cid:127)
Mɽþ®úÉ< Ç iÉEò ¨ÉnÞ ùÉ VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É ¦ÉcÆ ÷É®ú ¨É å ½þ®ú BEò EòÒ
Mg
={ÉɪÉÉ å EòÒ {ɽþSÉÉxÉ EòÒ MÉ<*Ç ®úÉ{äÉ ä MÉB {ÉÉvè ÉÉ å ¨É å 0.069 ºÉä
´ÉÊÞrù ºÉ ä ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ =i{ÉÉnùxÉ ¨É å ´ÉÊÞrù nù®ú 13 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ
1.73 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ {ÉÉvè ÉÉ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å {ÉÉMå ÉÉʨɪÉÉ EòÉ
½äþC]äõªÉ®ú-1 ½þÉ ä MÉ<*Ç ¨ÉnÞ ùÉ VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É ¨É å ¶ÉxÚ ªÉ {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É
Eòä®úxÉ±É =i{ÉÉnùxÉ Uô`öä ´É¹É Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ 0.3 ºÉ ä 2.2 ÊEò±ÉÉOä ÉɨÉ
¤ÉxÉÉB ®úJÉxÉ ä Eòä ʱÉB 1.12 Eòä xªÉxÚ ÉiɨÉ
Mg C ha-1 yr-1
|ÉÊiÉ {ÉÉèvÉÉ ½þÉä MɪÉÉ*
Êxɴɶä É EòÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ ½þè*
10 ´É¹ÉÉ ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ +ÉwÆ É |Énùä¶É Eòä SɪÉÊxÉiÉ ÊVɱÉÉ å ¨É å ¦ÉÊÚ¨É
(cid:127)
¦ÉÉ®úiÉ ¨É å ={É +ÉpùÇ =¹hÉEòÊ]õ¤ÉvÆ ÉÒ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É
(cid:127) ={ɪÉÉMä É ¨É å {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É {É®ú ÊEòB MÉB +vªÉªÉxÉ xÉ ä nù¶ÉÉªÇ ÉÉ ÊEò
+ɪÉÉÊäVÉiÉ 21 ´É¹ÉÉ ç Eòä IÉjä ÉÒªÉ |ɪÉÉMä É ¨É,å +½þÉiÉÉ JÉÉnù ®úʽþiÉ
+Ênù±ÉɤÉÉnù B´É Æ xɱÉMÉÉcå ÷É ¨É å {Éc÷iÉÒ IÉjä É ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ< Ç ±ÉÊäEòxÉ
B´É Æ ºÉʽþiÉ JÉÊxÉVÉ =´É®Ç úEòÉ å Eòä |ɪÉÉMä É ºÉ ä EòɤÉxÇ É Êxɴɶä É, ¨ÉnÞ ùÉ
´É®úÆMÉ±É ¨É å EòÉ<ä Ç {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É xɽþÓ nùäJÉÉ MɪÉÉ* ºÉ¦ÉÒ iÉÒxÉ ÊVɱÉÉå
VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É ºÉÉpÆ ùiÉÉ B´É Æ ¦ÉcÆ ÷É®ú ¨É å ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç ÊxɪÉjÆ ÉhÉ EòÒ
¨É,å EòÖUô MÉÉ´ÆÉÉ å ¨É å ¨ÉJÖ ªÉ ¦ÉÊÚ¨É ={ɪÉÉMä É Eòä °ü{É ¨É å ¤ÉÉMÉ´ÉÉxÉÒ EòÉä
iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É,å 100 |ÉÊiɶÉiÉ VÉÊè´ÉEò(+½þÉiÉÉ JÉÉnù) ={ÉSÉÉ®ú xÉä
UôÉcä ÷ BxÉ.b÷Ò.´ÉÒ.+É<.Ç {É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ ´Éxɺ{ÉÊiÉ +ÉSUôÉnùxÉ ¨Éå
¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú ¨ÉnÞ ùÉ VÉÊè´ÉEò EòɤÉxÇ É ÊnùªÉÉ, 1986
Eò¨ÉÒ +É<*Ç
Eòä {É´ÚÉ´ÇÉkÞ É ¨É±Ú ªÉÉ å EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å EòɤÉxÇ É ÊxɨÉÉhÇ É B´É Æ EòɤÉxÇ É
{ÉlÞ ÉCEò®úhÉ 1 ¨ÉÒ]õ®ú EòÒ Mɽþ®úÉ< Ç ¨É å +ÊvÉEò lÉÉ* VÉc÷ IÉjä É ¨Éå {ɶÉÖvÉxÉ |ɤÉÆvÉxÉ
¨ÉÞnùÉ VÉèÊ´ÉEò EòɤÉÇxÉ Eäò ¦ÉÆc÷É®ú ¨Éå ½þ®ú Mg ´ÉÞÊrù ºÉä SÉÉ´É±É B´ÉÆ (cid:127) SÉ®úÉ< Ç {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É UôÉ]ä õä °üʨÉxÉ]å õÉ(å VÉMÖ ÉɱÉÒ Eò®úxÉä
¨ÉºÉ®Ú ú Eòä =i{ÉÉnùxÉ ¨É å Gò¨É¶É: 0.16 Mg C ha-1 yr-1 B´ÉÆ ´ÉÉ±É ä {ɶÉ)Ö ¨É å +ÊiÉÊ®úHò +ɴɶªÉEòiÉÉ+É å EòÉ ä {É®Ú úÉ Eò®úxÉ ä ´ÉɱÉä
1.12 Mg C ha-1 yr-1 ´ÉÊÞrù {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç ÎºlÉ®ú ¨ÉnÞ ùÉ VÉÊè´ÉEò ºÉÉpÆ ùhÉ Ê¨É¸ÉhÉ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ¦Écä ÷ EòÉ ä ºÉ¨ÉÉxÉ =VÉÉ Ç B´É Æ xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ
EòɤÉxÇ É ºiÉ®ú (ºÉºªÉªÉxÉ Eòä EòÉ®úhÉ ¶ÉxÚ ªÉ {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É) ¤ÉxÉÉB ®úJÉxÉä Eòä +ÉvÉÉ®ú {É®ú EòÖ±ÉlÉÒ ªÉÉ BWÉÉ±ä ±ÉÉ EòÉ +ÊiÉÊ®úHò {ÉɹäÉhÉ nùäxÉä
Eòä ʱÉB, <xÉ ¨ÉnÞ ùÉ+É å ¨É,å VɱɴÉɪÉ,Ö ºÉºªÉªÉxÉ |ÉhÉɱÉÒ B´ÉÆ Eòä {ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É ¦Écä ÷ ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú ¦ÉÉ®ú ´ÉÊÞrù
=´É®Ç úEò ={ÉSÉÉ®úÉ å Eòä ʱÉB 0.16 Mg C ha-1 yr-1 EòÒ xªÉxÚ ÉiÉ¨É {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç
¨ÉÉjÉÉ EòÒ +ɴɶªÉEòiÉÉ ½þè*
v
CRIDA - Annual Report 2011-12
¨ÉÉ]ä õä ¡òºÉ±É +´É¶É¹äÉÉ å ºÉʽþiÉ Ê´ÉʦÉzÉ ºÉÉpÆ ùhÉÉ(å EòÖ±ÉlÉÒ EòÉ SÉ®Ú úÉ, ºÉSÚ ÉxÉÉ B´É Æ ºÉSÆ ÉÉ®ú |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ Eòä ={ÉEò®úhÉÉ å B´É Æ xÉɱì Ébä ÷ÂVÉ ¶É®ä ú
(cid:127) (cid:127)
¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ EòÉ ÊUô±ÉEòÉ, ºÉɪä ÉÉ EòÉ SÉ®Ú úÉ, BWÉÉ±ä ±ÉÉ EòÉ SÉ®Ú úÉ B´ÉÆ ºÉå]õ®ú ¨É å |ÉnùÉxÉ EòÒ MÉ< Ç ºÉ´äÉÉ+Éå
(Knowledge Share Center)
º]õÉ<±ÉÉ å EòÉ SÉ®Ú úÉ) Eòä +ÊiÉÊ®úHò {ÉɹäÉhÉ ºÉ ä {ɶÉvÖ ÉxÉ Eòä °ü¨Éxä É ¨Éå Eòä ʱÉB ={ɪÉÉMä É ÊEòB MÉB ʴɶ±É¹äÉhÉ xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò
¨ÉxÉ´ÉÉnä ù¦ɴÉÒ =iºÉVÉxÇ É(ºÉÊÆSÉiÉ Mɺè É =i{ÉÉnùxÉ) EòÒ Eò¨ÉÒ nVÉÇ +ÊvÉEòiÉ®ú ÊEòºÉÉxÉÉ å (73 |ÉÊiɶÉiÉ) xÉ ä EòÞÊ¹É ºÉ±ÉɽþÉ å {É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ
EòÒ MÉ<*Ç ºÉºªÉ´ÉÉhÉÒ-¨ÉɤäÉÉ<±É |ɺÉÉ®ú ºÉ´äÉÉ+É å EòÉ ä +ÊvɨÉiÉ ÊnùªÉÉ =ºÉEòä
¤ÉÉnù <]Æ õ®úxÉ]ä õ EòÉ ºlÉÉxÉ lÉÉ* ºÉ½þºÉ¤ÆÉvÆ É Ê´É¶±É¹äÉhÉ xÉ ä º{ɹ]õ
=VÉÉÇ |ɤÉÆvÉxÉ
ÊEòªÉÉ ÊEò EòÖUô +κlÉ®úiÉÉ+É å Vɺè ÉÊäEò +MɨªÉiÉÉ, ¤ÉÉ®ú-¤ÉÉ®ú
(cid:127) ±ÉÉ ä Ê]õ±É-½þÉÊì®úWÉÉxä É]õ±É {±É]ä õ ®úÉ{äÉEò EòÉ Êxɹ{ÉÉnùxÉ VÉÉSÆ É ÊEòªÉÉ ¨É®ú¨¨ÉiÉ B´É Æ ®úJÉ-®úJÉÉ´É xÉ ä ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä xÉEòÉ®úÉi¨ÉEò
MɪÉÉ B´É Æ ºÉ]õÒEòiÉÉ Eòä ʱÉB ¨ÉÒ]õË®úMÉ {±É]ä õÉ å EòÉ ä {ÉxÖ É:+ʦÉEòα{ÉiÉ ºÉ½þ-ºÉ¤ÆÉvÆ É nù¶ÉÉªÇ ÉÉ VɤÉÊEò ºÉSÚ ÉxÉÉ B´É Æ |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ ={ÉEò®úhÉÉå
B´ÉÆ EèòʱɥÉä]õ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* IÉäjÉ {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉå Eäò +ÆiÉMÉÇiÉ, EòÉ ä={ɪÉÉMä É Eò®úxÉ ä´ÉÉ±É äÊEòºÉÉxÉÉ åEòÒ IɨÉiÉÉ ÊxɨÉÉhÇ É xÉ äEòä.BºÉ.ºÉÒ.
{ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É B´É Æ ±ÉÉ ä Ê]õ±É {±ÉÉ]õ nùÉxä ÉÉ å ¨É å ®úÉÊä{ÉiÉ ¤ÉÒVÉ nù®ú ºlÉÉÊ{ÉiÉ EòåpùÉ å Eòä ºÉ¨ÉOÉ Êxɹ{ÉÉnùxÉ ºÉʽþiÉ ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉä
Eò®úÒ¤É ºÉ¨ÉÉxÉ lÉÉ* lÉÉcä ÷É +´É¶É¹äÉ b÷ɱÉxÉ ä ºÉ ä ±ÉÉ ä Ê]õ±É {±ÉÉ]õÉ å ¨Éå ºÉEòÉ®úÉi¨ÉEò ºÉ¤ÆÉvÆ É nù¶ÉÉªÇ ÉÉ*
0-15 ºÉå]õÒ¨ÉÒ]õ®ú ¨ÉÞnùÉ ºÉiɽþ ¨Éå lÉÉäc÷Ò ¤Éä½þiÉ®ú xɨÉÒ {ÉÚ®úÒ
®úɹ]ÅõÒªÉ EÞòÊ¹É xÉ´ÉÉäx¨Éä¹ÉÒ {ÉÊ®úªÉÉäVÉxÉÉ
¡òºÉ±É(¨ÉCEòÉ) ´ÉÊÞrù Eòä nùÉ®è úÉxÉ nùVÉ Ç EòÒ MÉ<*Ç {ÉÉ®úÆ{ÉÊ®úEò Eò¹ÉhÇ É
={ÉSÉÉ®ú ¨É å 109 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú-1 EòÉ xªÉxÚ ÉiÉ¨É ºÉJÚ ÉÉ (cid:127) +ÉwÆ É |Énùä¶É Eòä +Ênù±ÉɤÉÉnù, ¨É½þ¤É¤ÚÉxÉMÉ®ú B´É Æ ®úÆMÉÉ ®úäb÷Âb÷Ò ÊVɱÉÉå
JÉ®ú{ÉiÉ´ÉÉ®ú ¤ÉɪÉɨä Éɺì É nùVÉ Ç ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* Eòä ´É¹ÉÉ Ç +ÉvÉÉÊ®úiÉ EòÞÊ¹É EòÒ =i{ÉÉnùEòiÉÉ ´ÉÊÞrù Eòä ʱÉB |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ
B´ÉÆ ºÉƺlÉÉMÉiÉ Ê´ÉEò±{ÉÉå Eäò ʴɶ±Éä¹ÉhÉ xÉä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò
xÉÉ<±ÉÉxì É {É{ÆÉ EòÉ ä °ü{ÉÉiÆ ÉÊ®úiÉ Eò®ú VÉÉSÆ ÉÉ MɪÉÉ* |ÉÉ]ä õÉ<{É-2 ¨É,å
(cid:127)
´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É UôÉ]ä õä ÊEòºÉÉxÉÉ å Eòä ʱÉB VɤÉ
ÊPɺÉÉ< Ç EòÉ ä Eò¨É Eò®úxÉ ä Eòä ʱÉB º]õäxɱɺä É º]õÒ±É Eòä ¤É¶Ö É
+ÊvÉEòiÉ¨É ºÉºÆ ÉÉvÉxÉ +ɤÉÊÆ]õiÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ iÉÉ ä ´É½þÉ Æ ÊEòºÉÉxÉÉ å xÉä
±ÉMÉÉB MÉB* <ºÉEòä +±ÉÉ´ÉÉ, ¤É½þÉ´É nù®ú EòÒ iÉVä ÉÒ EòÉ ä nùäJÉiÉä
ºÉɪä ÉɤÉÒxÉ +®ú½þ®ú Eòä ºlÉÉxÉ {É®ú Eò{ÉÉºÉ +®ú½þ®ú EòÉ ä SÉxÖ ÉÉ* =ÊSÉiÉ
½þÖB <¨É{É±ä ±É®ú Eòä +ÉEòÉ®ú ¨É å {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* <¨É{É±ä ±É®ú + +
|ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ EòÉ ={ɪÉÉMä É Eò®úxÉ ä {É®ú ÊEòºÉÉxÉÉ å Eòä ¶ÉrÖ ù |ÉÊiÉ¡ò±É
EòÉ ´ªÉºÉ 110 ʨÉ.¨ÉÒ. ºÉ ä 120 ʨÉ.¨ÉÒ. B´É Æ ´Éxä É EòÒ SÉÉcè ÷É<Ç
¨É å 18 |ÉÊiɶÉiÉ EòÒ ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç ªÉ½þÒ VÉ¤É @ñhÉ xɽþÓ ÊnùªÉÉ MɪÉÉ
10ʨÉ.¨ÉÒ. ºÉ ä 15 ʨÉ.¨ÉÒ. iÉEò ¤ÉgøÉ< Ç MÉ<*Ç ºÉ¶Æ ÉÉÊävÉiÉ B´ÉÆ
iÉÉ ä ¶ÉrÖ ù |ÉÊiÉ¡ò±É ¨É å 20.8 |ÉÊiɶÉiÉ EòÒ Eò¨ÉÒ +É<*Ç
´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ {É{ÆÉ EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉi¨ÉEò VÉÉSÆ É EòÒ MÉ<*Ç Ê´ÉʦÉzÉ EòɱÉÉ å Eòä
ʱÉB 8 PÉ]Æ õÉ å iÉEò ±ÉMÉÉiÉÉ®ú SɱÉɪÉÉ MɪÉÉ B´É Æ {É{ÆÉ Eòä ºÉ¶Æ ÉÉÊävÉiÉ (cid:127) ¨ÉÉMÉnÇ ù¶ÉEÇ ò Eòä °ü{É ¨É å EòåpùÒªÉ ¤ÉÉ®úÉxÉÒ EòÞÊ¹É +xÉºÖ ÉvÆ ÉÉxÉ ºÉºÆ lÉÉxÉ
¨ÉÉbì ÷±É Eòä ÊEòºÉÒ ¦ÉÒ {ÉVÖ É æ ¨É å ÊPɺÉÉ´É xɽþÓ nJä ÉÉ MɪÉÉ* ºÉʽþiÉ nùºÉ ºÉMÆ É`öxÉÉ å Eòä ºÉPÆ É uùÉ®úÉ VÉÒÊ´ÉEòÉ{äÉÉVÉxÇ É ºÉ½þɪÉEò
½þºiÉIÉ{äÉÉ å EòÒ ªÉÉVä ÉxÉÉ B´É Æ EòɪÉÉxÇ ´ÉªÉxÉ EòÉ {ÉÉSÆ É ´É¹ÉÉ ç ¨É å ´ªÉÉ{ÉEò
ºÉɨÉÉÊVÉEò +ÉÌlÉEò +vªÉªÉxÉ B´É Æ |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ EòÉ ½þºiÉÉiÆ É®úhÉ
+vªÉªÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* <ºÉºÉ ä YÉÉiÉ ½þÖ+É ÊEò ºlÉÉxÉ Ê´É¶É¹äÉ
SÉ´äÉ±ä ±ÉÉ ¨ÉcÆ ÷±É Eòä 12 MÉÉ´ÆÉÉ å Eòä 60 ºÉ´ÉIæ ÉhÉ |ÉiªÉlÉÔ Eòä |ÉÉEòÞÊiÉEò ºÉºÆ ÉÉvÉxÉ |ɤÉvÆ ÉxÉ MÉÊiÉÊ´ÉÊvɪÉÉ å uùÉ®úÉ ´É¹ÉÉVÇ É±É-˺ÉSÉÉ<,Ç
(cid:127)
{ÉÊ®úhÉɨÉÉ å xÉ ä ºÉÊÚSÉiÉ ÊEòªÉÉ ÊEò Ê{ÉUô±É ä iÉÒxÉ ´É¹ÉÉ(ç 2006 ºÉä ¤É½ä þiÉ®ú ¡òºÉ±É B´É Æ ¡òºÉ±É |ÉhÉÉʱɪÉÉ å EòÒ |ÉÉzä ÉÊiÉ, ºÉºªÉªÉxÉ,
2008) Eòä nùÉ®è úÉxÉ =xÉEòä uùÉ®úÉ =MÉÉB MÉ< Ç Ê´ÉʦÉzÉ ¡òºÉ±ÉÉå ¤ÉÉMÉ´ÉÉxÉÒ B´É Æ ºÉºªÉÉkä É®ú ¨É±Ú ªÉ´ÉvÉxÇ É EòÉ {ɶÉvÖ ÉxÉ Eòä ºÉÉlÉ ºÉ¨ÉEä òxÉ,
Vɺè ÉÊäEò ¨ÉCEòÉ, Eò{ÉɺÉ, JÉ®úÒ¡ò SÉɴɱÉ, ]õ¨ÉÉ]õ®ú, MÉÉVÉ®ú B´ÉÆ UôÉ]ä õä EòÞÊ¹É ªÉÉÊÆjÉEòÒEò®úhÉ B´É Æ IɨÉiÉÉ ÊxɨÉÉhÇ É <iªÉÉÊnù xÉ ä +ÉwÆ É
SÉEÖ òÆnù®ú Eòä ʱÉB EòÞÊ¹É =i{ÉÉnùEòiÉÉ EòÉ ºiÉ®ú +ÊvÉEòiÉ®ú ÊEòºÉÉxÉÉå |Énùä¶É Eòä +É`ö Ê{ÉUôc÷ä ÊVɱÉÉ(å +Ênù±ÉɤÉÉnù, +xÉiÆ É{É®Ú ú, Eòc÷{ÉÉ,
Eòä ʱÉB `¨ÉvªÉ¨É’ ®ú½þÉ* Jɨɨ¨É, ¨É½þ¤É¤ÚÉxÉMÉ®ú, xɱÉMÉÉcå ÷É, ®úÆMÉÉ ®úäb÷Âc÷Ò B´É Æ ´É®úÆMɱÉ) ¨Éå
MÉ®úÒ¤ÉÉ å EòÒò VÉÒÊ´ÉEòÉ{äÉÉVÉxÇ É ºÉ®Ö úIÉÉ |ÉnùÉxÉ EòÒ*
¡òÉ°üJÉxÉMÉ®ú ¨ÉcÆ ÷±É EòÒ ¨Éʽþ±ÉÉB Æ ÊVÉx½þÉxå É ä +{ÉxÉ ä nùèÊxÉEò {ÉɹäÉhÉ
(cid:127)
¨Éå ʨɱÉä]õÉå EòÉ ={ɦÉÉMä É ÊEòªÉÉ, =xÉEòä {ÉÉÎè¹]õEò ºiÉ®ú +ÉwÆ É|Énùä¶É Eòä ¨Énä ùEò ÊVÉ±É ä Eòä <¥ÉÉʽþ¨É¤ÉÉnù Eòä 30 BEòc÷ {É®ú
(millets) (cid:127)
xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò 87 |ÉÊiɶÉiÉ OÉɨÉÒhÉ ¨Éʽþ±ÉÉ+É å EòÉ {ÉÉÎè¹]õEò ¨ÉÒ`öÒ V´ÉÉ®ú EòÒ ¤ÉÉ´äÉÉ< Ç Eòä ʱÉB iɪè ÉÉ®ú ÊEòB MÉB 6 {ÉÊÆHò
ºiÉ®ú ºÉÉvÉÉ®úhÉ lÉÉ* Eòä´É±É 9 B´É Æ 4 |ÉÊiɶÉiÉ ¨Éʽþ±ÉÉ+É å ¨Éå ®úÉ{äÉEò EòÉ ä VÉÉSÆ ÉÉ MɪÉÉ* º´ÉSÉÉʱÉiÉ ½þÉ®ú´Éºä ]õ®ú EòÉ ä ºÉ¶Æ ÉÉÊävÉiÉ
EòÖ{ÉɹäÉhÉ ¸Éhä ÉÒ Gò¨É¶É: +É®è ú lÉÒ VɤÉÊEò ¤ÉɱÉÉ{É®Ú ú ¨ÉcÆ ÷±É ¨É,å Eò®ú +ÊvÉEò SÉÉcè ÷ä iÉxÉÉ å EòÉ ä EòÉ]õxÉ ä ±ÉɪÉEò ¤ÉxÉɪÉÉ MɪÉÉ* >ðVÉÉÇ
I III
OÉɨÉÒhÉ ¨Éʽþ±ÉÉ+É å EòÒ 90 |ÉÊiɶÉiÉ ºÉJÆ ªÉÉ ¨É å ºÉÉvÉÉ®úhÉ {ÉɹäÉhÉ Eò]õÉiè ÉÒ B´É Æ +ÊvÉEò ®úºÉ ÊxÉEòɱÉxÉ/ä ÊxÉSÉÉcä ÷xÉ ä Eòä nùÉ®è úÉxÉ +ÊvÉEò
ºiÉ®ú {ÉɪÉÉ MɪÉÉ B´É Æ EòÖ{ÉɹäÉhÉ ¸Éhä ÉÒ Gò¨É¶É: +É®è ú ¨É å ½þ®úäEò iÉxÉÉ å EòÉ ä ±ÉMÉÉxÉ ä Eòä ʱÉB iÉÒxÉ-{ÉÉºÉ 6 ®úɱä É®ú Gò¶É®ú EòÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú
I III
¨É å 5 |ÉÊiɶÉiÉ VÉxɺÉJÆ ªÉÉ lÉÒ* OÉɨÉÒhÉ ¨Éʽþ±ÉÉ VÉxɺÉJÆ ªÉÉ ¨Éå ¤ÉxÉɪÉÉ MɪÉÉ*
<ºÉ EÖò{ÉÉä¹ÉhÉ EòÉä +{ɪÉÉÇ{iÉ Eèò±ÉÉä®úÒ Eäò °ü{É ¨Éå näùJÉÉ VÉÉ BEò +xªÉ +vªÉªÉxÉ ¨É,å BEò Eòåpù ¨É å ÊOÉc÷ +ÉvÉÉÊ®úiÉ oùι]õEòÉhä É,
(cid:127)
ºÉEòiÉÉ ½þè* >ðVÉÉ Ç IɨÉiÉÉ ºÉ¤ÆÉvÆ ÉÒ ½þºiÉIÉ{äÉÉ å B´É Æ ´ÉiÉ¨Ç ÉÉxÉ ¦ÉºÚ ÉnÖ ù¶ÉxÇ ÉÒEò®úhÉ ¨Éå
{Écä ÷É å Eòä ºÉ¨Éɴɶä É EòÉ EòɪÉÉxÇ ´ÉªÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* +É®úÆ¦É Eòä
vi
CRIDA - Annual Report 2011-12
EòɤÉÇxÉ ¦ÉÆc÷É®ú B´ÉÆ {ÉÊ®úªÉÉäVÉxÉÉ {ÉÊ®ú|ÉäIªÉ ¨Éå EòɤÉÇxÉ ¦ÉÆc÷É®úÉå ¨Éå =´É®Ç úEòÉ å Eòä |ɪÉÉMä É ºÉʽþiÉ xªÉxÚ ÉiÉ¨É Eò¹ÉhÇ É +{ÉxÉÉxÉ ä ºÉ ä ¨ÉnÞ ùÉ ¨Éå
{ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É EòÉ ä ¨ÉÉ{ÉÉ MɪÉÉ* ´É®úÆMÉ±É ÊVÉ±É ä Eòä WÉ¡ò®úMÉcÖ ÷ä¨É Eòä +Ê®±ÉúºÉ±¡ò]äõºÉ , ªÉÚ®äúºÉ B´ÉÆ
(arylsulphatase) (urease)
+±ÉÉ´ÉÉ nùÉ ä +É®è ú MÉÉ´ÆÉÉ å EòÉ ä ¶ÉÉÊ¨É±É Eò®ú ÊOÉc÷ EòÉ Ê´ÉºiÉÉ®ú bä÷½þÉ<bÅ÷ÉäVÉäxÉäºÉ <ÆVÉÉ<¨ÉÉå EòÒ MÉÊiÉÊ´ÉÊvÉ
(dehydrogenase)
ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ºÉEòÉ®úÉi¨ÉEò °ü{É ºÉ ä |ɦÉÉÊ´ÉiÉ ½þÖ<*Ç ªÉ½þ ={ÉSÉÉ®ú ºÉªÆ ÉÉMä É ¨ÉnÞ ùÉ
Eò{ÉÉºÉ {É®ú ºÉɱä Éxä ÉÉ{äÉÊºÉºÉ ¨ÉÒ±ÉÒ¤ÉMÉ Eòä VÉÒ´ÉxÉ SÉGòÉ å Eòä ʱÉB ¨É å ºÉIÚ ¨ÉVÉÒ´ÉÒªÉ ¤ÉɪÉɨä Éɺì É EòɤÉxÇ É B´É Æ +κlÉ®ú EòɤÉxÇ É {É±Ú ÉÉ å EòÉä
(cid:127)
Ê´ÉEòÉºÉ +´ÉÊvÉ, iÉÉ{ɨÉÉxÉ ºÉÒ¨ÉÉ B´É Æ iÉÉ{É ÎºlÉ®úiÉÉ EòÒ {ɽþSÉÉxÉ ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ¤É½ä þiÉ®ú ¤ÉxÉÉxÉ ä ¨É å ¦ÉÒ ¤É½þÖiÉ |ɦÉÉ´ÉÒ lÉÉ*
EòÒ MÉ<Ç* xÉɶÉÒVÉÒ´É ÊxɪÉÆjÉhÉ Eäò ʱÉB ÊxÉhÉǪÉ- ºÉ½þɪÉEò- ¶É¹ÖEò nùÉ®è ú Eòä nùÉ®è úÉxÉ ¡òºÉ±É |ɤÉvÆ ÉxÉ Eòä ʱÉB EòÞÊ¹É iÉɱÉɤÉÉ å ºÉä
(cid:127)
|ÉhÉɱÉÒ EòÉ ä iɪè ÉÉ®ú Eò®úxÉ ä Eòä ʱÉB Ê´ÉʦÉzÉ ¨ÉÉbì ÷¬±Ö ÉÉ å Vɺè ÉÊäEò ˺ÉÊSÉiÉ ´É¹ÉÉVÇ É±É Eòä |ɦÉÉ´ÉÒ ={ɪÉÉMä É {É®ú ÊEòB MÉB +vªÉªÉxÉ ºÉä
EòÞʹÉ-VɱɴÉÉªÉ Ö Ê´É¶±É¹äÉhÉ Eòä ʱÉB ´É¤äÉ uùÉ®úÉ |ÉÉ{iÉ ÊxÉhÉªÇ É ºÉ½þɪÉEò º{ɹ]õ ½þÖ+É ÊEò ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ B´É Æ ¨ÉCEòÉ ¡òºÉ±É =i{ÉÉnùxÉ ¨É å Eò®úÒ¤É
={ÉEò®úhÉ, SÉGò ʴɶɹäÉ ¨ÉiÞ ªÉnÖ ù®ú B´É Æ +ɪÉ-Ö Ê´É¶É¹äÉ VÉxÉxÉIɨÉiÉÉ 67 |ÉÊiɶÉiÉ EòÒ ´ÉÊÞrù ½þÖ<*Ç GòÉÊÆiÉEò ºiÉ®ú {É®ú 59 ʨÉ.¨ÉÒ.
VÉÒ´ÉxÉ ºÉÉ®úhÉÒ EòÉ ÊxɨÉÉhÇ É, Êb÷OÉÒ-b÷ä Eòä±ÉEòÖ±É]ä õ®ú B´É Æ VÉxɺÉJÆ ªÉÉ +ÊiÉÊ®úHò ˺ÉSÉÉ< Ç ºÉ ä ¨ÉCEòÉ Eòä ¨ÉÉ¨É±É ä ¨É å VÉ±É =i{ÉÉnùEòiÉÉ EòÒ
ZÉEÖ òÉ´É ºÉSÚ ÉÒ Eòä±ÉEòÖ±É]ä õ®ú EòÉ Ê´ÉEòÉºÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ´ÉÊrù 5.82 ºÉ ä 9.4 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú |ÉÊiÉ Ê¨É.¨ÉÒ. ½þÉä
VÉ´èÉÊxɪÉjÆ ÉhÉ BVÉ]å , ºªÉcÚ ÷ɨä ÉÉxä ÉɺÉõ Eòä {ÉÒ43(±É´ÉhÉiÉÉ ºÉ½þÒ¹hÉ)Ö MÉ<*Ç +ÊiÉÊ®úHò ˺ÉSÉÉ< Ç ºÉ ä ´É¹ÉÉ Ç +ÉvÉÉÊ®úiÉ ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ ¨É å ªÉ½þ
(cid:127)
B´É Æ {ÉÒ8(±É´ÉhÉiÉÉ B´É Æ iÉÉ{ɨÉÉxÉ ºÉ½þÒ¹hÉ)Ö Ê´ÉMɱÉEòÉ å Eòä ºÉ{ÆÉhÚ ÉÇ ´ÉÊÞrù 3.13 ºÉ ä 5.09 ÊEò±ÉÉOä ÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú |ÉÊiÉ Ê¨É.¨ÉÒ.
ÊVÉxÉɨä É Gò¨ÉÉ å EòÉ ä {É®Ú úÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ B´É Æ +VÉÊè´ÉEò nù¤ÉÉ´É ºÉ½þÒ¹hÉiÖ ÉÉ ½þÉ ä MÉ<*Ç
|ÉnùÉxÉ Eò®úxÉ ä ´ÉÉ±É ä ÊGòªÉɶÉÒ±É VÉÒxÉÉ å EòÉ ä {ɽþSÉÉxÉxÉ ä Eòä ʱÉB ¨ÉnÞ ùÉ EòɤÉxÇ É {ÉlÞ ÉCEò®úhÉ ¨É å VÉc÷É å EòÒ ¦ÉÊÚ¨ÉEòÉ
(cid:127) (sequestering)
Gò¨ÉÉ å EòÉ ä ʱÉÊ{ɤÉrù ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* {É®ú ÊEòB VÉÉ ®ú½þä +vªÉªÉxÉÉ å xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò EòÖ±É {ÉÉnù{É
¤ÉɪÉɨä Éɺì É EòÉ Eò®úÒ¤É BEò SÉÉlè ÉÉ< Ç Ê½þººÉÉ V´ÉÉ®ú B´É Æ ¨ÉMÆÚ É EòÒ
®úɹ]ÅõÒªÉ VɱɴÉɪÉÖ ºÉ¨ÉÖilÉÉxÉ EÞòÊ¹É {ɽþ±É
VÉc÷É å xÉ ä ºÉOÆ ÉʽþiÉ ÊEòªÉÉ* nùÉxä ÉÉ å ¡òºÉ±ÉÉ å ¨É,å iÉxÉÉ å EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨Éå
¨ÉCEòÉ Eòä ʱÉB =´É®Ç úEòÉ å EòÒ ÊºÉ¡òÉÊ®ú¶É EòÒ MÉ< Ç +ÉvÉÉÊ®úEò
(cid:127) VÉc÷É å EòÒ EòÉÊä¶ÉEòÉ å EòÒ ÊZɱ±ÉÒ EòÒ ¨ÉÉjÉÉ B´É Æ ªÉlɹä]õ °ü{É ºÉä
¨ÉÉjÉÉ Eòä |ɪÉÉMä É B´É Æ ¤ÉÉ´äÉÉ< Ç Eòä 25 ÊnùxÉÉ å Eòä ¤ÉÉnù {ÉÉ]ä õÉʶɪɨÉ,
¤É½ä þiÉ®ú ʱÉMÉÊxÉxÉ ºÉÉpÆ ùiÉÉ {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç
ËVÉEò B´É Æ ºÉ±ä ÉÊäxÉªÉ¨É Eòä |ɪÉÉMä É ºÉ ä +xÉÉVÉ =i{ÉÉnùxÉ ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ ÉÇ
¤ÉÉVÉ®úÉ ºÉ ä ÊxÉEòÉ±É ä MÉB b÷Ò.+É®ú.<.ǤÉÒ.2B, VÉÒ.+É®ú.{ÉÒ7 B´ÉÆ
(cid:127)
´ÉÞÊrù ½Öþ<Ç*
+É.äºÉÒ.{ÉÒ3 +ÉÊƶÉEò Eòä {ÉÒ.ºÉÒ.+É®ú. B¨É{±ÉÒÊ¡òEòä¶ÉxÉ
cDNAs
ÊVɱÉÉ ºiÉ®úÒªÉ +ÊiɺÉÆ´ÉänùxɶÉÒ±ÉiÉÉ ¨ÉÚ±ªÉÉÆEòxÉ ¨Éå, VɽþÉÄ
(cid:127) B´É Æ Gò¨É ʴɶ±É¹äÉhÉ uùÉ®úÉ b÷ä]õɤɺä É ºÉ ä ={ɱɤvÉ +ÉEÆ òc÷É å ºÉä
+ÊiɺɴÆÉnä ùxɶÉÒ±ÉiÉÉ EòÉ ä +xÉÉ´É®úhÉ, ºÉIÚ ¨ÉOÉÉʽþiÉÉ B´É Æ +xÉEÖ òÚ±ÉÒ
ºÉ¨ÉVÉÉiÉiÉÉ {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç iÉi{ɶSÉÉiÉ b÷Ò.+É®ú.<.ǤÉÒ.2B Eòä +ÉÊƶÉEò
IɨÉiÉÉ Eòä EòÉªÉ Ç Eòä °ü{É ¨É å ʱɪÉÉ MɪÉÉ, ªÉ½þ nùäJÉÉ MɪÉÉ ÊEò
Gò¨É EòÉ ä +ÉMɨÉxÉ ºÉJÆ ªÉÉ VÉ.äBxÉ.627404 ºÉʽþiÉ b÷ä]õÉ ¤ÉEé ò
+ÊvÉEòÉ¶Æ É Ë½þnù-MÉMÆ ÉÉ ¨Énè ùÉxÉÉ å Eòä {ÉζSɨÉÒ ¦ÉÉMÉ Eòä ÊVɱÉÉ å B´ÉÆ
¨É å VɨÉÉ Eò®ú ÊnùªÉÉ MɪÉÉ*
nùÊIÉhÉÒ ®úÉVªÉ +xÉEÖ òÚ±ÉÒ IɨÉiÉÉ Eòä ¨ÉÉ¨É±É ä ¨É å ºÉÉ{ÉIä É °ü{É ºÉä
¨ÉCEòÉ ÊVÉxÉɨä É Eòä ʱÉB b÷¤±ªÉ.Ö+É®ú.Eòä.´ÉÉ<.Ç |ÉÉ]ä õÒxÉÉ å EòÉ Ê´ÉºiÉiÞ É
(cid:127)
¤É½ä þiÉ®ú lÉ*ä nùä¶É Eòä {É´ÚÉÔ B´É Æ ¨ÉvªÉ ¦ÉÉMÉÉ å Eòä +ÊvÉEòiÉ®ú ÊVɱÉÉå
´ÉMÉÔEò®úhÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* ºÉ¨ÉVÉÉiÉiÉÉ <]Æ õ®ú¡òäºÉ ºÉ¤ÆÉvÆ ÉÉ å Eòä ¨ÉÊè]õÅCºÉ
¨É å +xÉEÖ òÚ±ÉÒ IɨÉiÉÉ EòÉ ºiÉ®ú Eò¨É lÉÉ*
ºÉ ä |ÉÉ]ä õÒxÉ b÷ä]õÉ ¤ÉEé ò B´É Æ b÷Ò.BxÉ.B. b÷ÉËìEòMÉ ºÉ ä ]õä¨É{±É]ä õÉ å EòÉ
Ê´ÉʦÉzÉ {ÉÉnù{É ®úÉMä ÉVÉxÉEò Eò´ÉEòÉ å EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å ]õÅÉ<EòÉcä ÷ä®ú¨ÉÉ
(cid:127) ={ɪÉÉMä É Eò®ú ºÉ¨ÉVÉÉiÉVÉÉ ¨ÉÉbì ÷˱ÉMÉ iɪè ÉÉ®ú EòÒ MÉ<*Ç
Ê´ÉÊ®úc÷ä EòÒ VÉ´èÉ-ÊxɪÉjÆ ÉhÉ IɨÉiÉÉ EòÉ ä VÉ¤É 100 {ÉÒÊgøªÉÉ å Eòä
VɱɴÉÉªÉ Ö Eòä nù¤ÉÉ´ÉÉ å ºÉ ä ºÉ½þÒ¹hÉiÖ ÉÉ Eòä ʱÉB ¨ÉCEòÉ Eòä ºÉ¨É±ÉIÉhÉÉå
(cid:127)
ʱÉB =ÎilÉiÉ Eòä ºÉ{ÆÉEòÇ ¨É å ±ÉɪÉÉ MɪÉÉ iÉÉ ä VÉ´èÉÊxɪÉjÆ ÉhÉ
CO
xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò JÉ®úÒ¡ò ¨É,å nù¤ÉÉ´É Eòä EòÉ®úhÉ {ɹÖ{ÉhÉ ¨É å 1
IɨÉiÉÉ ¨É å EòÉ<ä Ç ¨É½2þi´É{ÉhÚ É Ç {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É xɽþÓ nùäJÉÉ MɪÉÉ*
ºÉ ä 2 ÊnùxÉÉ å EòÒ nùä®úÒ ½þÖ<,Ç VɤÉÊEò ®ú¤ÉÒ ¨É å ªÉ½þ +iÆ É®úÉ±É ¤ÉgøEò®ú
B¨É.+É.äb÷Ò.+É<.ÇBºÉ. uùÉ®úÉ |ÉÉ{iÉ BxÉ.b÷Ò.´ÉÒ.+É<.Ç ]õÉ<¨É ¸ÉJÆ É±ÉÉ
(cid:127) 15 ÊnùxÉÉ å iÉEò SɱÉÉ MɪÉÉ* {ÉÉnù{É ´ÉÊÞrù, ¤ÉɪÉɨä Éɺì É, ¤ÉÒVÉ
b÷ä]õÉ Ê´É¶±É¹äÉhÉ xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò EòxÉÉ]Ç õEò B´É Æ +ÉwÆ É|Énùä¶É Eòä
=i{ÉÉnùxÉ B´É Æ ¤ÉÒVÉ ¦ÉÉ®ú ¨É å Gò¨É¶É: 4.3,12.1, 14.8 B´ÉÆ
+±ÉÉ´ÉÉ ®úÉVɺlÉÉxÉ, MÉÖVÉ®úÉiÉ, ¨É®úÉ`ö´ÉÉc÷É B´ÉÆ ¨É½þÉ®úɹ]Åõ Eäò
11.4 |ÉÊiɶÉiÉ EòÒ Eò¨ÉÒ +É<*Ç <ºÉ ´É¹É Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ {ɽþSÉÉxÉä
Ê´Énù¦ÉÉ Ç IÉjä ÉÉ å Eòä ¶É¹ÖEò, +vÉ-Ç ¶É¹ÖEò, B´É Æ ¶É¹ÖEò ={É-+ÉpùÇ Eòä
MÉB ¤ÉÉ®ú½þ VÉÒxÉ°ü{ÉÉ å {É®ú +ÉMÉ ä ʴɺiÉiÞ É +vªÉªÉxÉ ÊEòªÉÉ VÉÉBMÉÉ*
81.3 ʨÉʱɪÉxÉ ½þäC]õäªÉ®ú ¨É å VɽþÉ Æ ´ªÉÉ{ÉEò °ü{É ºÉ ä ´É¹ÉÉ Ç +ÉvÉÉÊ®úiÉ
iÉÉ{É nù¤ÉÉ´É {ÉÊ®úκlÉÊiɪÉÉ å Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É Ê´ÉʦÉzÉ {ÉÉnù{É ÊGòªÉÉi¨ÉEò
(cid:127)
EòÞÊ¹É EòÒ VÉÉiÉÒ ½þè ´É ä VɱɴÉÉªÉ Ö {ÉÊ®ú´ÉiÉxÇ É B´É Æ |ÉÊiÉEòÚ±É ¨Éɺè ɨÉ
B´É Æ VÉ´èÉ®úºÉɪÉÊxÉEò Eòä ºÉ¤ÆÉvÆ É ¨É å ¨ÉCEòÉ VÉÒxÉ°ü{ÉÉ å EòÒò VÉxÉÊxÉEò
PÉ]õxÉÉ+É å Eòä ʶÉEòÉ®ú ½þÉ ä ºÉEòiÉ ä ½þé*
Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ EòÉ +vªÉªÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* <ºÉ +vªÉªÉxÉ ¨É å VÉÒxÉ°ü{ÉÉå
nùÉ ä ]õxÉ |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú EòÒ nù®ú ºÉ ä ÎM±ÉÊ®úʺÉÊc÷ªÉÉ EòiÉxÇ ÉÉ å EòÉ
(cid:127) xÉ ä ]õººÉËä±ÉMÉ BxÉlÉÊäºÉºÉ B´É Æ ÊºÉϱEòMÉ ¨É å º{ɹ]õ ʦÉzÉiÉÉ nù¶ÉÉ<Ç *Ç
|ɪÉÉMä É B´É Æ 90 ÊEò±ÉÉOÉÉ¨É |ÉÊiÉ ½þäC]õäªÉ®ú EòÒ nù®ú ºÉ ä xÉÉ<]õÅÉVä ÉxÉ
<ºÉEäò +ÊiÉÊ®úHò +xªÉ PÉ]õEòÉå VÉèºÉäÊEò BºÉEòÉä®ú¤Éä]õ,
vii
CRIDA - Annual Report 2011-12
¨É±ÉÉxä ÉÊc÷ªÉ±Éb÷ä½þÉ<c÷, ò¡òäxÉÉ±ä ºÉ B´É Æ ¨É}Ö iÉ +ʨÉxÉÉ ä +¨±ÉÉ å EòÒ EÞòÊ¹É Ê´ÉYÉÉxÉ Eåòpù
Eò¨ÉÒ {ÉÉ< Ç MÉ<*Ç +xÉºÖ ÉvÆ ÉÉxÉ ¨É å ªÉ½þ ¦ÉÒ YÉÉiÉ ½þÖ+É ÊEò ºÉ½þÒ¹hÉÖ
´É¹É Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ, V´ÉÉ®ú, ¨ÉCEòÉ, Eò{ÉɺÉ, +®ú½þ®ú, SÉxÉÉ, SÉɴɱÉ,
(cid:127)
nù±É EòÒ iÉ±Ö ÉxÉÉ ¨É å =SSÉ iÉÉ{ɨÉÉxÉ OÉɽþªÉiÉÉ ¨É å `M±ÉEÚ òɺä É’, ]õ¨ÉÉ]õ®ú B´É Æ SÉÉ®úÉ ¡òºÉ±ÉÉ å EòÒ ¤É½ä þiÉ®ú |ÉÊGòªÉÉ+É å {É®ú +ÉwÆ É
`£òÖC]õɺä É’ B´É Æ `º]õÉSÉ’Ç ¨Éå ´ÉÞÊrù ½Öþ<Ç* |Énùä¶É Eòä ®úÆMÉÉ ®úäb÷Âc÷Ò ÊVÉ±É ä ¨É å EòÖ±É 212 +OÉMÉɨÉÒ |Énù¶ÉxÇ ÉÉå
(cid:127) +ÊiÉÊlÉ-¶ÉÉEòɽþÉ®úÒ ºÉ¤ÆÉvÆ ÉÉ å {É®ú =ÎilÉiÉ CO Eòä ¨É]ä õÉ Ê´É¶±É¹äÉhÉ EòÉ +ɪÉÉVä ÉxÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* EòÞÊ¹É Ê´ÉYÉÉxÉ Eòåpù uùÉ®úÉ ¡òºÉ±É B´ÉÆ
Eòä |ɦÉÉ´É xÉ ä º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò =ÎilÉiÉ CO2 Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É EòÒ]õ {ɶÉvÖ ÉxÉ =i{ÉÉnùxÉ Eòä Ê´ÉʦÉzÉ {ɽþ±É+Ö É å EòÉ ºÉ¨Éɴɶä É Eò®úiÉ ä ½þÖB
|ÉVÉÉÊiɪÉÉ å EòÉ JÉÉtÉzÉ ={ɦÉÉMä É B´É Æ +´ÉÊvÉ 2¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉä Eò®úÒ¤É 3221 ÊEòºÉÉxÉÉ å Eòä ʱÉB 101 +ɴɶªÉEòiÉÉ +ÉvÉÉÊ®úiÉ
¤É½ä þiÉ®ú B´É Æ ºÉEòÉ®úÉi¨ÉEò lÉÒ* =ÎilÉiÉ CO Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É +xªÉ B´É Æ Eòɶè ɱÉÉxä ¨ÉJÖ É |ÉʶÉIÉhÉ EòɪÉGÇ ò¨ÉÉ å EòÉ ¦ÉÒ +ɪÉÉVä ÉxÉ ÊEòªÉÉ
|ÉÉSɱÉÉ å Vɺè ÉÊäEò VÉxɺÉJÆ ªÉÉ EòÒ +ÊvÉEòiÉÉ, 2| ÉVÉÉÊiɪÉÉ å Eòä ¦ÉÉ®ú MɪÉÉ* |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ ¨É±Ú ªÉÉEÆ òxÉ B´É Æ {ÉÊ®ú¹Eò®úhÉ Eòä +iÆ ÉMÉiÇ É, EòÞʹÉ
B´É Æ EòÒ]õÉ å Eòä Êxɹ{ÉÉnùxÉ ºÉSÚ ÉEòÉ å ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä ʦÉzÉiÉÉ Ê´ÉYÉÉxÉ EòåpùÉ å uùÉ®úÉ +{ÉxÉÉB MÉB MÉÉ´ÆÉÉ å Eòä ÊEòºÉÉxÉÉ å Eòä JÉiä ÉÉ å ¨Éå
lÉÒ* ÊEòº¨ÉÉ,å ¡òºÉ±É |ɤÉvÆ ÉxÉ, EòÞÊ¹É ªÉÉÊÆjÉEòÒEò®úhÉ, {ɶÉvÖ ÉxÉ |ɤÉvÆ ÉxÉ
{ÉhÉ Ç xɨÉÒ ºÉSÚ ÉEò {É®ú +ÉvÉÉÊ®úiÉ ´Éɪɮú±Éºä É ºÉºå É®ú xÉ]ä õ´ÉEòÇ |ɺÉÉÊ®úiÉ B´É Æ {ɶÉvÖ ÉxÉ |ÉVÉxÉxÉ ºÉ ä ºÉ¤ÆÉÊÆvÉiÉ 10 |ÉÉtè ÉÊäMÉÊEòªÉÉ å EòÉ ä EòÞʹÉ
(cid:127)
Eò´ÉEòxÉɶÉÒ ÊUôc÷EòÉ´É ºÉ±Éɽþ xÉ ä ºlÉÉÊ{ÉiÉ ÊEòªÉÉ ÊEò ¤ÉÉ´äÉÉ< Ç Eòä Ê´ÉYÉÉxÉ EòåpùÉ å uùÉ®úÉ ¨É±Ú ªÉÉÊÆEòiÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ* EòÞÊ¹É Ê´ÉYÉÉxÉ Eòåpù
90 ÊnùxÉÉ å Eòä ¤ÉÉnù ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ ¨É å nùä®ú ºÉ ä +ÉxÉ ä ´ÉÉ±É ä {ÉhÉ Ç ÊSÉkÉÒ uùÉ®úÉ Eò< Ç |ɺÉÉ®ú MÉÊiÉÊ´ÉÊvɪÉÉ å B´É Æ |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ ºÉ{iÉɽþ, IÉjä ÉÒªÉ
®úÉMä É EòÉ VÉ¤É +É®úÆ¦É ½þÖ+É iÉ¤É {ÉhÉ Ç EòÒ xɨÉÒ ºÉÒ¨ÉÉ >2.3 lÉÒ* Ênù´ÉºÉÉå(field days) B´É Æ {É¶É Ö ÊSÉÊEòiºÉÉ Eòé{ÉÉ å EòÉ ¦ÉÒ +ɪÉÉVä ÉxÉ
´É¹ÉÉ Ç +xÉ°Ö ü{ÉEò +vªÉªÉxÉÉ å xÉ ä VÉxɺÉJÆ ªÉÉ ÊxɨÉÉhÇ É {É®ú =SSÉ- ÊEòªÉÉ MɪÉÉ*
ºÉPÉxÉiÉÉ EòÒ ´É¹ÉÉ Ç Eòä |ÉÊiÉEòÚ±É |ɦÉÉ´ÉÉ å EòÉ ä nù¶ÉÉiÇ É ä ½þÖB, ªÉ½þ
¨ÉÉxÉ´É ºÉºÆ ÉÉvÉxÉ Ê´ÉEòɺÉ
º{ɹ]õ ÊEòªÉÉ ÊEò 40, 60 B´É Æ 80 ʨÉ.¨ÉÒ. ´É¹ÉÉ Ç EòÒ PÉ]õxÉÉ+Éå
EòÒ ´ÉÊÞrù ºÉ ä {ÉÉÊì±É¡òMÉºÉ EòÒ]õ, º{ÉÉcä ÷ä{]õÉ ä ʱÉ]õÖ®úÉ (43 |ÉÊiɶÉiÉ ´É¹É Ç Eòä nùÉ®è úÉxÉ Eò< Ç ´ÉYè ÉÉÊxÉEòÉ å xÉ ä nùä¶É Eòä ¦ÉÒiÉ®ú B´É Æ ¤Éɽþ®ú
(cid:127)
iÉEò) Eòä ¨ÉÉlì É ÊxÉEò±ÉxÉ ä ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä Eò¨ÉÒ +É<*Ç nùÉxä ÉÉ å ¨É å |ÉʶÉIÉhÉ |ÉÉ{iÉ ÊEòB* ºÉºÆ lÉÉxÉ ¨É å Eò< Ç ºxÉÉiÉEò B´ÉÆ
ºxÉÉiÉEòÉäkÉ®ú Ê´ÉtÉÌlɪÉÉå xÉä +{ÉxÉÒ {ÉÊ®úªÉÉäVÉxÉÉ+Éå/+xÉÖºÉÆvÉÉxÉ
+xÉiÆ É{É®Ú ú ÊVÉ±É ä ¨É å VÉ±Ö ÉÉ< Ç Eòä ÊuùiÉÒªÉ {ÉIÉ B´É Æ ÊºÉiɤÆÉ®ú Eòä |ÉlɨÉ
(cid:127)
EòɪÉÉ ç EòÉ ä {É®Ú úÉ ÊEòªÉÉ*
{ÉIÉ Eòä nùÉ®è úÉxÉ ½þÖB +ÉiÆ É®úÉʪÉEò ºÉJÚ É ää ¨ÉMÆÚ É¡ò±ÉÒ {ÉhÉ Ç ºÉ®Ö úÆMÉÒ EòÒ
iÉVä ÉÒ ºÉ ä ´ÉÊÞrù B´É Æ |ɺÉÉ®ú Eòä +xÉEÖ òÚ±É lÉ*ä +É<.Ç+É®ú.BºÉ. {ÉÒ6
{É®Ö úºEòÉ®ú B´É Æ ¨ÉÉxªÉiÉÉBÆ
B±É.+É<.ÇBºÉ.BºÉ. Eòä ´ÉMÉÔEòÞiÉ ={ÉOɽþ où¶ªÉ xÉ ä xÉɶÉÒVÉÒ´É
GòÒc÷É-+É<ÊÇEòºÉÉxÉ Eòä |ɪÉɺÉÉ å ºÉ ä ºlÉÉÊ{ÉiÉ ºÉSÚ ÉxÉÉ B´É Æ ºÉSÆ ÉÉ®ú
ºÉnÆ ¹ÚÉhÉ Eòä +ÉEòɶÉÒªÉ Ê´ÉºiÉÉ®ú B´É Æ {ÉÉSÆ É ¨ÉcÆ ÷±ÉÉ å ¨É å xÉɶÉÒVÉÒ´É (cid:127)
|ÉÉètÉäÊMÉEòÒ xÉÉì±ÉäbÂ÷VÉ ¶Éä®ú ºÉå]õ®úÉå (ºÉÆvÉÉ®úhÉÒªÉ OÉɨÉÒhÉ ®úÉäWÉMÉÉ®úÉå
Eòä ʴɺiÉÉ®ú EòÉ ä nù¶ÉÉªÇ ÉÉ*
{É®ú ®úɹ]ÅõÒªÉ EÞòÊ¹É xÉ´ÉÉäx¨Éä¹ÉÒ {ÉÊ®úªÉÉäVÉxÉÉ EòÒ ={É {ÉÊ®úªÉÉäVÉxÉÉ Eäò
+É`ö PÉ]Æ õÉ å Eòä ºÉÉ®è ú Ê´ÉÊEò®úhÉ ºÉ ä °ü¨Éxä É Eòä {É]ä õ ¨É å ºÉIÚ ¨ÉVÉÒÊ´ÉiÉÉ
(cid:127) °ü{É ¨É)å ä Eòä ʱÉB ÊnùxÉÉEÆ ò 1-3 +MɺiÉ, 2011 EòÉ ä xÉ< Ç Ênù±±ÉÒ
EòÒ ºÉJÆ ªÉÉ {É®ú ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç °ü{É ºÉ ä xÉEòÉ®úÉi¨ÉEò |ɦÉÉ´É {Éc÷É
¨Éå +ɪÉÉäÊVÉiÉ <Ç-´É±ÉÇc÷ ºÉ¨¨Éä±ÉxÉ ¨Éå +ÉÆwÉ |Énäù¶É EòÉä ¸Éä¹`öõ
ÊVɺÉEòä {ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É nùCEòxÉÒ ¦Écä ÷É å ¨É å Eò¨É {ÉÉSÉxɶÉÊHò B´ÉÆ
ʺÉÊ]õVɺå É SÉÉ<ì ºÉ {É®Ö úºEòÉ®ú ÊnùªÉÉ MɪÉÉ* ºÉºÆ lÉÉxÉ Eòä Eò< Ç´ÉYè ÉÉÊxÉEòÉå
¦ÉÉ®ú ¨É å Eò¨É ´ÉÊÞrù nùäJÉÒ MÉ<*Ç Ê´É´ÉÉä +vªÉªÉxÉ xÉ ä º{ɹ]õ
(In vivo)
xÉ ä +{ÉxÉ ä EòɪÉÉ ç Eòä ʱÉB ´ªÉÊHòMÉiÉ {É®Ö úºEòÉ®ú B´É Æ ¨ÉÉxªÉiÉÉBÆ
ÊEòªÉÉ ÊEò {ɶÉ+Ö É å EòÉ ä +ÊiÉÊ®úHò BWÉɱä ÉÉ ÊJɱÉÉxÉ ä ºÉ ä BxÉ]õÊ®úEò
|ÉÉ{iÉ EòÒ* Eò< Ç ´ÉYè ÉÉÊxÉEò ¦ÉÉ.EòÞ.+xÉ.Ö{É. Eòä ¤Éɽþ®ú |ɨÉJÖ É ºÉMÆ É`öxÉÉå
ʨÉlÉxä É =iºÉVÉxÇ É ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ É Ç Eò¨ÉÒ +É<*Ç
Eòä EòɪÉEÇ òiÉÉ Ç SÉxÖ É ä MÉB*
®úɹ]õÅÒªÉ EòÞÊ¹É VɱɴÉÉªÉ Ö ºÉ¨ÉiÖ lÉÉxÉ EòÞÊ¹É {ɽþ±É Eòä |ÉÉtè ÉÊäMÉEòÒ
(cid:127)
+´ÉªÉ´É EòÉ ä +É`ö IÉjä ÉÒªÉ {ÉÊ®úªÉÉVä ÉxÉÉ ÊxÉnùä¶ÉɱɪÉÉ å ¨É å 100 ºÉÆ{ÉEÇò B´ÉÆ ºÉ½þªÉÉäMÉ
EòÞÊ¹É Ê´ÉYÉÉxÉ EòåpùÉ å ¨É å EòɪÉÉÎÇx´ÉiÉ ÊEòªÉÉ MɪÉÉ VÉÉ ä VɱɴÉɪÉÖ
ºÉƺlÉÉxÉ {ÉhÉvÉÉÊ®úªÉÉå B´ÉÆ ºÉÆMÉ`öxÉÉå ºÉä xÉB ºÉÆ{ÉEÇò B´ÉÆ ºÉ½þªÉÉäMÉÉå
(cid:127)
Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ ¨É å SÉÉ®ú +´ÉªÉ´ÉÉ å Vɺè ÉÊäEò |ÉÉEòÞÊiÉEò ºÉºÆ ÉÉvÉxÉ |ɤÉvÆ ÉxÉ,
EòÉ ä ¤ÉxÉÉB ½þÖB ½þè VɤÉÊEò +{ÉxÉ ä iÉEòxÉÒEòÒ EòɪÉGÇ ò¨ÉÉ å EòÉ ä +É®è ú
¡òºÉ±É =i{ÉÉnùxÉ, {ɶÉ{ÖÉɱÉxÉ B´É Æ ¨ÉUô±ÉÒ {ÉɱÉxÉ iÉlÉÉ ºÉºÆ lÉÉMÉiÉ
+ÊvÉEò |ɦÉÉ´ÉÒ °ü{É ºÉ ä EòɪÉÉÎÇx´ÉiÉ Eò®úxÉ ä Eòä ʱÉB {É®Ö úÉxÉ ä ºÉ{ÆÉEòÉç
½þºiÉIÉ{äÉÉ å EòÉ ºÉ¨ÉÉvÉÉxÉ Eò®ú ®ú½þÉ ½þè* |ÉÉ®úÆ¦É ¨É å ÊEòºÉÉxÉÉ å EòÉ
EòÉ ä xÉ´ÉÒEò®úhÉ B´É Æ ¨ÉVɤÉiÚ ÉÒ |ÉnùÉxÉ Eò®ú ®ú½þÉ ½þè*
{ÉÖxÉÌxÉ´Éä¶ÉxÉ =iºÉɽ´ÉvÉÇEò ®ú½þÉ, VÉèºÉäÊEò |ÉÉEÞòÊiÉEò ºÉƺÉÉvÉxÉ
|ÉEòɶÉxÉ
|ɤÉvÆ ÉxÉ ½þºiÉIÉ{äÉÉ å Eòä {ÉÊ®úhÉɨɺ´É°ü{É VÉ±É ={ɱɤvÉiÉÉ ¨É å ¨É½þi´É{ÉhÚ ÉÇ
+ʦÉVÉÉiÉ ºÉ¨ÉÒIÉÉ {ÉÊjÉEòÉ+É å ¨É å ºÉºÆ lÉÉxÉ Eòä ´ÉYè ÉÉÊxÉEòÉ å Eòä 75
ºÉÖvÉÉ®ú ½Öþ+É B´ÉÆ ÊVɺɺÉä =i{ÉÉnùEòiÉÉ ¨Éå ´ÉÞÊrù ½Öþ<Ç* <ºÉÒ (cid:127)
±ÉJä É |ÉEòÉʶÉiÉ ½þÉ ä SÉEÖ òä ½þé* ¦ÉÉ®úÒ ºÉJÆ ªÉÉ ¨É å {ÉºÖ iÉEòå, ¤É±Ö ÉÊä]xÉä
|ÉEòÉ®ú, VɱɴÉɪÉÖ Ê´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ SÉÖxÉÉèÊiɪÉÉå ºÉä ÊEòºÉÉxÉÉå EòÉä VÉÚZÉxÉä ¨Éå
B´É Æ {ÉºÖ iÉEòÉ å Eòä +vªÉÉªÉ ¦ÉÒ |ÉEòÉʶÉiÉ ½þÖB ½þé*
ºÉ½þɪÉiÉÉ Eò®úxÉ ä Eòä ʱÉB ={ɱɤvÉ |ÉÉtè ÉÊäMÉÊEòªÉÉ å Eòä |Énù¶ÉxÇ É Eòä
|ɪÉÉºÉ ÊEòB VÉÉ ®ú½þä ½þé*
viii