University of Groningen Groningen, een stad apart van den Broek, Jan

193 Pages·2017·2.97 MB·Dutch

1 G ,
roninGen een stad apart
Over afstand en de effecten ervan
Alles wat bestaat wordt mede bepaald door zijn plaats zuiden door mensen van Saksische herkomst. Deze
in de ruimte. Dat geldt ook voor steden. Of neder- bevolkingen hadden hun eigen zeden en gebruiken,
zettingen zich ontwikkelen tot marktplaats, centrum en spraken verschillende talen en dialecten. Rengers
van rivier- of zeehandel, bestuurszetel of industrie- wijst erop welke gevolgen de ligging van Groningen
stad hangt in hoge mate af van hun situering. Een had voor de functie van deze plaats. Groningen werd
beschouwing over de geografische plaats van een de plek waar mensen uit de omgeving en kooplieden
stad kan een perspectief bieden dat helpt bij het in- van verder weg elkaar ontmoetten en handel konden
terpreteren van de verschijnselen die zich in de loop drijven. De negentiende- en twintigste-eeuwse lite-
van haar ontwikkeling hebben voorgedaan en biedt ratuur beschrijft niet alleen het fysisch-geografische
mogelijkheden tot vergelijking met steden waarop milieu, maar heeft ook oog voor de omliggende ge-
eenzelfde etiket kan worden geplakt. Niet voor niets bieden, die de basis waren van Groningens bestaan
beginnen stadsgeschiedenissen vaak met een beschrij- en tegelijk ook het verzorgingsgebied vormen dat
ving van het geografische decor. vanuit Groningen wordt bediend. Van het grote aan-
Ook met Groningen is dat het geval. Wanneer de tal auteurs die dit thema min of meer uitvoerig ter
geschiedschrijver al geen beeld schetst van de kale en sprake hebben gebracht, noem ik bij wijze van voor-
onherbergzame, door ijzige windvlagen geteisterde beeld slechts H.A. Wijnne, J. Huizinga (‘Groningen
vlaktes van de periode na de laatste ijstijd, dan is het als spin in een web’), H.J. Keuning, P. Kooij en M.
eerste shot toch wel dat van een Drents dorpje dat Schroor.2
idyllisch gelegen is op het noordelijke uiteinde van Minder aandacht is er tot dusver geweest voor
de Hondsrug, aan weerszijden waarvan twee stroom- een derde aspect van Groningens ligging, dat toch
pjes zeewaarts kronkelen. Dit is ook het beeld dat van groot belang is geweest voor zijn ontwikkeling.
zestiende- en zeventiende-eeuwse geschiedschrijvers Ik doel op de fysieke afstand tussen Groningen en
als Johan Rengers van Ten Post en Ubbo Emmius op- de opeenvolgende machtscentra: Utrecht, Arnhem,
roepen. Groningen is een grensplaats, waar gebieden Dresden, Brussel, Den Haag en in toenemende mate
aan elkaar raken die zich niet alleen onderscheiden opnieuw Brussel. Het relatief grote aantal kilometers
door hun verschillende fysisch-geografische struc- dat stad en gewest Groningen scheidt van de plaatsen
tuur, maar ook in etnisch opzicht van elkaar verschil- waar de beslissingen werden en worden genomen,
len.1 De kleilanden in het noorden worden bewoond heeft niet alleen praktische gevolgen gehad, maar
door een Friese bevolking, de zandgronden in het heeft ook altijd geleid tot een grote ‘psychologische’
GroninGen, een stad apart
14
afstand. Groningen was altijd in meer dan één be- zo weinig aandacht is gewijd aan het hier als derde
tekenis ‘ver weg’ en beleidsbepalers hebben er altijd genoemde aspect van Groningens situering in de
minder aandacht aan besteed dan aan regio’s dichter ruimte, want er zijn redenen om aan te nemen dat
bij hen in de buurt.3 de cascade van uitvloeisels ervan het speelveld voor
In het tweede deel van de Algemene Geschiedenis het menselijk handelen veel sterker heeft ingeperkt
der Nederlanden is over het thema van Noordneder- dan men misschien zou denken. Ik geloof zelfs dat
lands ‘afgelegenheid’ niet veel meer te vinden dan de ‘afstand’ hèt sleutelbegrip is in de geschiedenis van
opmerking dat afstand een ‘wat al te simpele’ verkla- Groningen. Wie goed kijkt, ziet in de geschiedenis
ring is voor een afwijkend ontwikkelingspatroon.4 In van stad en gewest overal de directe en indirecte ef-
de late middeleeuwen bestond echter een traditie vol- fecten van dit gegeven. Het zou daarom prachtig zijn
gens welke de Friese landen – waartoe ook Groningen wanneer eens een serieuze poging zou worden gedaan
en de Ommelanden gerekend werden – een groot en om het verleden van Stad en Lande en hun wijdere
machtig, maar vooral afgelegen, ontoegankelijk en omgeving vanuit de gezichtshoek van de geografische
dus sprookjesachtig rijk waren.5 In de zestiende eeuw en psychologische afstand te interpreteren. Het hier-
wisten de Groningers en de bewoners van het omrin- na volgende heeft niet de pretentie zo’n studie te zijn.
gende platteland dat de afgelegenheid van hun gebied De bedoeling ervan is tweeërlei: ik wil (1) voorstellen
ook politieke consequenties had. Sprekend over de om het Groninger verleden wat meer te beschouwen
vervolging van hervormingsgezinden halverwege de vanuit het perspectief dat ik hier op het oog heb, en
zestiende eeuw, wijst een anonieme kroniekschrijver (2) enkele aanzetten geven voor nader onderzoek in
erop, dat men daarvan in het noorden eigenlijk nau- de bedoelde richting.
welijks last had. De plakkaten joegen deze en gene
misschien wel wat schrik aan, maar uitgevoerd wer- In zijn boek over het gebied van de Middellandse Zee
den ze niet of nauwelijks. De autoriteiten ontkenden ten tijde van Filips II heeft Fernand Braudel boeien-
gewoon dat er ketters waren en het ‘Bourgondische de beschouwingen gewijd aan de moeilijkheden die
hof’ in Brussel was te ver weg om te kunnen ingrij- geografische afstanden opleverden voor de bestuur-
pen. Bovendien genoten ‘deese Vriesche landen’ op ders van zestiende-eeuwse staten. ‘In die tijd is afstand
grond van de met hen afgesloten verdragen veel meer altijd en overal de vijand. Hij put mensen, staten en
vrijheid dan de overige Nederlanden.6 vooral grote rijken uit. Verlamd door de ruimte moe-
Ook vandaag de dag, in onze tijd van vliegtuigen, ten ze nederlagen incasseren aan de uiteinden van
internet, e-mails, wereldomspannende economische hun territoir, in de brede randgebieden waarover ze
netwerken en financiële globalisering, is afstand een nauwelijks of geen macht kunnen uitoefenen en waar
factor van betekenis. De inschatting van culturele, hun zwakte aan de dag treedt.’8 Wie vanuit een cen-
politieke, geografische en economische afstand met trum controle wil uitoefenen over gebeurtenissen in
de daaraan verbonden hindernissen en de daaruit de periferie heeft inderdaad een groot probleem. Maar
voortvloeiende kosten en risico’s is van beslissende voor wie zelfstandig zijn gang wil gaan is het juist ple-
invloed op het marketingbeleid van internationaal zierig wanneer er geen machtige pottenkijkers in de
opererende ondernemingen.7 buurt zijn. Afstand heeft zowel voordelen als nadelen,
Het is jammer dat in de literatuur tot dusver en het is alleen het perspectief van de beschouwer, de
GroninGen, een stad apart
15
in het geding zijnde belangen of de tot norm der din-
gen verheven afloop van de gebeurtenissen, die be-
paalt of iets al dan niet ‘gunstig’ is geweest. Dicht bij
het vuur zitten betekent meer dan anderen profiteren
van de gunst van hogere machten, maar ook een gro-
tere kans om door hun toorn getroffen te worden.
Hoe dit ook zij, de perifere ligging van Stad en
Lande en de geringe belangstelling die dit gewest van
zijn heren genoot, hebben de Groningers en de be-
woners van de Friese kustgebieden meer dan anderen
gedwongen om hun zaken zelf te regelen en hebben
hun tegelijk de ruimte gegeven om dat ook werkelijk
te doen.9 Beide factoren hebben bovendien Gronin-
gens hang naar onafhankelijkheid – men zou het ook
eigengereidheid kunnen noemen – versterkt.10
Sinds bestuurders het als hun taak zien de we-
reld te veranderen hebben zij altijd gedacht ook het
psychologische probleem te kunnen oplossen door
het verbeteren van de infrastructuur: nu zijn het
nieuwe snelwegen, spoorlijnen en zweeftreinbanen
die de afstand tussen Holland en Groningen moe-
ten verkleinen. Maar het is de vraag of die opzet echt
zal lukken: zolang het geld vooral in de Randstad
wordt verdiend, het beleid daar wordt gemaakt en
Nederland een wat kneuterig en in zichzelf gekeerd
landje is, zal Groningen erg ver weg blijven. Ik heb
de spreekwoordelijke afgelegenheid van Groningen
nooit beter weergegeven gezien dan in de cartoon die
Nico Visscher maakte naar aanleiding van de ruimte-
vlucht van Wubbo Ockels in 1984.11 Cartoon van Nico Visscher bij de ruimtevlucht van Wubbo
Ockels in 1984.
Groningens afgelegenheid heeft deze plaats in meer De tekening verscheen in het Nieuwsblad van het Noorden van
dan één opzicht tot een aparte stad gemaakt. A par- maandag 6 augustus 1984 en is later opgenomen in: Lammert
te is Latijn en betekent ‘terzijde’. Op basis van die Doedens, De wereld boven Zwolle. 30 jaar regionale geschiedenis
oorspronkelijke betekenis kunnen wij het woord in prenten van Nico Visscher [1993] 59.
‘apart’ niet alleen gebruiken om er dingen mee aan
te duiden die afgelegen of afgezonderd zijn, maar
ook om de eigenaardigheid van iets aan te geven.
GroninGen, een stad apart
16
Tegenwoordig valt het met de eigenaardigheid van zelfstandige stad in grote lijn te volgen en daarbij aan
Groningen wel mee. Ook de afgelegenheid telt niet te tekenen waar of in welk opzicht de in Groningen
meer zo zwaar als vroeger, zij het dat ze een niet te gerealiseerde autonomie afwijkt van die welke we van
onderschatten factor blijft. In de periode waarover elders kennen.
de hier gebundelde studies handelen was Gronin-
gen echter wel degelijk een stad die in verschil- Voor degene die in de middeleeuwen de konings- of
lende opzichten afweek van hetgeen in dominante keizerstroon bezette, waren de enorme afmetingen
Nederlandse gewesten als Brabant en Holland ge- van het Heilige Rijk en dienovereenkomstige afstan-
bruikelijk was. En afgelegen was ze zeker. Alle re- den tussen de belangrijke centra een probleem: hoe
den dus om Groningen een aparte stad te noemen. valt zo’n enorm gebied in de praktijk te beheersen?
In dit hoofstuk wil ik op een min of meer schets- Als we ons werkelijk in deze vraag willen inleven,
matige manier laten zien welke uitwerking Gronin- moeten we onze huidige voorstelling van de staat
gens ‘apartheid’ of afgelegen ligging direct of indirect vergeten. Wij zijn gewend dat de (centrale) over-
heeft gehad op de externe relaties van de stad en op heid zich met alle mogelijke aspecten van het leven
haar interne structuur. Het eerste thema is dat van bemoeit en dat het hele land overdekt is met een
Groningens verhouding tot de stadsheer, die geken- dicht netwerk van overheidsinstanties. Daarvan was
merkt wordt door een opmerkelijk lang volgehouden in de middeleeuwen geen sprake. De staat (het Rijk)
en succesvol streven naar autonomie. Het tweede be- was meer een idee dan een voor elk individu waar-
treft Groningens verhouding met de omgeving, die neembare werkelijkheid. Deze toestand leende zich
kan worden beschreven in termen als dominantie en niet voor grote en veelomvattende ambities van de
centraliteit. Het derde thema tenslotte, de interne or- heerser. De vorst liet zijn onderdanen daarom vrij-
ganisatie van de stad, vertoont als meest opvallende wel geheel met rust en stond hun toe hun leven te
trek het langdurige voortbestaan van wat door som- leiden volgens de gebruiken waaraan zijzelf en hun
migen wordt aangeduid als middeleeuws ‘communa- volksgenoten al generaties lang gewend waren. Maar
lisme’. ook voor een heerser met beperkte ambities waren de
afstanden groot. De interne samenhang van het Rijk
1.1 GroninGen en zijn heren: op de bestond uit een netwerk van persoonlijke relaties:
bres Voor autonomie de vorst legde stukjes van zijn hoge gezag in handen
van vertrouwde personen, meestal lokale en regionale
Voor alle duidelijkheid zij voorop gesteld: zelfstan- groten die, in ruil voor hun nieuwe waardigheid, ta-
digheid is geen Groningse specialiteit. Integendeel. ken en rechten, trouw zwoeren aan de koning. De al-
Autonomie, in welke vorm of mate dan ook, is een dus met koninklijk gezag beklede leenmannen gaven
essentieel kenmerk van de middeleeuwse en vroegmo- delen van de verkregen macht door aan vertrouwelin-
derne stad. Steden beschikten over een eigen ‘recht’. gen op een lager niveau, die hetzelfde ook nog weer
Dat wil zeggen dat ze niet onderworpen waren aan herhaalden. Zo ontstond een piramide van relaties
het landrecht dat op het platteland en in de daar ge- die het hele rijk omvatte.
legen nederzettingen gold.12 Het is mijn bedoeling in Het beeld van de piramide is wat vorm en relaties
het navolgende de ontwikkeling van Groningen als betreft weliswaar passend, maar een statischer bouw-
GroninGen, een stad apart
17
De giftbrief van koning Hendrik III.
Aan het vierde deel van zijn Monumenta Groningana veteris aevi inedita, dat in 1830 bij J. Oomkens te Groningen verscheen, voegde
R.K. Driessen deze lithografische facsimile toe van de akte van 21 mei 1040, waarbij koning Hendrik III een landgoed in de villa
Cruoninga aan de kerk van Utrecht schonk. Deze kopie is, in de woorden van Driessen, ‘onder het opzigt van den Heer Substituut
Archivarius De Jonge, door den kundigen Abrahams vervaardigd’ (Driessen, Monumenta iv 859, noot a).
werk dan een piramide is moeilijk voorstelbaar. Dat onderdelen ervan of schiepen althans een illusie van
statische aspect moeten we echter proberen los te la- eenheid en samenhang.
ten wanneer we aan het middeleeuwse koningschap
denken. De koning had immers geen vaste residen- 1.1.1 Koning, bisschop en ‘universitas in Groninge’
tie en was voortdurend met zijn hele hofhouding en
verdere aanhang op reis langs de verschillende steun- Wanneer we vernemen dat koning Hendrik III in
punten van zijn rijk. Ook deze voortdurende ver- 1040 aan de bisschop van Utrecht een landgoed in
plaatsingen zorgden voor enige samenhang tussen de Groningen schenkt met de bijbehorende grafelijk-
GroninGen, een stad apart
18
heid, past deze schenking in het hierboven geschetste maar ook hier hadden de vertegenwoordigers van
model. Eerder was Drenthe (met inbegrip van Gro- ‘Utrecht’ met heftige oppositie te maken en kwam
ningen) in handen geweest van de hertog van Lotha- het tot strijd en verwoesting.
ringen, maar het is niet erg waarschijnlijk dat die ook Korte tijd later, in de jaren dertig van de dertien-
in het afgelegen noordelijke deel van zijn territoir het de eeuw, lukte het de toenmalige bisschop wel om de
rijksgezag effectief heeft kunnen vertegenwoordigen. Drenten tot inkeer te brengen, maar zijn succes was
Door de schenking van 1040 werd het net van gezag niet blijvend (1234). Halverwege diezelfde dertiende
zeker in geografische zin verder verfijnd: Groningen eeuw veranderde ook de situatie in Groningen. Ook
lag in ieder geval minder ver van de bisschopszetel hier bleken de vertegenwoordigers van het bisschop-
van Utrecht. Maar in de praktijk bleek ook de af- pelijke gezag zich niet te kunnen handhaven. De kro-
stand tussen Groningen en Utrecht te groot. Boven- niek van Wittewierum noemt twee groeperingen, de
dien voltrokken zich hier zoveel ontwikkelingen die Gelkingen en de Papelingen, die zich reeds in 1242
bemoeienis van ‘hogerhand’ nodig maakten, dat de gewapenderhand verzetten tegen de prefect.14 Toen
bisschop niet in staat was hieraan leiding te geven deze oppositie de overhand kreeg, hoefde de prefect
door tijdelijke vertegenwoordigers of door de bood- weliswaar niet helemaal het veld te ruimen, maar hij
schappers die hij stuurde. Zo past ook de benoeming, raakte wel een flink deel van zijn zeggenschap kwijt.
halverwege de twaalfde eeuw, door bisschop Hartbert Degenen die daarvan profiteerden waren lokale figu-
van zijn broer Leffard tot zijn permanente vertegen- ren en – vooral – diegenen uit de Friese Ommelan-
woordiger in Groningen (prefect) in het piramide- den die van de Groninger markt gebruik maakten
model.13 (1250-1251). De bisschop kon daar niets tegen doen.
Wanneer de omstandigheden dat vereisten, bleef Enkele jaren later mislukte ook een poging van de
de bisschop zich ook zelf nog wel met het noordelijke bisschop om de dorpen van Drenterwolde – het ten
deel van zijn gebieden bemoeien, maar hij werd daar- oosten van de Hunze gelegen deel van het ‘Utrechtse’
bij ernstig gehinderd door de afstand en de ontoe- gebied – tot gehoorzaamheid te dwingen (1259).
gankelijkheid van deze streken. Drenthe was vanuit Overigens waren Drenthe en Groningen niet de
het zuiden alleen benaderbaar via de Bisschopsberg enige streken die buiten het bereik van de bisschop
tussen Steenwijk en Havelte en langs Hulsvoorde tus- van Utrecht lagen. Ook het gebied dat we later Over-
sen Dalen en het in oorsprong Sallandse Coevorden. ijssel zijn gaan noemen, lag zover weg dat hij er geen
Voor de rest was het gebied afgesloten door moeras- effectief gezag kon handhaven.15
sen die vrijwel het hele jaar door ondoordringbaar
waren. Toen de Drenten zich tegen zijn gezag ver- Alvorens verder in te gaan op de verhouding tussen
zetten, lukte het de bisschop wel een groot leger bij de bisschop en zijn stad in ‘het hoge noorden’, is het
elkaar te krijgen, maar hij slaagde er niet in om hier- nuttig om enige aandacht te schenken aan een stukje
mee de opstandelingen tot de orde te roepen. Erger politieke theorie. Hierboven heb ik de middeleeuwse
nog, zijn leger werd in de pan gehakt en samen met staat met een piramide vergeleken. We hebben gezien
vele van zijn ridders vond hij een smadelijke dood in hoe de relaties binnen deze piramide in het verticale
het moeras bij Ane (1227). In Groningen stonden de vlak liggen: macht en bescherming dalen vanaf de
prefect en zijn helpers aan de kant van de bisschop, top naar beneden, verantwoording en trouw gaan
GroninGen, een stad apart
19
van onder naar boven. Het kan echter ook andersom: kan worden besproken zonder gebruik te maken van
de macht kan vanaf de basis naar boven worden ge- de beide ‘verticale’ visies op de macht, en stelt tege-
delegeerd, waarna de nieuwe machtsdragers verant- lijkertijd ook de relaties in het horizontale vlak aan
woording naar beneden moeten afleggen. Bovendien de orde. Ik doel hier op het woord universitas, dat we
moeten we rekening houden met de mogelijkheid aantreffen in een oorkonde van 14 november 1245.
dat er op verschillende niveaus ook relaties in het ho- De akte betreft de verkoop door een zekere Alfgerdis
rizontale vlak ontstaan. en haar zonen, ‘onze cives (burgers)’, van goederen
Ofschoon ze beide van één en hetzelfde vertrek- aan het onder Helpman gelegen klooster Essen.18 De
punt uitgaan, staan de ‘dalende’ en ‘klimmende’ vor- ‘wij’ die het stuk doen uitgaan, zijn de aldermans en
men van machtsdelegatie lijnrecht tegenover elkaar universitas in Groningen. Op dit moment interes-
en sluiten ze elkaar strikt genomen uit.16 Dat ge- seert ons vooral het begrip universitas, op de alder-
meenschappelijke uitgangspunt is de wetenschap dat mans kom ik verderop nog te spreken.
God zelf de bron is van alle macht. Volgens de ene
visie is Gods macht overgegaan op de keizer die bo- Vooral onder Duitse invloed zou de jongere literatuur
ven alles staat. Van de keizer is alle wereldlijke macht over het oude Groningen de indruk kunnen wekken
op aarde afhankelijk. De keizer staat boven de wetten dat we de universitas als een echte organisatievorm
(hij is legibus solutus, ‘van de wetten los’), hij is zelf moeten zien en dat het woord universitas vooral ‘ge-
de levende wet (lex animata). De andere visie staat meenschap van stadsburgers’ betekent.19 Omdat hier
daar tegenover: Gods almacht openbaart zich in de gemakkelijk misverstanden kunnen ontstaan, is het
natuur en krachtens de natuur zijn het de mensen goed enkele regels aan dit begrip te wijden. In prin-
zelf die over hun samenleving gaan. Ze kunnen die cipe betekent het woord universitas niet meer dan een
zeggenschap geheel of gedeeltelijk overdragen aan veelheid die een eenheid is geworden,20 als zodanig
personen van hun keuze. De eerste visie wordt in ver- wordt gezien en ook als zodanig optreedt. Het woord
band gebracht met het laat-Romeinse keizerschap, de universitas zelf zegt niets over de reden waarom het
tweede met antieke opvattingen over volksoevereini- hiermee aangeduide collectief tot stand is gekomen,
teit en oud-Germaanse gewoonten. Sommigen hou- noch over de aard van de band die de leden ervan
den deze theorieën strikt gescheiden en huldigen ook met elkaar verbindt of over de vraag ten opzichte van
de opvatting dat de top down visie in de tijd vooraf is wie of wat het zich als een eenheid gedraagt. In de
gegaan aan de bottom up visie.17 praktijk kan het daarom gaan om personen die in
Wat men in theorie netjes kan scheiden blijkt in eenzelfde plaats wonen, mensen die eenzelfde ambt
de praktijk moeilijker uit elkaar te houden. Het is vervullen of eenzelfde broodwinning hebben. Het
hier niet de plaats om over dit thema veel verder uit te feit dat ze als eenheid optreden en hun eigen regels
weiden. Ik moet de verschillende visies op de macht maken kan men zien als een blijk van machtsvorming
evenwel noemen, omdat we ze nu en ook verderop in in het horizontale vlak.
dit betoog nog tegenkomen. We stuiten erop wanneer De middeleeuwse juristen die deze horizontale
we de oudste oorkonde ter hand nemen, waaruit een verbanden een plaats probeerden te geven in hun ge-
bepaalde vorm van lokale organisatie in Groningen leerde constructies, wisten er eigenlijk niet goed raad
blijkt. Deze tekst vermeldt een begrip dat niet goed mee. Theoretisch en logisch gezien konden ze niet
GroninGen, een stad apart
0
bestaan. Ze pasten weliswaar in de antieke traditie
van volkssoevereiniteit die sinds het einde van de
twaalfde eeuw werd opgepikt, maar botsten met het
even eerbiedwaardige idee dat macht van bovenaf ge-
delegeerd wordt. 21 De universitas was dus bij uitstek
de plaats waar de dalende en de klimmende visies op
de macht op elkaar stuitten. Zoals men van rechts-
geleerden kan verwachten, omschreven zij het begrip
universitas in juridische zin. Voor hen onderscheidt
deze ‘veelheid als eenheid’ zich door het bezit van be-
paalde rechten: het collectief beschikt over rechten die
de individuele leden ervan niet hebben en het heeft
ook ten opzichte van de buitenwereld een eigen juri-
dische positie. De theoretici losten het probleem van
de elkaar uitsluitende modellen van machtsvorming
op door vast te stellen, dat de universitates erkenning
behoefden van het competente ‘hogere gezag’. Daar-
mee sloten ze aan bij de praktijk die ze om zich heen
waarnamen. Vorsten gingen vaak over tot het erken-
nen van de collectieven, die zich spontaan hadden Het zegel van Humsterland toont de kerken van Oldehove,
gevormd. In vele gevallen gebeurde dat echter willens Niehove en Saaksum.
nillens: de vorst zag zich genoodzaakt een situatie te Afbeelding uit het Oorkondenboek van Groningen en Drente,
accepteren die hij weliswaar ongewenst en ook onge- plaat vi.
past achtte, maar waartegen hij in de praktijk niets
kon doen.22
Pierre Michaud-Quantin heeft voor zijn studie grijpen wanneer ze meenden daarin bedreigd te wor-
over de universitas vele wetsteksten, beschouwin- den’.23
gen en commentaren van middeleeuwse juristen en Een ander beeld rijst echter op wanneer we naar
oorkondenboeken uit heel West-Europa bestudeerd. de middeleeuwse bronnen uit Noordoost-Nederland
Hij deelt mee dat de door hem gebruikte teksten en kijken. Ik noem hier enkele voorbeelden van het ge-
documenten uitwijzen dat voor het ontstaan en de bruik van het woord universitas in deze regio. Het
organisatie van een collectief inderdaad een hande- randschrift van het zegel van het landschap Humster-
ling nodig was van een hogere macht, wereldlijk of land luidt s<iGillum> VniVersitatis terre Vmerke,
geestelijk, en dat die hogere machten, als ze eenmaal hetgeen betekent: ‘zegel van de universitas van het
hadden ingestemd met de vorming van een universi- land Humerke’.24 Een dergelijk randschrift treft men
tas, deze nauwgezet en ‘van nabij’ in de gaten hielden, ook aan op het landszegel van Vredewold.25 Wanneer
benauwd als ze waren voor verdere inbreuken op hun de raadsheren en gezworenen (consules ac jurati) van
soevereine rechten, ‘klaar om met gestrengheid in te Fivelgo en de buren (cives) van Appingedam26 in 1308
GroninGen, een stad apart
1
de bisschop van Utrecht erop wijzen dat de markten schrift vastgelegde wetten van het Rijk als gelijkwaar-
in Groningen onveilig zijn en dat kooplieden beter dig zagen met plaatselijk geldende gewoonten; maar
naar de markt van Appingedam kunnen komen, be- zeker voor de lokale regelgeving was de gewoonte de
loven ze dat kooplieden die vanwege een handelscon- eerste en belangrijkste rechtsbron.30 Ook een man als
flict in gijzeling zijn genomen, op bepaalde voorwaar- Guillaume d’Auvergne was praktisch ingesteld: hij
den zullen worden vrijgelaten. Met deze belofte gaan beschouwde alle inwoners van Parijs als een collec-
ze een verplichting aan die het hele landschap Fivelgo tief, omdat ze allemaal in dezelfde plaats woonden.
bindt. Ook hier wordt het collectief van alle Fivelgo- Over rechten repte hij daarbij niet. Een dergelijke
ers aangeduid met de woorden universitas terre nostre opstelling blijft veel dichter bij de oorspronkelijke
(‘het collectief van ons land’).27 Hetzelfde zien we betekenis van het woord universitas: veelheid als een
met betrekking tot Drenthe. Er zijn vele oorkonden eenheid gezien, ongeacht de aard van de onderlinge
bewaard gebleven waarin sprake is van de universitas band en de juridische status van het collectief.31
terre Threntie, de ‘universitas van het land Drenthe’.28
Tenslotte wil ik wijzen op de universitas clericorum Hoe dit alles ook zij, uit de aangehaalde voorbeel-
Drentie (‘de universitas van geestelijken van Drenthe’) den blijkt dat het beslist niet alleen stadsbewoners
en de universitas gretmannorum in Ostergo (‘de uni- waren die een universitas vormden.32 Mogelijk is in
versitas van grietmannen in Oostergo’).29 al deze gevallen, waarbij zeker ook de universitas in
We mogen zonder meer aannemen, dat we in deze Groninge moet worden meegenomen, sprake geweest
voorbeelden te maken hebben met collectieven die van een soort ‘genootschap’, bestaande uit personen
zichzelf als een rechtspersoon zagen en waarbinnen die zich door het zweren van een onderlinge eed aan-
aparte, eigen regels golden. Van enige erkenning door eengesloten hadden en waarin ‘burgergemeenschap
‘competente autoriteiten’ is evenwel niets bekend. en geloofsgemeenschap samenvallen’.33 Voor zover ik
Wellicht hechten we teveel waarde aan de theorie, kan zien bevatten de genoemde documenten echter
wanneer we formele erkenning als een noodzakelijke geen concrete aanwijzingen daarvoor. We weten dat
voorwaarde zien voor het bestaan en het functioneren er sinds de elfde eeuw overal sprake was van vredes-
van een universitas, en hebben we te weinig oog voor genootschappen. Het wezenlijke element hierin was
de praktische zin die ook de middeleeuwers zelf aan de eed die alle deelnemers zwoeren om de vrede te
de dag legden wanneer ze op moeilijke problemen bewaren. Wie de eed brak kon door de anderen wor-
stuitten. Daar waar men wèl een zelfstandig collectief den vervolgd. De samenhang en orde in de middel-
zag optreden, maar niets bekend was van een formele eeuwse samenleving berustten voor een groot deel op
erkenning, moest men, zo hebben de juristen wel- aldus geknoopte netwerken van bezworen verplich-
licht geredeneerd, aannemen dat de competente vorst tingen. Het is aannemelijk dat ook de inwoners van
de facto de betreffende universitas had geaccepteerd, Groningen zich tot een dergelijk genootschap heb-
zodat men toch kon spreken van een rechtsgeldige ben aaneengesloten. Maar er zijn ook andere omstan-
situatie. Zeker wanneer een collectief in de praktijk digheden denkbaar, die de Groningers tot samenwer-
al lange tijd onafhankelijk gedrag vertoonde, waren king en het formuleren van eigen spelregels hebben
middeleeuwse juristen geneigd een dergelijk gebruik genoopt. Ik denk hierbij aan de eisen die het beheer
als rechtmatig te zien. Het lijkt erop dat zij de op van gemeenschappelijke landerijen en de ontginning
GroninGen, een stad apart

van woeste grond in de omgeving stelden, en mis- kooplieden die gebruik maakten van Groningens
schien ook aan de oppositie tussen vrije Groningers gunstige ligging, zich hier gevestigd hadden en el-
enerzijds en degenen die tot de verschillende hofkrin- kaar hulp hadden beloofd bij de uitoefening van hun
gen behoorden anderzijds. risicovolle métier, bij het onderhouden van contacten
Daar waar het woord universitas niet gevolgd met vreemdelingen en het maken van reizen in den
wordt door een zelfstandig naamwoord dat een be- vreemde.36
paalde categorie van personen aanduidt, moeten we Van enige invloed van de bisschop of zijn ver-
daar zoiets als ‘volberechtigde of “meetellende” inwo- tegenwoordigers op deze ontwikkeling blijkt niets,
ners (burgers of buren) van een rechtskring’ bij den- maar ook overigens tasten we in het duister over de
ken.34 Zolang andere en vooral duidelijkere aanwij- manier waarop in Groningen een stedelijke raad als
zingen ontbreken, lijkt het verstandig om het begrip rechts- en bestuurscollege tot stand is gekomen.
universitas op te vatten als ‘de totaliteit’ of ‘het geheel’
van de betrokken personen en verder elke suggestie Toen in het begin van de veertiende eeuw hevige on-
omtrent de aard en status van dit collectief te vermij- lusten uitbraken binnen Groningen trad de bisschop
den. Omdat het hier om niet meer dan kleine nuan- van Utrecht wel op als vredestichter.37 Een van de
ces gaat, suggereert men door het gebruiken van een strijdende partijen werd toen aangeduid als ‘die van
term als ‘genootschap’ misschien al meer formele in- de Herestraat’ en bestond uit aanhangers van prefect
stitutionele structuur dan er in werkelijkheid was.35 Ludolf van Gronebeke. Deze groepering kan daarom
als de ‘Utrechtse’ partij worden gezien. Hun tegen-
Over de manier waarop Groningen in de dertiende standers vormden de ‘Westerpartie’ en stonden aan
eeuw werd bestuurd weten we vrijwel niets met zeker- de kant van de stedelijke raad. Uit niets blijkt dat bis-
heid. Latere gegevens en vergelijkingen met gebeur- schop Gwijde van Avesnes de partij van ‘heer Ludolf’
tenissen en toestanden elders maken aannemelijk dat als ‘de zijne’ zag en de ‘raadspartij’ als zijn tegenstan-
er, deels in samenwerking met de vertegenwoordiger ders. De bisschop lijkt in 1310-1311 te zijn opgetre-
van de bisschop en deels in oppositie tegen diens den als een onpartijdige scheidsrechter. Hij noemde
gezag, geleidelijk een vorm van lokaal zelfbestuur is Groningen niet eens ‘onze stad’, ofschoon hij dat als
ontstaan. Zoals ik hierboven reeds aangaf, is er in het hoofd van het Sticht toch echt wel had kunnen doen.
oude Groningen, naast de koninklijke (later Utrecht- Maar wie hieruit de conclusie zou willen trekken dat
se) bezittingen en de hof van het klooster Werden, Groningen in het begin van de veertiende eeuw al he-
waarschijnlijk ook ruimte geweest voor vrije hofste- lemaal onafhankelijk is, vergist zich. In zijn uitspraak
den. Als dat inderdaad het geval is geweest, mag men van 3 februari 1310 gebood de bisschop de Gronin-
aannemen dat er naast de hoforganisaties nog min- gers om het bestaande stadsrecht aan te vullen met
stens twee andere vormen van lokale samenwerking enkele bepalingen die moesten voorkomen dat er
zijn geweest: (1) een soort dorpsbestuur, bestaande opnieuw soortgelijke onlusten zouden uitbreken. Dit
uit de eigenaren van hofsteden van een bepaalde wijst erop dat hij wel degelijk in de positie was om
omvang, dat de gemeenschappelijke gronden (de de stedelingen aanwijzingen te geven. De bisschop
marke) beheerde en andere gezamenlijke belangen gaf niet alleen opdracht om wetten in het stadboek
behartigde, en (2) een samenwerkingsverband van op te nemen, hij gaf ook aan wat de inhoud ervan
GroninGen, een stad apart