Universiteit Gent Academiejaar 2010-2011 Verhandeling voorgelegd aan de Faculteit Letteren en ...

104 Pages·2011·0.66 MB·English

Universiteit Gent
Academiejaar 2010-2011

DIVERTISSEMENTMETAFOREN IN DE GESCHREVEN BERICHTGEVING OVER DE
REGERINGSVORMING & STAATSHERVORMING
EEN METHODOLOGISCH ONDERZOEK

Verhandeling voorgelegd aan de
Faculteit Letteren en Wijsbegeerte
voor het verkrijgen van de graad van
master in de Taal- en Letterkunde
Nederlands - Engels
Door Sanne Du Gernier

Promotor: Prof. Dr. T. Colleman

VOORWOORD

Nu alle woorden op papier staan en de eindspurt is ingezet, besef ik hoezeer deze scriptie mijn
leven de laatste maanden op pauze heeft gezet. Bovendien zal de krant lezen nooit meer
hetzelfde zijn.

Ik wil prof. dr. Timothy Colleman uitvoerig bedanken voor de goede raad en de ettelijke uren
die hij ongetwijfeld heeft besteed aan de verbetering. Zijn kritische opmerkingen hebben in
grote mate bijgedragen tot wat deze masterscriptie is geworden. Zijn begeestering voor
taalkunde werkt heel aanstekelijk en ik hoop dat dit blijkt uit elke bladzijde van deze scriptie.

Ik wil ook mijn ouders (cid:8211) Hans Du Gernier en An Vanden Herrewegen (cid:8211) bedanken. Zij
konden alleen supporteren langs de zijlijn, maar hebben veel begrip getoond voor mijn
kluizenaarsleven van de voorbije maanden en me op tijd en stond aangemoedigd opdat ik de
meet haalde.

Een bijzonder woord van dank gaat uit naar mijn zus, Ine. Al heb ik haar geduld vaak op de
proef gesteld, ik kon steeds bij haar terecht.

i

INHOUDSTAFEL
1. Inleiding 1
2. Literatuur 3
2.1. (cid:8220)Metaphor in language and thought(cid:8221) 3
2.2. Politieke metaforen 5
2.2.1. Functies politieke metaforen 5
2.2.1.1. Simplificerende functie 5
2.2.1.2. Manipulerende functie 6
2.2.1.3. Prescriptieve functie 7
2.2.1.4. Emotieve functie 8
2.2.2. Courante conceptuele brondomeinen 9
2.2.2.1. REIS 9
2.2.2.2. CONTAINER 10
2.2.2.3. SPORT 10
2.2.2.4. OORLOG 12
2.2.2.5. Personificatie 13
2.2.3. Vlaamse politieke metaforen 13
2.2.3.1. (cid:8220)Veruitwendiging van het immobilisme(cid:8221) 14
2.2.3.2. (cid:8220)Schuld toewijzen(cid:8221) 15
2.2.3.3. (cid:8220)Eenheid bewaren(cid:8221) 15
2.2.3.4. (cid:8220)Eisen kracht bijzetten(cid:8221) 16
2.2.3.5. (cid:8220)Het einde is nabij of toch niet?(cid:8221) 17
3. Materiaalverzameling en Methodologie 18
3.1. Vooronderzoek 18
3.2. Systematisch onderzoek 20
3.2.1. Materiaalverzameling 20
3.2.2. Methode 24
3.2.2.1. Metaphor Identification Procedure 24
3.2.2.2. Metaphor Identification Procedure Vrije Universiteit 25
3.2.2.2.1. Vierstappenplan 27
3.2.3. Resultaten 33
3.2.3.1. Categorie 1: Divertissementbetekenis is oudste betekenis 36
3.2.3.2. Categorie 2: Divertissementbetekenis is (cid:8220)recentere(cid:8221) betekenis 36
iii
3.2.3.3. Categorie 3: Divertissementbetekenis niet in GVD 40
3.2.3.4. Categorie 4: Lexicale unit noch in GVD, noch in GWHN 41
4. Conventionaliteit 45
4.1. Classificaties 45
4.1.1. Lakoff: dood vs. levend 45
4.1.2. Deignan: dood vs. conventioneel 47
4.1.3. Semino, Goatly, Deignan & Sznajder 50
4.2. Resultaten 53
4.2.1. SPORT 56
4.2.2. SPEL 59
4.2.3. CULINARIA 60
4.2.4. PODIUMKUNSTEN 64
4.3. Discussie 66
4.3.1. MIPVU 66
4.3.2. Linguïstische dynamiek 66
4.3.3. GVD & GWHN 68
5. Casestudies 70
5.1. Saucissoneren 70
5.1.1. Franstalig werkwoord: saucissonner 70
5.1.2. Nederlandstalig werkwoord: saucissoneren 71
5.1.3. Resultaten 72
5.1.4. Saucissoneren vs. salamipolitiek 75
5.2. Vette vis 76
5.2.1. Vette vis in corpusmateriaal 76
5.2.2. Opzet casestudie 78
5.2.3. Letterlijk gebruik 79
5.2.4. Metaforisch gebruik: eerste periode 79
5.2.5. Metaforisch gebruik: tweede periode 80
5.2.6. Creatief met vette vis 83
5.2.7. Invloed 84
5.3. Vette vis vs. saucissoneren 88
6. Besluit 89
Bibliografie 93
Bijlagen 96
iv

1. Inleiding
Al sinds juni 2007 proberen tal van politici een plan op papier te krijgen om België
verregaand te hervormen. Tot op heden zijn de politieke partijen die dit land rijk is er nog
steeds niet in geslaagd een evenwichtig akkoord te bereiken. De verkiezingen van 13 juni
2010 hadden de politieke impasse moeten doorbreken, maar het Vlaamse en Waalse
kiespubliek verkozen twee partijhoofden met vrijwel onverzoenbare programma(cid:8217)s. De
verkiezingsoverwinnaars Bart De Wever (N-VA) en Elio Di Rupo (PS) werden om beurt door
de koning in de rol van respectievelijk informateur en preformateur geduwd om het politieke
terrein bespeelbaar te maken. Hun opeenvolgende mislukkingen dwong de koning Chinese
vrijwilligers het veld in te sturen: Danny Pieters (N-VA) en André Flahaut (PS) als koninklijk
bemiddelaars, opnieuw Bart De Wever als koninklijk verduidelijker, Johan Vande Lanotte
(SP.A) als koninklijk bemiddelaar, Didier Reynders (MR) als informateur en Wouter Beke
(CD&V) als koninklijk onderhandelaar. We zijn bijna een jaar later en nu is de
formateursopdracht bij Elio Di Rupo beland.
De Belgische politici lijken voor een schier onmogelijke opdracht te staan en de
nationale (cid:8211) en zelfs internationale (cid:8211) pers berichten uitgebreid over het reilen en zeilen van de
Belgische regeringsonderhandelingen. Journalisten en politici grijpen vaak naar metaforen om
hun ideeën vorm te geven. In deze masterscriptie zal ik het gebruik van metaforen in de
geschreven berichtgeving over de regeringsvorming en de staatshervorming onder de loep
nemen. Metaforen in het politieke discours vervullen vaak een welbepaalde functie. Deze
functies komen in hoofdstuk twee aan bod, alsook Cammaerts (2011) recent gepubliceerde
analyse waarin hij de strategieën achter de Vlaamse politieke metaforen in het bijzonder
blootlegt. Sommige conceptuele brondomeinen lenen zich bovendien bijzonder goed tot
politieke metaforen: REIS, CONTAINER, SPORT, OORLOG, PERSONEN. In deze masterscriptie zal
ik me echter toespitsen op metaforen die tot het conceptueel brondomein DIVERTISSEMENT
behoren.
Uit een beschrijvend vooronderzoek bleek immers dat zowel journalisten als politici in
de context van de regeringsonderhandelingen vaak metaforen halen uit conceptuele
brondomeinen die onder de noemer (cid:8220)vermaak(cid:8221) kunnen worden geplaatst: THEATER, OPERA,
MUZIEK, LITERATUUR, SCHAKEN, KAARTEN, WIELRENNEN, VOETBAL enz. Steven Heene,
artistiek coördinator van NTGent, stelde in een opiniestuk in De Standaard de treffende
gelijkenissen tussen het theater en de kabbelende regeringsonderhandelingen aan de kaak. In
1
zijn oproep tot verantwoordelijkheid vraagt hij de politieke handel en wandel niet te verlagen
tot (cid:8220)divertissement(cid:8221): (cid:8220)Het is nu hoog tijd om de dancing shoes aan de kant te zetten en samen
tot een inhoudelijke pointe te komen. Wie weet zit er dan alsnog een staande ovatie in?(cid:8221) (De
Standaard, 20/10/2010) De politieke situatie in België wordt in de berichtgeving hoe langer
hoe meer gespiegeld aan allerlei vormen van (cid:8220)divertissement(cid:8221). Die gedachtegang zal in deze
masterscriptie worden doorgetrokken. De conceptuele metafoor POLITIEK IS DIVERTISSEMENT
zal op basis van de resultaten uit het vooronderzoek worden opgedeeld in vier semantische
subdomeinen: SPORT, SPEL, PODIUMKUNSTEN en CULINARIA.
De liberalen willen zichzelf duidelijk niet buitenspel zetten, ook al zitten een pak partijgenoten
mentaal al in de oppositie. (De Standaard, 17/06/2010)
De SP.A heeft de beste kaarten, Open VLD de slechtste. (De Standaard, 17/06/2010)
Jambon uitsturen heeft als voordeel dat De Wever zelf de handen vrij houdt om achter de
schermen verder de krijtlijnen van een regeerakkoord uit te tekenen. (De Standaard,
17/06/2010)
(cid:8220)Maar we gaan ons niet zomaar laten uithuwelijken voor een bord linzensoep(cid:8221), stelt een
prominente SP.A(cid:8217)er. (De Standaard, 17/06/2010)
In hoofdstuk drie wordt eerst en vooral de materiaalverzameling toegelicht (Mediargus). Dan
zal op basis van enkele principes uit de Metaphor Identification Procedure Vrije Universiteit
(MIPVU) een methode worden opgesteld aan de hand waarvan divertissementmetaforen
zullen worden geïdentificeerd. Na die identificatiefase zullen de divertissementmetaforen in
hoofdstuk vier worden uitgesplitst in twee groepen: de conventionele en de nieuwe metaforen.
Hiervoor baseren we ons op Deignan en Sznajders classificatie (2005) die steunt op de
inzichten van Goatly (1997). In deze methodologische studie worden twee woordenboeken als
referentiewerk gebruikt: Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (2005) en
Van Dale Elektronisch groot woordenboek van het hedendaags Nederlands (2009). De
centrale onderzoeksvraag in deze masterscriptie luidt: hoe werkbaar is de identificatiemethode
en classificatie aan de hand van woordenboeken en in welke mate kan het subjectieve aspect
worden uitgevlakt?
Voor de nieuwe of ad-hocmetaforen kunnen we ons echter niet verlaten op het
woordenboek. In hoofdstuk vijf worden daarom twee casestudies gevoerd waarin het
conventionaliseringsproces en de semantiek van twee nieuwe metaforen zullen worden
onderzocht op basis van hun attestaties in Mediargus.

2
2. Literatuur
2.1 (cid:8220)Metaphor in language and thought(cid:8221)
De publicatie van Lakoff & Johnson(cid:8217)s Metaphors We Live By (1980) wordt door menig
metafoorwetenschapper als een belangrijke mijlpaal beschouwd in het onderzoek naar
metaforen. In dit werk introduceren zij de Conceptual Metaphor Theory (CMT), die zich afzet
tegen de klassieke metafoortheorie. Die traditionele theorie zag de metafoor als een stijlfiguur
die alleen thuishoort in literaire teksten, dus op het niveau van de taal en niet op het
conceptuele niveau:
The word (cid:8220)metaphor(cid:8221) was defined as a novel or poetic linguistic expression where one or
more words for a concept are used outside of their normal conventional meaning to express a
(cid:8220)similar(cid:8221) concept. (Lakoff 1993:202)
De verplaatsing van de metafoor van de taal naar het conceptuele niveau werd voor het eerst
gemaakt door Reddy (1979):
The contemporary theory that metaphor is primarily conceptual, conventional, and part of the
ordinary system of thought and language can be traced to Michael Reddy(cid:8217)s [(cid:8230)] now classic
essay (cid:8220)The Conduit Metaphor(cid:8221). (Lakoff 1993:204)
Lakoff & Johnson (1980) gaan dieper in op dat cognitieve aspect van metaforen. Lakoff &
Johnson (1999 [1980]:11) gaan ervan uit dat (cid:8220)ons denken en handelen [(cid:8230)] in wezen
metaforisch van aard(cid:8221) is. Zo kunnen metaforen het inzicht inzake abstracte entiteiten
bewerkstelligen:
(1) Our relation has hit a dead-end street.1
(2) We may have to go our separate ways.
(3) This relationship isn(cid:8217)t going anywhere.
In (1-3) wordt liefde geconceptualiseerd als een reis: de liefde, een abstract doeldomein wordt
in termen van een reis, een concreter brondomein beschreven (Lakoff 1993:206). Metaforen
worden volgens Lakoff & Johnson (1993:209) vaak onterecht beschouwd als (cid:8220)linguistic
expressions(cid:8221): (cid:8220)If metaphors were merely linguistic expressions, we would expect different
linguistic metaphors to be different metaphors(cid:8221). Op die manier zouden in bovenstaande
voorbeelden drie verschillende metaforen te vinden zijn: dead-end street, go separate ways en
not going anywhere. Dit is volgens Lakoff & Johnson niet het geval. Ook Aaron & Jackendoff
(1991) sluiten zich hierbij aan:
A metaphor is not a (cid:8216)figure of speech(cid:8217), a linguistic object. Rather, it is a conceptual or
cognitive organization expressed by the linguistic object. As a consequence, many different

1 De metafoor in kwestie wordt in dit onderzoek steeds gecursiveerd.
3