Uluslararası İlişkilerde Bir Dış Politika Aracı Olarak Dış Yardımlar

96 Pages·2010·0.87 MB·Turkish

Selçuk Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı
Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı

Uluslararası İlişkilerde Bir Dış Politika Aracı Olarak Dış Yardımlar:
ABD ve Türkiye Örneği

Yüksek Lisans Tezi

Danışman
Prof. Dr. Birol AKGÜN

Hazırlayan
İsmail KÜÇÜKBAYRAK
084229001011

Konya 2010
Adı Soyadı İsmail KÜÇÜKBAYRAK
Numarası 084229001011
n Ana Bilim / Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler
ni
ci Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
n
e
r Tez Danışmanı Prof. Dr. Birol AKGÜN
ğ
Ö
Tezin Adı UY laursdlaımralarar:s ıA İBlişDk ivleer Tdüe rBkiiry eD Öış rPnoelğiti ika Aracı Olarak Dış

ÖZET

Bir dış politika aracı olarak dış yardımlar 18. yüzyıldan beri kullanılmakla birlikte
asıl önemini Soğuk Savaş ile birlikte kazanmıştır. Soğuk Savaş döneminde birçok
ülke etki alanlarını artırmak için dış yardımları sürekli olarak kullanmışlardır. Dış
yardımları etkin olarak kullanan ülkelerden biri de ABD’dir. ABD Soğuk Savaş’ın
ilk yıllarından bugüne kadar çok farklı ülkelere farklı amaçlarla dış yardımlarda
bulunmaktadır. Bu yardımların hepsini ekonomik ve siyasal amaçlı olarak
değerlendirmek mümkün değildir. İnsani yardımlar başta olmak üzere acil
müdahale yardımları ve diğer yardımlar Amerikan yardımlarında önemli bir dilimi
oluşturmaktadır. Amerikan yardımları 1961 yılından itibaren USAID (United States
Agency for International Development) bünyesinde dağıtılmaktadır. ABD yardımları
bir dış politika aracı olarak dış yardımların anlaşılmasında en iyi örnektir. Türkiye
ise Soğuk Savaş’ın sonra ermesi ile bölgesinde yaşanan gelişmelerin de etkisi ile dış
yardım veren ülkeler arasında önemli bir pozisyon edinen ülkelerden biri olmuştur.
Özellikle 1992 yılında kurulan TİKA’nın da (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı)
etkisi ile Türkiye başta bölge ülkeleri olmak üzere dünyanın birçok ülkesine dış
yardımda bulunan bir ülke haline gelmiştir. Dış yardımlar Türkiye’nin bölgesel ve
küresel ölçekte giderek daha etkin bir aktör olmasını sağlamıştır.
1
Adı Soyadı İsmail KÜÇÜKBAYRAK
Numarası 084229001011
n
ni Ana Bilim / Bilim Dalı Uluslararası İlişkiler
i
nc Programı Tezli Yüksek Lisans Doktora
e
r
ğ Tez Danışmanı Prof. Dr. Birol AKGÜN
Ö
Tezin İngilizce Adı

SUMMARY

Foreign aid has been used as a foreign policy tool since 18th century but gained
significant importance with the Cold War. During the Cold War many countries
permanently used foreign aid in order to expand their influence areas. One of these
countries is U.S.A. Since the early years of the Cold War U.S.A. has been providing
foreign aid to many different countries for various purposes. It is not possible to
categorize all of them as having economic and political purposes. Most of the aid
provided is comprised of humanitarian relief, emergency intervention relief and
other kinds of foreign aid. U.S.A. has been providing aid via USAID (United States
Agency for International Development) since 1961. U.S.A. aid is the best exemplar in
order to understand the role played by foreign aid in foreign policy. Turkey, on the
other hand has become one of the most important aid providers in its region after the
end of the Cold War. Especially due to the activities of TIKA (Turkish International
Cooperation and Development Agency) established in 1992, Turkey has become an
aid provider to the countries in its region and to many other countries in the world.
Foreign aid has gradually rendered Turkey a more effective actor both regionally
and globally.

2
İÇİNDEKİLER

GİRİŞ .......................................................................................................................................... 5

BİRİNCİ BÖLÜM
BİR DIŞ POLİTİKA ARACI OLARAK DIŞ YARDIM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE
ve TANIMLAR

1.1. Kavramsal Çerçeve ve Tanımlar ..................................................................................... 9
1.2. Dış Yardım Çeşitleri ........................................................................................................ 14
1.2.1. Resmi Kalkınma Yardımı .......................................................................................... 17
1.2.2. Bağış Olmayan Resmi Kalkınma Yardımları ........................................................... 20
1.2.3. Diğer Resmi Akımlar ................................................................................................. 21
1.3. Dış Yardımların Amaçları ve Sonuçları ....................................................................... 22
1.4. Devletlerin Dış Yardımda Bulunma Nedenleri ........................................................... 24

İKİNCİ BÖLÜM
DIŞ YARDIM/KALKINMA YARDIMLARI İLE İLGİLİ TEORİK
TARTIŞMALAR

2.1. Dış Yardımlar ile İlgili Tartışmalar .............................................................................. 27
2.2. Dış Yardımlar İle İlgili Eleştiriler ................................................................................. 28
2.3. Dış Yardımların Etkinliği Sorunu ve OECD’nin Rolü .............................................. 35

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ VE DIŞ YARDIMLAR

3.1. ABD’nin Dış Yardımları ................................................................................................. 45
3.2. Amerika Birleşik Devletleri Uluslararası Kalkınma Ajansı (United States Agency
for International Development-USAID) .............................................................................. 50
3.3. Dış Yardımların ABD Dış Politikası’ndaki Yeri ve Önemi....................................... 56

3
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
DIŞ YARDIM VE TÜRKİYE

4.1. Türkiye’nin Aldığı Dış Yardımlar ................................................................................ 59
4.2. Türkiye’nin Yaptığı Dış Yardımlar .............................................................................. 65
4.3. Türkiye’nin Kalkınma Yardımları ve TİKA............................................................... 73
4.3.1. TİKA Öncesi Kurumsal Yapı .................................................................................... 73
4.3.2. Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı-TİKA .............................................. 75
4.3.3. TİKA'nın Görevleri: ................................................................................................... 75
4.3.4. Statüsü ve Amacı: ....................................................................................................... 76
4.3.5. Görev Alanı: ................................................................................................................ 77
4.3.6. Organizasyon Yapısı: ................................................................................................. 78
4.4. Dış Yardımların Türkiye’nin Dış Politikası’ndaki Yeri ve Önemi .......................... 81

SONUÇ VE GENEL DEĞERLENDİRME ........................................................................ 84

KAYNAKÇA............................................................................................................................ 88
4
Giriş

Uluslararası ilişkilerde devletlerin dış politikalarını yönlendiren birçok faktör
vardır. Devletler uluslararası ilişkilerin önceki asırlara göre daha çok derinlik kazandığı
20. Yüzyılda birçok dış politika aracını, amaçlarını gerçekleştirmek için kullanmışlardır.
Bu yüzyılda devletlerin sıklıkla kullandıkları dış politika aracından biri de dış yardımlar
ya da başka bir isimlendirme ile kalkınma yardımları olmuştur. Dış yardımlar her ne kadar
yardım amaçlı olsa da devletlerin ekonomik veya siyasal sonuçlar almak için
başvurdukları araçlardan biridir. Özellikle Soğuk Savaş döneminde ABD ve SSCB’nin
etki alanlarını artırmak için dış yardımları sürekli kullandıkları bilinen bir gerçektir. Soğuk
Savaş ortamının da etkisi ile dış yardımlar, devletlerin dış politikada sonuç alma açısından
etkili olarak kullandıkları bir dış politika aracı halini almıştır.
Bir ülkeden başka bir ülkeye mal, hizmet ve teknik bilgi transferi şeklinde
gerçekleşen her türlü aktarımlar olarak tanımlanabilecek dış yardımın uluslararası
ilişkilerde bir dış politika aracı olarak kullanılması 18. yüzyıla kadar gider. İngilizler ilk
olarak kendi sömürgelerine dış yardımda bulunarak dış yardımın kurumsallaşmasını
sağlamışlardır.1 Soğuk Savaş’ın ilk yıllarından itibaren ise politikacılar ve ekonomistler
kalkınmanın GSMH’daki büyüme ile eş değer olduğunu düşünerek, kalkınma sorunsalının
hızlıca halledebileceğini varsaymışlardır. Onlara göre çözüm; teknik ve parasal yardımı
kalkınma politikalarının bir aracı haline getirmekti. Ancak gelişme konusunun oldukça
karmaşık ve birçok dinamiği içerdiğini çok geçmeden anladılar.
İkinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra, Avrupa’nın tahrip olması dolayısıyla
ABD, Avrupa’ya yönelik olarak bir ekonomik yardım programı hazırladı. Truman
Doktrini ve Marshall Planı, bu yardım programının bir parçası olarak hayata geçirilmiştir.2
Ancak yardım programının kapsamı özellikle Bağlantısızlık Hareketi’nin doğması ve
Sovyetler Birliği’nin komünist rejimleri yayma çabasına paralel olarak Üçüncü Dünya’yı
da içine alacak şekilde genişletildi. Sovyetler Birliği de Amerikan yardım programlarının
benzerini uygulamaya başladı. Mısır devlet başkanı Cemal Abdül Nasır’ın Aswan Barajı

1 Tayyar Arı, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, İstanbul, Alfa Yayınları, 2006, s. 377.
2 Barış Ertem, “Türkiye-ABD İlişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı”, Balıkesir Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 12 Sayı 21, Haziran 2009, s. 380.
5
projesi için istediği yardımın verilmemesi ve devreye Sovyetler Birliği’nin girmesi,
yardım programları rekabetinin miladı olarak görülebilir. 1953 yılında Stalin’in ölmesi ve
N. Khrushchev’in yönetimi devralmasıyla birlikte Sovyetler Birliği, Üçüncü Dünya
ülkelerine her türlü ekonomik yardımı yapacağının altını çizdi.
1960’lara kadar ikili dış yardımlar 1970’lerden sonra çok taraflı bir nitelik almaya
başlamış ve daha çok uluslararası örgütler ve sivil toplum kuruluşları yoluyla dağıtılmıştır.
İlk başlarda kısa süreli siyasal amaçlar sağlamak için kullanılan dış yardımlar daha sonra
hem ilişkilerin boyutunun artması, az gelişmişlik, bağımlılık, uluslararası kurumsallaşma
gibi faktörlerin de etkisiyle çeşitlenmeye başlamıştır. Özellikle Birleşmiş Milletler ve
OECD gibi kuruluşlar dış yardımların artırılması, az gelişmiş ülkelere aktarılması
konusunda önemli çalışmalarda bulunmaktadır ve dış yardımların oranı her geçen yıl artış
göstermektedir. Bugün dünya çapında yapılan toplam resmi kalkınma yardımlarında başı
ABD ve Japonya çekmektedir.
ABD 1961 tarihinde kabul ettiği Dış Yardım Yasası çerçevesinde dış yardımlar
konusunda o günden bugüne değin hep ilk sırada yer almaktadır. ABD Soğuk Savaş’ın ilk
yıllarından bugüne dünyanın her bölgesinden çok farklı ülkelere dış yardımlarda
bulunmaktadır. Bu yardımların hepsini ekonomik ve siyasal amaçlı olarak değerlendirmek
mümkün değildir. İnsani yardımlar başta olmak üzere acil müdahale yardımları ve diğer
yardımlar Amerikan yardımlarında önemli bir dilimi oluşturmaktadır. Amerikan
yardımlarının resmi olarak USAID (United States Agency for International Development)
bünyesinde tespiti mümkün olsa da başta askeri yardımlar olmak üzere bazı yardımların
miktarını ve hangi ülkelere verildiklerini tespit edebilmek mümkün değildir. ABD
yardımları bir dış politika aracı olarak dış yardımların anlaşılmasında en iyi örnek olduğu
için bu çalışmada örnek olay olarak ele alınmıştır.
Türkiye de özellikle 1990’lı yıllarında başından itibaren Soğuk Savaş’ın sonra
ermesi ile çevresinde yaşanan gelişmelerin de etkisi ile dış yardım veren ülkeler arasında
önemli bir pozisyon edinen ülkelerden biri olmuştur. Özellikle 1992 yılında kurulan
TİKA’nın da (Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı) etkisi ile Türkiye başta bölge ülkeleri
olmak üzere dünyanın birçok ülkesine dış yardımda bulunan bir ülke haline gelmiştir.
6
Türkiye özellikle Soğuk Savaş zamanında olmak üzere hem dış yardım alan bir ülke
olması hem de dış yardımda bulunan bir ülke olması anlamında bu çalışmada ikinci örnek
olay olarak seçilmiştir. Ancak Türkiye’nin yaptığı dış yardımların yıllara göre dağılımı
konusunda 2004 yılına kadar sağlıklı verilerin olduğunu söyleyebilmek zordur. 2004 yılı
öncesinde Devlet Planlama Teşkilatı bünyesinde yürütülen çalışmalar, 2004 yılından
itibaren TİKA’ya devredilmiş ve TİKA bu konuda tek yetkili mercii olmuştur. Bu değişim
dış yardımlar konusunda daha sağlıklı bilgilere ulaşmamızı sağlamıştır. Bu dönem ile
birlikte hem veriler daha sağlıklı hem de TİKA tarafından yapılan dış yardım verilerindeki
kalemlerin sayıları artmıştır. Bu nedenlerden dolayı bu tez, özellikle 2004 sonrası döneme
odaklanacaktır.
Toplam dört bölümden oluşan bu tezin birinci bölümünde bir dış politika aracı
olarak dış yardımın ne olduğu konusu ele alınacak ve dış yardımın çeşitleri
tanımlanacaktır. Dış yardımların neden verildiği ve hangi sonuçlara ulaşılmak için bu tür
yardımlara başvurulduğu da tartışılacaktır. Bir devletin neden başka bir devlete dış
yardımda bulunduğu sorusuna yanıt aranacaktır. Tez boyunca hem teorik çerçevenin
çizildiği bölümde hem de çalışmanın diğer bölümlerinde sadece devletten devlete yapılan
dış yardımlar üzerinde durulacaktır. Tezin ikinci bölümünde ise dış yardım ile ilgili teorik
tartışmalar üzerinde durulacaktır. Dış yardımların ne kadar etkin olduğu, yardımı alan ve
yapan ülkelerin dış yardımdan bekledikleri ve dış yardımlara yönelik eleştirilerin neler
olduğu tartışılacaktır. Bu bölümde özellikle giderek önem kazanan uluslararası kurumların
dış yardımların etkinliğindeki yeri OECD örneği üzerinden ele alınacaktır. Üçüncü
bölümde ise ABD’nin dış yardım tarihi kısaca ele alındıktan sonra yıllara göre dağılımı
analiz edilecektir. ABD yardımlarının özellikle Soğuk Savaş sonrası dönemdeki durumu
çalışmanın bu bölümünün odağını oluşturacaktır. ABD’de dış yardımlar konusunda temel
kurumsal yapı olan USAİD’in oynadığı rol analiz edilecektir. Dış yardımların ABD dış
politikasında ifade ettiği anlam ele alınacaktır. Dördüncü ve son bölümde ise Türkiye’nin
hangi ülkelere ve hangi dış politik amaçlar ile dış yardımda bulunduğu ele alınacaktır.
Türkiye’de dış yardımlar ile ilgili kurumsal yapı analiz edilecek ve bu bölümde TİKA ile
ilgili ayrıntılı bilgiler verilecektir. Türkiye’nin dış yardımlarının Türk dış politikası için ne
anlam taşıdığı da bu bölümde tartışılacaktır.
7
ABD’nin yaptığı dış yardımlar analiz edilirken USAID’in verileri temel kaynak
olarak kullanılırken, Türkiye’nin yardımlarında ise 1992 yılında Başbakanlığa bağlı olarak
kurulan TİKA’nın verileri esas alınacaktır. Hem USAID hem de TİKA’nın kurumsal
yapısı ve görevleri çalışmanın ilgili bölümlerinde kısaca ele alınacaktır. Sonuç ve genel
değerlendirme bölümünde ise dış yardımların hem ekonomik ve hem de politik sonuçları
değerlendirilecek ve her ne kadar Soğuk Savaş döneminin bir aracı olsa da dış yardımların
hala dış politikada etkin bir araç olduğu vurgulanacaktır.

8
BİRİNCİ BÖLÜM
BİR DIŞ POLİTİKA ARACI OLARAK DIŞ YARDIM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE
ve TANIMLAR

1.1. Kavramsal Çerçeve ve Tanımlar
Dış yardım, kısaca bir ülke veya uluslararası kuruluşun bir başka ülkeye hibe veya
tavizli kredi şeklinde aktardığı kaynaklar olarak tanımlanabilir.3 Bir ülkeden diğerine mal,
hizmet ve teknik bilgi transferi şeklinde gerçekleşen dış yardım aslında bir dış politika
aracı olarak uluslararası ilişkilerde eskiden beri kullanılmaktadır. 18. Yüzyılda devlet
adamları meslektaşları olan diğer devlet adamlarına birtakım işleri yaptırmak için düzenli
olarak rüşvet vermekteydiler. Bunun yanında diğer devletlere belli politik amaçları için
insan gücü veya savaş malzemesi şeklinde askeri yardım da yapmaktaydılar. Bugün
ekonomik gereksinmeler ve bu yöndeki beklentilerin karşılanması dünya nüfusunun
yaklaşık %65’i için büyük olduğu kadar acil çözüm bekleyen bir sorun halindedir.
Ekonomik kalkınma tüm ülkelerin hedefi olmakla beraber bu amacı kendi olanakları ile
gerçekleştiremeyecek durumda olan az gelişmiş ülkeler açısından dış yardım büyük önem
taşımaktadır. Dış yardımlar konusunda geçmişte olduğu gibi günümüzde de hem alan
ülkeler hem de dış yardımda bulunan ülke açısından birtakım beklentiler söz konusudur.
Alan ülke bu yardımlar ile kısa vadeli finansman krizini çözmeyi, teknolojisini yenilemeyi
yeni sanayi dallarında yatırım yapmayı veya siyasal istikrarı ve askeri güvenliğini
sağlamayı düşünürken; dış yardımda bulunan devletler de dış yardımlar üzerinden kısa ya
da uzun vadeli siyasal ve ekonomik amaçlarını gerçekleştirmeyi düşünmektedir. Sonuçta
dış yardım yaygın olarak dış politikanın önemli bir unsuru olarak görülmektedir.4
Dış yardımlar gelişmiş ülkelerin gelişmekte olan ülkelere, piyasa cari faiz
hadlerinden daha düşük faizle ve daha uzun geri ödeme süreleri ile sağladıkları kredileri,
hibe ve teknik yardımları, gıda yardımlarını ve çok taraflı kuruluşlara yapılan katkılar ile
program ve proje kredilerini kapsamaktadır. Dış kredinin dış yardım niteliği taşıması

3 Nuri Birtek, Türkiye’nin İkili Dış Yardımları: 1992–1996, Ankara, DPT Yayınları, 1998, s. 2
4 Arı, a.g.e, s. 377.
9