ulus ve zafer gazetelerinin karşılaştırmalı incelemesi

237 Pages·2007·1.43 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ)
ANABİLİM DALI

ULUS VE ZAFER GAZETELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI
İNCELEMESİ
(1957-1960)

Doktora Tezi

Fahri Yetim

Ankara 2006
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (TÜRKİYE CUMHURİYETİ TARİHİ)
ANABİLİM DALI

ULUS VE ZAFER GAZETELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI
İNCELEMESİ
(1957-1960)

Doktora Tezi

Fahri Yetim

Tez Danışmanı

Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı

Ankara 2006

I
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR…………………………………………………………………..III
ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………IV
GİRİŞ……………………………………………………………………………… 1

BİRİNCİ BÖLÜM…………………………………………………… …………… 7
TÜRK BASINI VE TÜRK SİYASETİ…………………………………………….7
1.Türk Basınında Demokratik Mücadele Geleneği…………………………..7
1.1.Cumhuriyet Öncesi Osmanlı Dönemi…………….……………………..7
1.2.Cumhuriyet Dönemi…………………………………………………………20
1.2.1.Tek Parti Dönemi…………………………………………………………. 20
1.2.2.Çok Partili Dönem………………….…………………………………… 28

İKİNCİ BÖLÜM 34
ULUS, ZAFER GAZETELERİ VE SESİ OLDUKLARI SİYASİ PARTİLER 34
2.1.1.Ulus…………………………………………………………...………………34
2.1.2.Zafer……………………………………...………………………………… 37
2.2.1.Türk Siyasetinde Cumhuriyet Halk Partisi…….……………………. 39
2.2.2.Türk Siyasetinde Demokrat Parti……………………………………… 47

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 60
ULUS VE ZAFER GAZETELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI İNCELEMESİ
(1957-1960) 60
3.1.Ulus ve Zafer Gazeteleri ile İlgili Muhteva Analizi………..………… 61
3.2.KARŞILAŞTIRMA PERSPEKTİFLERİ 65
3.2.1.İç Politika……………………………………………………………..…… 65
3.2.2.1957 Yılı Başlarında İktidar-Muhalefet İlişkileri………..…………… 65
3.2.3.Muhalefetin İşbirliği Arayışları………………………………………… 80
II
3.2.4.1957 Seçimleri………………………………….………………………… 90
3.2.5.Dokuz Subay Olayı……………………….……………………………… 96
3.2.6.İktidarın Otoriter Demokrasi Uygulamaları………..……………… 100
3.2.7.Muhalefetin Yeniden İşbirliği Girişimi…………………………… 105
3.2.8.DP’nin Vatan Cephesi Girişimi………………..………………………108
3.2.9.Bitmeyen Tartışma: DP, İnkılaplar ve İrtica……….……………… 115
3.3.İktidar-Muhalefet Mücadelesinin Şiddetlenmesi; Muhalefetin “Büyük
Bahar Taarruzu” ………………………………………………..…………… 121
3.3.1. Uşak Olayı……………………………………………………… 121
3.3.2.Geyikli Olayı………………………………………….………………… 126
3.4.İktidar-Muhalefet Mücadelesinde Son Perde; Kayseri Olayları….. 147
3.5.Tahkikat Komisyonu ve Etkileri.………………………..……………… 149
3.6.Öğrenci Olayları……………………………………………….………… 154

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 169
DİĞER PERSPEKTİFLER 169
4.1.Dış Politika………………………………………………….……………… 169
4.1.1.Kıbrıs Sorunu……………………………………………..……………… 170
4.1.2.Zürich ve Londra Antlaşmaları…………………………………………177
4.2.1.Türkiye ve Orta Doğu…..……………………………………….………181
4.2.2.Türk-Amerikan İlişkileri…………………………..……………. 185
4.3.DP ve Basın……………………………………….…………………………187

SONUÇ……………………………………………………………………………204

KAYNAKÇA…………………………………………………………………….. 211

ÖZET………………………………………….…………………………………..226
SUMMARY…………………………...…………………………………………..227
III
KISALTMALAR

a.g.e. :Adı geçen eser
a.g.m. :Adı geçen makale
A.Ü.S.B.F.D. :Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi
Bkz: :Bakınız
C :Cilt
Çev: :Çeviren
C.D.T.A. :Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi
C.H.P. :Cumhuriyet Halk Partisi
Der: :Derleyen
D.P. :Demokrat Parti
Haz: :Hazırlayan
S.C.F. :Serbest Cumhuriyet Fırkası
S :Sayı
s :Sayfa
T.B.M.M.Z.C. :Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi
T.B.M.M.T.D. :Türkiye Büyük Millet Meclisi Tutanak Dergisi
T.C.T.A. :Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi
Tp.C.F. :Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
vd :Ve devamı
Y.a.g.e. :Yukarıda adı geçen eser
Yay. :Yayınevi
IV
ÖNSÖZ

Modern Türkiye siyasetinde sıkça vurgulandığına tanık olduğumuz basının
“de facto” birinci güç olduğu ifadesinin gerçekliği Türkiye’nin tarihselliğinde
aranacak olursa, bu dönemlerden biri olarak çok partili döneme geçilmesinden sonra
Demokrat Parti iktidarına karşı yapılan basın muhalefeti dönemi olan 1950’li yılların
ikinci yarısının seçilmesi uygun görünmektedir. Türkiye’de muhalefet olgusunun
nitelikleri açısından bakıldığında ise, basın muhalefetinin özellikle bu dönemdeki
etkileri sonucunda yeni bir geleneğin oluşumundan söz etmek bir dereceye kadar
olanaklıdır. Çok partili döneme geçişte temel dinamiklerden biri olarak işlev gören
basının; sözü edilen dönemde kendisine karşı özgürlüklerin tekrar kısıtlanması ve
bunun toplumsal alana yansımasıyla demokratik siyasetin tıkanma sürecine girmesi
gibi zorlukların aşıl(ama)masındaki işlevinin değerlendirilerek bir tahlilinin
yapılması Türkiye’de siyasetin basınla olan ilişkisinin sonuçlarını da görme olanağı
sağlayacaktır.
Türk demokrasisinin geçirdiği en kritik dönemlerden biri olan ve 27 Mayıs
1960 askeri müdahalesi gibi farklı bir dönemecin yaşanmasına giden süreçte, siyasal
iktidar açısından adeta diyalektik bir niteliğe dönüşen basın ortamı ile siyaset
arasındaki ilişkinin incelenmesi, Türkiye’de demokrasinin inişli, çıkışlı tarihinde
buna yol açan temel etkenlerin saptanmasında çok önemli ipuçları vereceği kesindir.
Bu temel yaklaşımdan hareketle basın eksenli Türk siyasi tarihinin incelendiği
çalışmamızda tarih metodolojisinin ilkeleri de göz ününde bulundurularak 1957-1960
döneminin tarihsel gerçekliği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ulus ve Zafer
gazeteleri üzerinden incelediğimiz bu devre; 1950 yılında iktidara gelen Demokrat
V
Parti yönetiminin, “milli irade” söylemiyle ifadelendirdiği demokrasi anlayışının
giderek çoğunluk tahakkümüne dönüştüğü süreçteki uygulamalarının yaygınlaştığı
bir dönem olması itibarıyla farklı muhalefet dinamiklerinin doğmasına yol açmıştır.
Yeni bir merkez-çevre gerilimi bileşenini de içeren bu devrede, siyasal demokrasinin
yozlaşma eğilimine karşı basın, ordu ve üniversitenin öncülüğünde oluşan tepki
giderek büyümüş ve 27 Mayıs 1960 müdahalesiyle DP iktidarına son vermiştir. Türk
siyasi tarihinde sözü edilen yönlerden olgusal durumların ortaya çıktığı bu dönemde
iktidar ve muhalefet kamuoyunu oluşturan gazetelerin incelenmesi yoluyla
Türkiye’nin çok partili yaşamına tarihsel açıdan farklı bir bakış açısı kazandırılmış
olacaktır.
Çalışmanın birinci bölümünde, Türkiye’de basının ortaya çıkış ve gelişim
süreci içinde Osmanlı ve Cumhuriyet dönemleri, (1950’li yılların ortalarına kadar)
siyasal sistemin modernleşmesi ve demokratikleşme bağlamında ele alınmıştır.
Çalışma konumuzun ana malzemesini oluşturan Ulus ve Zafer gazetelerinin
tanıtıldığı ikinci bölümde; Cumhuriyet’in kurucu partisi olan CHP ve çok partili
dönemin de güçlü iktidar partisi olan DP’nin kısa tarihsel gelişimlerine yer
verilmiştir.
Türk siyasi tarihinde basın-iktidar ilişkileri açısından laboratuar verileri
dönemini oluşturan 1957-1960 devresinin iktidar-muhalefet ilişkilerinin incelendiği
üçüncü bölümde ise; çoğulcu rejimin içselleştirilmesinde karşılaşılan zorluklar ortaya
konulmuştur. Bu konuda yaşanılan deneyimin önemi vurgulanarak Türk
demokrasinin bir bütün olarak değerlendirilmesine çalışılmıştır.
VI
Dönemin etraflı olarak ele alınması için gerekli görülen dış politika ve basın
parametrelerinin incelendiği dördüncü bölümde; Türkiye’nin dış politika gündemi ve
basın ortamının demokratik gelişme açısından nitelikleri üzerinde durulmuştur.
Genel olarak bir bilanço muhasebesinin yapıldığı çalışmanın sonucunda,
izlenen perspektif yönünden Türkiye’de siyasal gelişmenin ve demokrasinin temel
doğrultusu vurgulanmıştır.
Araştırma sırasında ihtiyaç duyduğum her anda bana kendisiyle birlikte
çalışma olanağı veren başta danışmanım Prof. Dr. Sayın, Kurtuluş KAYALI olmak
üzere, tüm çalışma boyunca hazırladığım metinleri titizlikle inceleyen Yrd. Doç. Dr.
Sayın, Mehmet KAYIRAN’a ve Yrd. Doç. Dr. Sayın, İlknur HAYDAROĞLU’na bu
vesileyle teşekkürü bir borç bilirim.
Ayrıca araştırmanın ana kaynakları olan Ulus ve Zafer gazetelerinin
koleksiyonlarının temininde sağladıkları kolaylıklar nedeniyle TBMM Kütüphanesi
Mikrofilm Arşivi’nden Sayın, Ömer İMAMOĞLU ve Anadolu Üniversitesi
Kütüphanesi Mikrofilm servisinden Sayın, Pınar TAŞER’e de teşekkür ederim.
GİRİŞ

Bilginin ilk insan topluluklarından bu yana yönetici egemen sınıflarca
manipüle edil(ebil)diği gerçeğinden hareketle, günümüzde haber ve haberleşme
olgusunu da içeren bir anlam kazanmış bulunan iletişim (communication) kavramını,
her türden bilginin ve iletinin insanlar ve toplumlar arasında karşılıklı aktarımı olarak
tanımlarsak, ele aldığımız sorunun tarihinin ne kadar eski olduğunu tahmin etme
olanağına kavuşuruz. İletişim, başlangıçta sınırlı sayıda kişinin yönetimi ellerinde
tutabilmek ya da ticari etkinliklerini sürdürebilmek için duydukları bir gereksinimdi.1
Bilginin, bir başka deyişle haber aktarımının hem bağdaşıklık (concensus) sağlayıcı,
hem de mevcut değerleri sorgulatıcı özelliği basın yoluyla daha da gelişti. Basını, dar
anlamda yalnızca “gazete” olarak ele alacak olursak, gazetelerin yakın ve uzak
geçmişin ya da günün haber ve olaylarının verilmesinde, kanaat ve fikirlerin geniş
halk kitlelerine ulaştırılmasında, ülkenin ana davaları üzerinde halkın dikkatini
toplamada ve okuyucuların genel kültürlerini arttırmada son derece önemli rol
oynadığı açıktır.2 Nermin Abadan’ın, Walter Lippmann’dan tercüme ederek belirttiği
gibi, “Gazeteler demokrasinin İncil’i sayılır. Gazete herkesin okuduğu tek kitaptır.
Bir bakıma, herkesin her gün okuduğu tek kitaptır.”3 Gazete ile beraber bilginin
kitleselleşmesi, popülerleşmesinin yanı sıra toplumsallaşması ve demokratikleşmesi
süreci de başlıyordu. Basın, toplumsal yaşayışta ve demokratik sistemin işleyişinde;
yasama, yürütme, yargının yanında dördüncü güç olarak görülür. Bu anlamda basın

1 Korkmaz Alemdar, Türkiye’de Çağdaş Haberleşmenin Tarihsel Kökenleri, AİTİA Yay., Ankara,
1981, s.4.
2 Arsev Bektaş, Kamuoyu, İletişim ve Demokrasi, Bağlam Yay., İstanbul, 2000, s.130.
3 Nermin Abadan, Halk Efkârı Mefhumu ve Tesir Sahaları, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Yay., Ankara, 1956, s.38.