Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

197 Pages·2009·4.13 MB·Turkish

Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

535
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

Amonyum Nitrat ve Entec Gübrelerinin Çinkosuz ve Çinkolu Bloklarda
Yetiştirilen Makarnalık Buğdayın Verim ve Verim Unsurlarına Etkileri

Fatma GÖKMEN1 Mehmet ZENGİN1 R. Zafer ARISOY2 Seyfi TANER2
Sait GEZGİN1 İsmail ÇAKMAK3

1Selçuk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü, Konya
2Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü, Konya
3Sabancı Üniversitesi Mühendislik ve Doğa Bil. Fakültesi, İstanbul

Özet

Konya ili İçeri Çumra Kasabasında bulunan Bahri Dağdaş Uluslararası Tarımsal Araştırma Enstitüsü
arazisinde 2005 ve 2006 yıllarında çinko uygulanmayan ve uygulanan bloklarda yetiştirilen ‘Meram’ çeşidi
makarnalık buğdayın (Triticum durum cv. Meram) verim ve verim unsurlarına amonyum nitrat (AN; % 33 N) ve
entec (E; % 26 N, % 13 S) gübrelerinin etkileri araştırılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre, yaprağın makro
element kapsamlarına ve verim ile verim unsurlarına yıl, gübre, doz ve ikili interaksiyonları istatistiksel olarak
önemli (p<0.01 ve p<0.05) çıkmıştır. Her iki yılda da hem çinkosuz, hem çinkolu bloktaki yaprak makro
element değerleri genellikle entec uygulamalarında daha yüksek bulunmuştur. Yine en yüksek makro element
kapsamları en yüksek uygulama dozu olan 18 kg N/da dozu ile elde edilmiştir. Ayrıca çinkolu blokta yetişen
buğday yapraklarında makro elementler çinko uygulanmayan bloktakilerden daha yüksektir. Çinko uygulaması
yaprağın Zn içeriğini artırırken Fe içeriğini azaltmıştır. Her iki yılda da çinko uygulaması m2’deki başak sayısını
artırmıştır. Çinko muamelesi ile tane verimi, başaktaki tane sayısı ve bin tane ağırlığı ilk yılda azalırken ikinci
yılda artmıştır. Genellikle m2’deki başak sayısı ile hasat indeksi üzerine entec gübresinin etkisi daha yüksek
iken, diğer komponentler üzerine amonyum nitrat gübresinin etkisi daha yüksek olmuştur. En yüksek tane
verimi ilk yılda (498.0 kg/da) çinkosuz blokta AN gübresinin 18 kg N/da ve ikinci yılda (290.9 kg/da) ise çinkolu
blokta yine AN gübresinin 18 kg N/da dozu ile elde edilmiştir. Verim ve verim unsurlarının kendi aralarında ve
yaprağın besin statüsü ile verim ve verim komponentleri arasındaki korelasyon analizlerine göre istatistiksel
anlamda önemli (p<0.01 ve p<0.05) pozitif ve negatif ilişkiler saptanmıştır. Yapraktaki hemen hemen tüm
makro ve mikro besin elementi ile bin tane ağırlığı arasında belirlenen negatif korelasyonlar deneme
yıllarındaki ekstrem olumsuz iklim koşullarından kaynaklanmış olabilir.

Anahtar Kelimeler: Amonyum nitrat, Entec, Çinko, Buğday, Verim, Kalite.

Effects of Ammonium Nitrate and Entec Fertilizers on The Yield and Yield Components of Durum
Wheat Grown on The Soils Without Zinc and Added Zinc

Abstract

Effects of ammonia nitrate (AN; 33 % N) and entec (E; 26 % N, 13 % S) on the yield and yield
components of wheat (Triticum durum cv. Meram) grown in without zinc and zinc application plots in İçeri
Çumra town of Konya province in 2005 and 2006 years were investigated. According to the results; year,
fertilizer, dose and couple interactions significantly (p<0.01 and p<0.05) affected macro and micro elements
contents of the leaf and yield and yield components, statistically. Macro element contents of the leaf were
generally more in entec applications in both without zinc and zinc added block in every two years. Again the
highest macro element contents were got by 18 kg N da-1 dose of which was the highest application dose. In
addition, macro elements of wheat grown on block with Zn were more than blocks without Zn. While Zn
application increase Zn content of the leaf, decreased Fe content. Zinc application increased ear number in
square meter in every two year. While grain yield, grain number in ear and thousand grain weight decrease by
Zn application in the first year, increased in the second year. While effect of E fertilizer on the ear number in
square meter and harvest index was generally higher, effect of AN fertilizer on the other components was
higher. The highest grain yield was obtained by 18 kg N da-1 dose of AN fertilizer in block without Zn in the first
year (498.0 kg da-1) and it was got by again 18 kg N da-1 dose of AN fertilizer in block with Zn in the second
year (290.9 kg da-1). According to correlation analysis among yield-yield components and between nutrition
status of leaf and yield-yield components, significant (p<0.01 and p<0.05) positive and negative correlations
were found, statistically. Negative correlations determined between almost all the macro and micro elements
in leaf and thousand grain weight could be resulted from extreme negative climate conditions in the
experiment years.

Key Words: Ammonium nitrate, Entec, Zinc, Wheat, Yield, Quality.
536
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

1. Giriş

Günümüzde bitkisel üretimi artırmak için birim alana daha fazla gübre uygulanması
benimsenmektedir. Dünyada ve ülkemizde bu konuda son yıllarda önemli gelişmeler olmuştur. İç
Anadolu Bölgesinde Konya-Çumra yöresi toprağın en etkili bir şekilde kullanıldığı yörelerden biridir.
Türkiye’de tüketilen gübre etken maddelerinin (N + P O + K O) % 8.55’i Konya’da kullanılmaktadır
2 5 2
(Anonymous 1999). Kullanılan gübreler arasında azotlu gübreler ilk sırayı (% 64.1) almaktadır.
Çünkü söz konusu toprakların organik madde içerikleri düşüktür ve bitkilerin azot istekleri daha
fazladır. Ülkemizde kullanılan azotlu gübrelerin % 50’si tahılların gübrelenmesinde tüketilmektedir
(Kacar ve Katkat 2007).
Buğday Konya ilinde hem tarla bitkileri, hem de tahıllar içerisinde en fazla ekimi yapılan bir
bitkidir. Nitekim tarla bitkileri ekim alanı içerisinde buğdayın payı yaklaşık % 52.35, tahıllar
içerisindeki payı ise % 67.46’dır (Anonymous 2007). Diğer bitkilerde olduğu gibi buğdayda da
azotun verim ve kalite artışında önemli bir yeri vardır. Ancak Konya ve Çumra yörelerinde azotlu
gübre olarak genellikle üre ve amonyum nitrat kullanılmakta, başka bir azot kaynağı
kullanılmamaktadır. Kil ve kireç fazlalığı, pH yüksekliği, organik madde düşüklüğü gibi ekstrem
özellikler taşıyan yöre topraklarında daha ekonomik olabilecek azot kaynaklarının araştırılmasına
ihtiyaç vardır. Bu yüzden söz konusu araştırmada amonyum nitrat ile entec gübresi mukayese
edilmiştir.
Entec gübresi 26-0-0+13S besin elementli bir gübre olup DMPP (3,4-dimethylepyrazole
phosphate) ile kaplı olduğu için içerdiği azot yavaş yavaş salınarak bitki kullanımına daha etkin bir
şekilde sunulmaktadır. DMPP yeni nesil bir nitrifikasyon engelleyici olup 1999 yılında keşfedilmiştir.
DMPP bu görevini, azotun amonyum formunun nitratlara dönüşümünü sağlayan ilk basamak azot
bakterilerinden Nitrosomonas’ların işlevini belli bir süre durdurarak yapmaktadır. Nitrifikasyonu
toprak şartlarına göre 4-10 hafta kadar engelleyebilmektedir. DMPP ideal bir nitrifikasyon
inhibitöründe olması gereken ve yukarıda belirtilen özellikleri göstermesi nedeniyle AB ülkelerinde
iyi tarım uygulamaları çerçevesinde açık tarla ve sebze tarımında da geniş bir uygulama olanağı
bulmuştur. DMPP atmosfere azot gazı çıkışını % 26 ve topraktan nitrat yıkanmasını % 40 oranında
azaltmış, yaprağı ve kökü yenen sebzelerde (ıspanak, marul, havuç) nitrat birikimini % 16-51
arasında düşürmüştür (Anonymous 2007a, Zerulla ve ark. 2000).
Nitrifikasyon inhibitörleri içerisinde en başarılılarından Pyridin Amerika’da ve DMPP ise AB
ülkelerinde kullanılmaya başlanmıştır. Diğer inhibitörlerin çoğu umutlu gözükmekle birlikte bazıları
ağır metal içerikleri, bazıları yüksek doz gereksinimi nedeniyle ekonomik olmayışları, bazıları
granüllere uygulanma olanağı vermemesi ve bazıları da nitrifikasyonu durdurucu sürelerinin kısa
olmaları nedeniyle yaygın bir kullanım alanı bulamamıştır (Anonymous 1985).
Son yıllarda Avrupa ülkelerinde yapılan araştırma sonuçlarına göre, klasik gübrelerle
karşılaştırıldığında DMPP katkılı gübreler meyve, sebze ve endüstri bitkilerinde daha az uygulama
ile daha yüksek verim (% 2.7-41.3) sağlamış ve topraktan NH -N kaybını % 40-47 arasında
3
azaltabilmiştir (Anonymous 2007b ).
Toprağa verilen azotlu gübrelerden NH -N kaybını kontrol eden faktörlerin başında toprağın
3
nem kapasitesi, üreaz enzim aktivitesi ve toprak pH’sı gelmektedir. Ayrıca toprak tekstürü,
sıcaklığı, bitki örtüsü çeşidi ve sıklığı, KDK, rüzgar hız ve süresi gibi toprak ve çevre faktörleri de
etkili olmaktadır (Vlek ve Byrnes 1986).
Konya’da makarna sanayi geliştiğinden sulu alanlarda makarnalık buğday üretimi de gittikçe
artmaktadır. Makarnalık buğdayda verim kadar kalite de önem taşımaktadır. Yetiştirme teknikleri
doğrudan verim ve kaliteyi etkilemektedir. Yöre topraklarında organik madde azlığı N noksanlığına,
öte yandan yüksek pH ve kireç ise Zn eksikliğine yol açarak bitkilerde verim ve kaliteyi olumsuz
yönde etkilemektedir. Makarnalık buğdayın N ve Zn ihtiyacı ekmeklik buğdayınkinden biraz daha
fazla olup N noksanlığında tane camsı özelliğini kaybetmektedir (Durutan ve Karaca 1987).
Bitkilerde görülen çinko noksanlığının giderilmesi için en hızlı çözüm çinko gübrelemesidir.
Orta Anadolu Bölgesinde topraktan yapılan Zn gübrelemesinin buğday verimini önemli bir şekilde
artırdığı görülmüştür. Toprakta mevcut DTPA ile ekstrakte edilebilir Zn miktarı 0.38 ppm’den
düşükse çinkolu gübrelemenin çok etkili olduğu, 0.64 ppm ise gübrelemenin etki derecesinin düşük
olduğu belirlenmiştir. Orta Anadolu gibi yüksek kireçli topraklarda DTPA çinkosu 0.4 ppm’den
düşükse gübrelemenin verimi anlamlı düzeylerde artırdığı saptanmıştır. Çinko noksanlığına karşı
alınabilecek en gerçekçi yaklaşım Zn noksanlığına karşı daha dayanıklı yeni çeşitlerin ıslah
edilmesidir. Çinko noksanlığına karşı dayanıklılıkta temel mekanizma bir çeşidin köklerden fazla
miktarda çinkoyu almasıyla, aldığı çinkoyu yeşil aksama taşımasıyla ve hücresel düzeyde etkin
537
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

kullanmasıyla ilişkilidir (Torun ve Çakmak 2004). DTPA ile ekstrakte edilebilir kritik Zn düzeyinin
buğday için 0.6 ppm (Singh ve ark. 1987), mısır için 0.4 ppm (Martens ve Westerman 1991) olduğu
bildirilmiştir. Eskişehir yöresinde yapılan Zn gübrelemesinin buğday verimini birinci ve ikinci yılda
sırasıyla % 31 ve % 32 oranlarında artırdığı belirlenmiştir (Kalaycı ve ark. 1999).
Orta Anadolu toprakları yüksek kil, kireç ve pH’lı, düşük nem ve organik maddeli olduklarından
toprakların % 92’sinde, bitkilerin ise % 80’inde çinko noksanlığı ile karşılaşılmaktadır (Bayraklı ve
Gezgin 1991, Çakmak ve ark. 1996). Olumsuz toprak şartları karşısında toprakta mevcut çinkonun
% 97’sinden fazlası adsorbe olarak yarayışsız hale geçmektedir (Erenoğlu 1995).
Bu araştırmanın amacı Konya ili İçeri Çumra Kasabasında 2005 ve 2006 yılları tarım
sezonlarında çinko uygulanmayan ve uygulanan bloklarda yetiştirilen ‘Meram’ çeşidi makarnalık
buğdayın verim ve verim unsurlarına amonyum nitrat ve entec gübrelerinin etkilerini belirlemektir.

2. Materyal ve Yöntem

Konya’nın Çumra ilçesine bağlı İçeri Çumra kasabasında 2005 ve 2006 yıllarında çinko
uygulamasız ve çinko uygulamalı bloklar şeklinde kurulan denemelerde yörede yaygın olarak
yetiştirilen ‘Meram’ makarnalık buğday (Triticum durum cv. Meram) çeşidi ekilmiştir. Denemelerin
materyallerini Konya’nın 30 km güneyinde bulunan İçeri Çumra kasabası toprakları ve bu
topraklara 3 farklı gübre (amonyum nitrat % 33 N, entec % 26 N ve çinko sülfat % 23 Zn)
uygulanarak yetiştirilen makarnalık Meram buğday çeşidinin yaprak ve tane örnekleri
oluşturmaktadır.
Denemede kullanılan entec gübresi Almanya’dan temin edilmiş olup % 26 N ve % 13 S
içermektedir. Diğer gübrelerden amonyum nitrat ile çinko sülfat Konya’daki gübre satıcılarından
elde edilmiştir. Söz konusu azotlu gübreler 0, 6, 12 ve 18 kg N/da dozlarında 1/3’ü ekim sırasında,
kalan 2/3’ü ise ilkbaharda sapa kalkma döneminde üst gübre olarak uygulanmıştır. Çinko, 5 kg
ZnSO4/da dozunda ekim öncesi toprak yüzeyine çözelti halinde püskürtülüp rotatil ile kök
bölgesine karıştırılmıştır.
Deneme alanları Orta Anadolu’nun güney batı kısmında yer almakta ve deniz seviyesinden
yaklaşık 1000 m yükseklikteki allüviyal topraklı taban araziler üzerinde bulunmaktadır.
Denemenin yürütüldüğü tarla toprağına ait örnekler ekim esnasında (5 Kasım 2004 ve 1
Kasım 2005) alınmış ve naylon torbalarla vakit geçirmeden S.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü
Laboratuarına taşınmıştır. Söz konusu örneklerin gerekli ön hazırlıklardan sonra bazı fiziksel ve
kimyasal analizleri yapılmış ve elde edilen sonuçlar Çizelge 1’de sunulmuştur. İlgili Topraklar hafif
alkalin pH, tuzsuz, çok az organik maddeli, orta kireçli ve killi-tın tekstürdedirler. Azot yönünden
noksan, fosfor bakımından orta ve potasyum bakımından ise zengindirler. Genellikle bakır ve bor
elementleri bakımından yeterli iken yarayışlı demir, çinko (2. yıl hariç) ve mangan ve açısından
fakirdirler.
Denemelerin yürütüldüğü Konya yöresi yazları sıcak ve kurak, kışları soğuk ve yağışlı geçen
‘sıcak-yarı kurak’ derecesi ile karakterize edilen bir iklim tipine sahiptir. Uzun yıllar ortalamasına
göre yıllık yağış toplamı 326 mm olup buğdayın gelişme mevsimi olan Kasım-Temmuz ayları
arasındaki toplam yağış ilk yılda 131.4 mm, ikinci yılda ise 207.2 mm’dir (Çizelge 2). İlgili Çizelgeda
aylık ortalamalar olarak hava sıcaklıkları (oC) ve hava nispi nem değerleri de (%) verilmiştir.
Denemeler her iki yılda da çinkosuz blokta 2 Gübre x 3 Doz x 4 Tekerrür = 24 + 4 kontrol = 28
parsel, çinkolu blokta da 2 Gübre x 3 Doz x 4 Tekerrür = 24 + 4 kontrol = 28 parsel olmak üzere
toplam 56 parselden oluşmaktadır.
İlk yıl denemesinde 5 Kasım 2004 tarihinde ekim ve taban gübrelemesi, 1 Nisan 2005
tarihinde ise sapa kalkma döneminde üst gübreleme yapılmıştır. Temel gübre olarak ekimde 9 kg
P2O5/da dozu TSP (% 43 P2O5) şeklinde tüm parsellere mibzer ile verilmiştir. Yağmurlama
sulama şeklinde Kasım ve Nisan aylarında birer kez sulama yapılmıştır. Ekimde m2’ye 500 adet
tohum kullanılmıştır. Söz konusu Meram makarnalık buğday çeşidinin bin tane ağırlığı 49.8 g’dır.
Yaprak örneklemesi, bitki boyu ve m2’de başak sayısı ölçümleri tane dolum döneminde, 17 Haziran
2005 tarihinde; hasat ise 14 Temmuz 2005 tarihinde yapılmıştır. Ekim ile hasat arasında 249 gün
geçmiştir. Deneme kuruluşundaki parsel boyutları 1.6 x 8 m = 12.8 m2 iken hasatta parsel boyutları
1.2 m x 5.8 m = 6.96 m2 şeklinde tutulmuştur. Ekimde sıralar arası mesafe 0.2 m’dir. 1.6 m
genişliğindeki bir parselde 8 sıra bulunmaktadır. Hasatta kenarlardaki birer sıra kenar tesiri olarak
atıldığından ortadaki 6 sıra alınmıştır. Parsel mibzeriyle hasat edilen tane örneklerinde verim, bin
538
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

tane ağırlığı, hasat indeksi gibi değerler ile hasat öncesinde parselleri temsilen seçilen bitkilerde
bitki boyu, m2’de başak sayısı ve başakta tane sayısı gibi verim unsurları belirlenmiştir.

Çizelge 1. Denemelere ait toprak analiz sonuçları
Toprak özellikleri İlk yıl (2005) İkinci yıl (2006) Analiz metotları (Kacar 1997)
pH (1:2.5 toprak:su) 8.0 7.8 pH metre
EC (1:5 t:s; µS/cm) 162.5 254.1 EC metre
Org. madde (%) 0.9 0.4 Walkley-Black metodu
Kireç (%) 10.6 18.6 Scheibler Kalsimetresi
Kil (%) 34.8 38.5 Bouyoucos hidrometre (1951)
Silt (%) 25.4 27.0 Bouyoucos hidrometre (1951)
Kum (%) 39.8 34.5 Bouyoucos hidrometre (1951)
Tekstür sınıfı Killi tın Killi tın -
NO -N (ppm) 59.4 147.2 2 N KCl ile ekstraksiyon
3
P (ppm) 9.3 15.3 NaHCO metodu
3
K (ppm) 1054.5 1098.1 NH OAc ile ekstraksiyon
4
Ca (ppm) 3329 3403.8 NH OAc ile ekstraksiyon
4
Mg (ppm) 226 193.3 NH OAc ile ekstraksiyon
4
S (ppm) 7.6 6.8 KH PO ile ekstraksiyon
2 4
Fe (ppm) 3.5 1.5 Soltanpour ve Workman (1981)
Zn (ppm) 0.3 3.2 Soltanpour ve Workman (1981)
Mn (ppm) 6.8 0.1 Soltanpour ve Workman (1981)
Cu (ppm) 0.8 0.8 Soltanpour ve Workman (1981)
B (ppm) 2.4 4.0 Kacar (1997)

Çizelge 2. Deneme alanına ait meteorolojik değerler
Yıllar Parametreler Kas. Aralık Ocak Şubat Mart Nisan May. Haz. Tem. Ort.
Hava sıcaklığı (oC) 5.8 1.4 2.2 3.2 7.6 10.4 15.1 19.6 23.7 9.9
2005 Hava nispi nemi (%) 74.6 84.0 79.8 53.8 57.4 56.8 51.7 44.4 39.1 60.2
Yağış (mm) 31.2 7.4 - 10.0 9.2 29.6 24.0 6.0 14.0 Σ 131.4
Hava sıcaklığı (oC) 4.1 0.2 -2.1 0.7 6.6 11.3 15.1 20.8 22.0 8.7
2006 Hava nispi nemi (%) 82.5 84.7 88.8 84.8 65.7 60.3 58.1 39.1 39.4 67.0
Yağış (mm) 51.8 6.8 6.0 26.6 38.8 48.8 14.2 9.8 4.4 Σ 207.2

İkinci yıl denemesinde 1 Kasım 2005 tarihinde ekim ve taban gübrelemesi, 6 Nisan 2006
tarihinde ise sapa kalkma döneminde üst gübreleme yapılmıştır. Temel gübre olarak 9 kg P2O5/da
dozu TSP (% 43 P2O5) şeklinde tüm parsellere mibzer ile verilmiştir. Yağmurlama sulama şeklinde
Kasım ve Nisan aylarında birer kez sulama yapılmıştır. Ekimde m2’ye 450 adet tohum
kullanılmıştır. Söz konusu Meram makarnalık buğday çeşidinin bin tane ağırlığı 49.8 g’dır. Yaprak
örneklemesi 1 Haziran 2006, bitki boyu, m2’de başak sayısı ölçümleri ve hasat ise 13 Temmuz
2006 tarihinde yapılmıştır. Ekim ile hasat arasında 255 gün geçmiştir. Deneme kuruluşundaki
parsel boyutları 1.4 x 4.9 m = 6.86 m2 iken hasatta parsel boyutları 1.2 m x 4.9 m = 5.88 m2
şeklinde tutulmuştur. Ekimde sıralar arası mesafe 0.2 m’dir. 1.4 m genişliğindeki bir parselde 7 sıra
bulunmaktadır. Hasatta kenarlardaki birer sıra kenar tesiri olarak atıldığından ortadaki 5 sıra
alınmıştır. Parsel mibzeriyle hasat edilen tane örneklerinde verim, bin tane ağırlığı, hasat indeksi
gibi değerler ile hasat öncesinde parselleri temsilen seçilen bitkilerde bitki boyu, m2’de başak
sayısı ve başakta tane sayısı gibi verim unsurları belirlenmiştir.
Yaprak örneklemelerinde gelişimini tamamlamış bayrak yapraklar örneklenerek S.Ü. Ziraat
Fakültesi Toprak Bölümü Laboratuarına kâğıt torbalar ile vakit geçirmeden taşınmıştır. Gerekli
539
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

temizlik işlemlerinden sonra 48 saat süre ile 70 oC iç sıcaklığa sahip kurutma dolaplarında
kurutulmuştur. Kurutulmuş yaprak örneklerinde çeşitli makro ve mikro besin element tayinleri
yapılmıştır.
Yaprağın H SO + H O eşliğinde yaş akılmasıyla elde edilen ekstraktlarda azot Kjeldahl,
2 4 2 2
fosfor Barton yöntemiyle, potasyum Jenway PFP7 alev fotometresiyle (Bayraklı 1987), Ca, Mg, S,
Fe, Zn, Mn, Cu ve B ICP-AES yöntemiyle (Soltanpour ve Workman 1981) tayin edilmiştir.
Denemelerde aşağıdaki gözlem ve ölçümler yapılmıştır:
Başakta tane sayısı: Her parselde tespit edilen 10 bitkinin ana sapında başaklar elle ayrı ayrı
hasat edilip taneler sayılarak ortalamaları alınmış ve adet olarak belirtilmiştir (Yürür ve ark. 1981).
Bin tane ağırlığı: Her parselden alınan tanelerde dört defa 100 tane sayılıp 0.001 g
hassasiyetli terazide tartılarak ortalamaları alınmış ve 10 ile çarpılarak g cinsinden ifade edilmiştir
(Genç 1974).
Bitki boyu: Bitkiler hasat olgunluğuna geldiğinde her parselden tesadüfî olarak seçilen 5
bitkinin ana saplarında, toprak yüzeyinden başağın üst başakçık ucuna kadar (kılçıklar hariç) olan
yükseklik cm cinsinden ölçülmüştür (Yürür ve ark. 1981).
Tane verimi (kg/da): Hasat olgunluğuna gelmiş belli alandaki bitkiler deneme biçerdöveri ile
hasat ve harman edilerek taneler hassas terazide tartılmış ve kg/da olarak hesaplanmıştır.
Hasat indeksi: Her parselden elde edilen tane verimlerinin aynı alandan elde edilen sap+tane
verimine oranı % olarak hesaplanmıştır (Çölkesen ve ark. 1993).
m2’de başak sayısı (adet): Sarı erme devresinde her parselin ortasındaki 2 sırada 1 metrede
bulunan başak sayısının metrekaredeki başak sayısına çevrilmesi ile bulunmuştur (Tosun ve
Yurtman 1973).
Araştırmada elde edilen sayısal değerlerin istatistiksel analizlerinde ise Minitab paket
programından yararlanılmıştır.

3. Araştırma Sonuçları ve Tartışma

Orta Anadolu’da Konya’nın Çumra ilçesine bağlı İçeri Çumra kasabasında 2005 ve 2006
yıllarında çinko uygulanmayan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki makro besin element
kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri ile ilgili varyans analiz sonuçlarına göre, yılların P
(p<0.05), K, Ca, Mg ve S (p<0.01); gübrelerin P (p<0.01) ve K (p<0.05); dozların N, K, Ca ve S
(p<0.01); YxG interaksiyonunun S (p<0.01); YxD interaksiyonunun P ve K (p<0.01) ve GxD
interaksiyonunun ise N ile S (p<0.01) kapsamlarına etkileri istatistiksel bakımdan önemli
bulunmuştur (Çizelge 3).

Çizelge 3. Çinko uygulanmayan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki makro besin element
kapsamlarıyla ilgili varyans analiz sonuçları
Varyans Kareler Ortalaması
SD
Kaynağı N P K Ca Mg S
Yıl (Y) 1 0.161 0.0017851* 0.049173** 0.0365766** 0.0023766** 0.0107641**
Gübre (G) 1 0.00975 0.0020476** 0.018769* 0.0003901 0.0008703 0.0015406
Doz (D) 3 3.31326** 0.0004849 0.023060** 0.0045986** 0.0001570 0.0164040**
Y x G 1 0.00289 0.0001051 0.001243 0.0000010 0.0000001 0.0081451**
Y x D 3 0.01902 0.0016137** 0.049113** 0.0007749 0.0003856 0.0002268
G x D 3 0.32582** 0.0004024 0.004069 0.0001134 0.0001486 0.0018825**
Y x G x D 3 0.00301 0.0002984 0.000256 0.0002274 0.0000274 0.0010251
Hata 48 0.04102 0.0002664 0.002853 0.0003731 0.0002643 0.0004445
*P<0.05, **P<0.01

540
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

Çizelge 4. Çinko uygulanan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki makro besin element
kapsamlarıyla ilgili varyans analiz sonuçları
Varyans Kareler Ortalaması
SD
kaynağı N P K Ca Mg S
Yıl (Y) 1 0.05941 0.0028356* 0.001502 0.0017745 0.0000439 0.0004358
Gübre (G) 1 0.32633** 0.0006002 0.004590 0.0018383 0.0011139 0.0043066**
Doz (D) 3 3.42111** 0.0029292** 0.026019** 0.0182491** 0.0003965 0.0166035**
Y x G 1 0.02288 0.0000226 0.000203 0.0000056 0.0000114 0.0026138*
Y x D 3 0.00954 0.0057382** 0.045268** 0.0004398 0.0010719 0.0010530
G x D 3 0.23879** 0.0001887 0.001095 0.0002420 0.0001856 0.0036813**
Y x G x D 3 0.00451 0.0000296 0.000148 0.0001075 0.0000358 0.0004136
Hata 48 0.04007 0.0007009 0.003814 0.0006584 0.0004646 0.0005023
*P<0.05, **P<0.01

Çinko uygulanan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki makro besin element
kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri ile ilgili varyans analiz sonuçlarına göre, yılların P
(p<0.05); gübrelerin N (p<0.01) ve S (p<0.01); dozların N, P, K, Ca ve S (p<0.01); YxG
interaksiyonunun S (p<0.05); YxD interaksiyonunun P ve K (p<0.01) ve GxD interaksiyonunun ise
N ile S (p<0.01) kapsamlarına etkileri istatistiki olarak önemli çıkmıştır (Çizelge 4).
Çinko uygulanmayan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki mikro besin element
kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri ile ilgili varyans analiz sonuçlarına göre yılların ve
gübrelerin Fe, Zn, Mn ve Cu (p<0.01) ve YxD interaksiyonunun ise Zn (p<0.05), Mn ve Cu (p<0.01)
içeriklerine etkileri istatistiksel bakımdan önemli bulunmuştur (Çizelge 5).

Çizelge 5. Çinko uygulanmayan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki mikro besin element
kapsamlarıyla ilgili varyans analiz sonuçları
Varyans Kareler Ortalaması
SD
kaynağı Fe Zn Mn Cu B
Yıl (Y) 1 193.77** 5.8928** 6182.28** 6.5216** 259.3
Gübre (G) 1 31.77 0.1089 1.80 0.1269 2.9
Doz (D) 3 864.95** 4.9754** 218.91** 6.9205** 223.2
Y x G 1 9.55 0.0090 21.02 0.1097 154.3
Y x D 3 6.57 1.2537* 525.39** 0.9620** 61.8
G x D 3 75.42 0.1570 8.35 0.1139 216.8
Y x G x D 3 44.98 0.0040 12.82 0.1518 125.6
Hata 48 23.24 0.3165 49.81 0.1363 261.9
*P<0.05, **P<0.01

Çinko uygulanan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki mikro besin element
kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri ile ilgili varyans analiz sonuçlarına göre, yılların Mn
(p<0.01); gübrelerin Cu (p<0.01) ve S (p<0.01); dozların Fe (p<0.05), Zn, Mn ve Cu (p<0.01) ve
YxG interaksiyonunun ise Mn (p<0.05) muhtevalarına etkileri istatistikî olarak önemli çıkmıştır
(Çizelge 6).
Farklı azotlu gübrelerin çinkolu ve çinkosuz bloklarda yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki
makro besin element kapsamlarına etkileri ile ilgili veriler Çizelge 7’de sunulmuştur. Her iki yılda da
hem çinkolu, hem çinkosuz bloktaki yaprak makro element değerleri genellikle entec
uygulamalarında daha yüksek bulunmuştur. Yine her iki yılda da yaprağın en yüksek Ca
kapsamları çinkosuz blokta entec gübresinin 6 kg N/da, çinkolu blokta ise amonyum nitrat
gübresinin 6 kg N/da dozu ile elde edilmiştir. İki yılda da (ilk yılda S hariç) en yüksek N, P, K, Mg ve
S içerikleri entec gübresinin en yüksek uygulama dozu olan 18 kg N/da dozu ile meydana gelmiştir.
Ayrıca çinkolu blokta yetişen buğday yapraklarında makro elementler çinko uygulanmayan
541
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

bloktakilerden daha yüksektir. Yapraktaki besin elementlerinin yeterli ve dengeli olması durumunda
tane verimi ve verim unsurlarının daha iyi olacağı bildirilmiştir (Kacar ve Katkat 2007). Genellikle
birçok makro besin elementinin entec gübresi ile yüksek elde edilmesi bu gübrenin azotun yanında
% 13 oranında da S içermesinden kaynaklanabilir. Çizelge 1’den de görüldüğü gibi, deneme
toprakları ağır bünyeli, yüksek kireçli ve pH’lı olduklarından S pH düşürücü etkide bulunmuş olabilir.
Bunun yanında entec yavaş çözünür azotlu gübre olduğundan azot yarayışlılığı maksimum
seviyede gerçekleşerek bitki daha iyi gelişmiş ve bu yüzden topraktan daha çok makro element
sömürmüş olabilir. Diğer taraftan topraktaki eksik çinko takviye edildiğinde bitkinin beslenme
dengesi kurulmuş olmakta ve oksin gibi hormonlarla çeşitli enzimlerin daha faal olması sonucunda
bitki daha iyi gelişerek daha çok besin elementi kaldırmaktadır. Her iki yılda da hem çinkolu, hem
çinkosuz blokta farklı azot kaynakları ile yetiştirilen buğday yapraklarında azot kapsamları, artan
azot dozu ile artmıştır.

Çizelge 6. Çinko uygulanan blokta yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki mikro besin element
kapsamlarıyla ilgili varyans analiz sonuçları
Varyans Kareler Ortalaması
SD
Kaynağı Fe Zn Mn Cu B
Yıl (Y) 1 66.08 0.8907 423.90** 0.5550 573.3
Gübre (G) 1 34.82 1.3427 23.24 2.3486** 99.5
Doz (D) 3 104.18* 5.1055** 2619.12** 1.3375** 97.3
Y x G 1 26.79 0.2340 135.64* 0.1871 16.6
Y x D 3 17.70 0.1301 18.84 0.2494 315.6
G x D 3 15.54 0.8139 79.95 0.4493 460.1
Y x G x D 3 12.10 0.1097 25.66 0.1551 42.4
Hata 48 33.39 0.9986 31.88 0.2878 338.6
*P<0.05, **P<0.01

Çinko uygulanmayan ve uygulanan bloklarda yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki mikro besin
element kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri ile ilgili veriler Çizelge 8’de verilmiştir. Makro
elementlerde olduğu gibi, her iki yılda da hem çinkolu, hem çinkosuz bloktaki yaprak mikro element
değerleri genellikle entec uygulamalarında daha yüksek bulunmuştur. İki yılda da en yüksek Fe,
Zn, Mn ve Cu içerikleri genellikle yüksek uygulama dozu olan 18 kg N/da dozu ile meydana
gelmiştir. Ayrıca çinkolu blokta yetişen buğday yapraklarında mikro elementler çinko uygulanmayan
bloktakilerden daha yüksektir. Genellikle birçok mikro besin elementinin entec gübresi ile yüksek
elde edilmesi bu gübrenin azotun yanında % 13 oranında da S içermesinden kaynaklanabilir. Diğer
taraftan topraktaki eksik çinko takviye edildiğinde bitkinin beslenme dengesi kurulmuş olmakta ve
oksin gibi hormonlarla çeşitli enzimlerin daha aktif olması sonucunda bitki daha iyi gelişerek daha
çok besin elementi kaldırmaktadır. Her iki yılda da çinkolu blokta yetiştirilen buğday yapraklarında
Fe içerikleri çinkosuz bloktakilerden daha az iken, Zn içerikleri daha yüksek çıkmıştır. Çinko
uygulaması yaprağın Zn içeriğini artırırken Fe içeriğini azaltmıştır. Bu durum Zn ile Fe arasındaki
antagonistik ilişkiden kaynaklanabilir (Aktaş ve Ateş 1998).
Orta Anadolu’da Konya’nın Çumra ilçesine bağlı İçeri Çumra kasabasında kurulan iki yıllık
denemede çinko uygulanmayan blokta yetiştirilen buğdayın verim ve verim komponentleri üzerine
farklı azotlu gübrelerin etkileri ile ilgili varyans analiz sonuçlarına göre, istatistiksel olarak yılların
etkileri hasat indeksi üzerine 0.05, diğer parametreler üzerine ise 0.01 seviyesinde önemli
olmuştur. Gübre çeşitlerinin hiç etkili bulunmadığı denemede dozların tane verimi, başaktaki tane
sayısı ve bin tane ağırlığına etkisi 0.01 düzeyinde önemli iken hasat indeksine 0.05 seviyesinde
önemli çıkmıştır. Ayrıca YxD interaksiyonu ise tane verimi üzerinde 0.01 seviyesinde önemli
bulunmuştur (Çizelge 9).

542
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

Çizelge 7. Çinko uygulanmayan ve uygulanan bloklarda yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki makro
besin element kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri*
Muamele N P K Ca Mg S
Yıllar
-Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn
Kontrol 2.38 2.34 0.232 0.210 1.208 1.314 0.355 0.348 0.213 0.224 0.229 0.234
AN (6 kg N/da) 3.11 2.89 0.234 0.222 1.221 1.344 0.375 0.439 0.218 0.230 0.301 0.313
AN (12 kg N/da) 3.16 3.24 0.236 0.222 1.237 1.335 0.379 0.411 0.219 0.231 0.304 0.329
AN (18 kg N/da) 3.21 3.32 0.245 0.222 1.219 1.327 0.380 0.423 0.220 0.222 0.313 0.330
2005 E (6 kg N/da) 2.77 2.43 0.248 0.225 1.234 1.344 0.381 0.414 0.226 0.236 0.237 0.242
E (12 kg N/da) 3.37 2.92 0.251 0.228 1.253 1.363 0.365 0.404 0.229 0.237 0.264 0.299
E (18 kg N/da) 3.50 3.37 0.252 0.233 1.292 1.352 0.366 0.414 0.232 0.239 0.288 0.314
En düşük 2.38 2.34 0.232 0.210 1.208 1.314 0.355 0.348 0.213 0.222 0.229 0.234
En yüksek 3.50 3.37 0.252 0.233 1.292 1.363 0.381 0.439 0.232 0.239 0.313 0.330
Kontrol 2.48 2.35 0.246 0.229 1.297 1.275 0.383 0.366 0.239 0.227 0.248 0.250
AN (6 kg N/da) 3.16 2.92 0.227 0.225 1.244 1.354 0.444 0.450 0.229 0.226 0.307 0.301
AN (12 kg N/da) 3.22 3.29 0.203 0.212 1.188 1.216 0.421 0.428 0.222 0.222 0.305 0.297
AN (18 kg N/da) 3.45 3.32 0.215 0.208 1.216 1.256 0.430 0.422 0.230 0.212 0.300 0.286
2006 E (6 kg N/da) 2.76 2.51 0.225 0.227 1.289 1.370 0.433 0.438 0.230 0.243 0.288 0.252
E (12 kg N/da) 3.47 3.12 0.229 0.218 1.234 1.263 0.426 0.410 0.233 0.228 0.334 0.299
E (18 kg N/da) 3.64 3.48 0.251 0.284 1.424 1.442 0.419 0.406 0.247 0.249 0.341 0.319
En düşük 2.48 2.35 0.203 0.208 1.188 1.216 0.383 0.366 0.222 0.212 0.248 0.250
En yüksek 3.64 3.48 0.251 0.284 1.424 1.442 0.433 0.450 0.247 0.249 0.341 0.319
*: Değerler 4 tekerrürün ortalamasıdır.

543
Ülkesel Tahıl Sempozyumu, 2-5 Haziran 2008, KONYA

Çizelge 8. Çinko uygulanmayan ve uygulanan bloklarda yetiştirilen buğdayın yapraklarındaki mikro
besin element kapsamlarına farklı azotlu gübrelerin etkileri*
Yıllar Muamele Fe Zn Mn Cu B
-Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn -Zn +Zn
Kontrol 65.47 75.50 12.12 15.17 71.43 75.35 4.47 5.15 128.40 123.20
AN (6 kg N/da) 75.37 76.95 12.22 15.35 77.22 88.78 4.95 5.67 132.95 126.80
AN (12 kg N/da) 79.35 75.75 12.67 15.92 81.53 99.85 5.20 5.70 134.05 132.90
AN (18 kg N/da) 80.77 79.80 12.80 16.10 85.43 102.20 5.45 5.87 138.30 140.98
2005 E (6 kg N/da) 70.65 76.05 12.60 15.37 80.03 93.40 5.00 5.27 139.43 141.25
E (12 kg N/da) 73.90 76.17 12.70 15.97 82.53 97.28 5.17 5.30 140.02 137.52
E (18 kg N/da) 82.22 79.55 12.82 16.70 87.55 106.98 5.45 5.57 139.98 135.95
En düşük 65.47 75.50 12.12 15.17 71.43 75.35 4.47 5.15 128.4 123.20
En yüksek 82.22 79.80 12.82 16.70 87.55 106.98 5.45 5.87 140.02 141.25
Kontrol 67.76 79.04 12.32 15.42 74.25 79.00 4.44 5.42 135.24 140.88
AN (6 kg N/da) 80.98 79.80 12.51 15.68 103.57 100.81 5.73 5.92 141.22 130.00
AN (12 kg N/da) 78.06 78.97 13.25 15.79 111.12 111.89 5.83 5.94 135.83 140.90
AN (18 kg N/da) 85.00 83.49 14.26 16.12 109.87 106.71 6.30 6.29 149.94 140.11
2006 E (6 kg N/da) 70.35 72.55 12.90 15.73 99.12 95.04 5.47 4.72 147.01 150.60
E (12 kg N/da) 82.93 74.68 13.15 16.06 109.57 99.59 6.28 5.42 140.64 137.01
E (18 kg N/da) 88.22 83.95 14.21 17.43 112.63 108.31 6.79 6.04 128.60 129.30
En düşük 67.76 72.55 12.32 15.42 74.25 79.00 4.44 4.72 128.60 129.30
En yüksek 88.22 83.95 14.26 17.43 112.63 111.89 6.79 6.29 149.94 150.60
*: Değerler 4 tekerrürün ortalamasıdır.

Çizelge 9. Çinko uygulanmayan blokta yetiştirilen buğdayın bazı parametreleriyle ilgili varyans
analiz sonuçları
Kareler Ortalaması
Varyans
SD Hasat
Kaynağı Bitki Boyu Başak/m2 Tane verimi Tane/Başak Bin Tane Ağ.
İndeksi
Yıl (Y) 1 3113.64** 1670233** 662922** 3034.63** 1126.53** 111.28*
Gübre (G) 1 2.98 501 739 2.36 0.56 7.22
Doz (D) 3 20.59 15609 27370** 92.71** 141.32** 83.93*
Y x G 1 0.00 221 332 30.39 0.18 13.01
Y x D 3 46.96 12238 10689** 22.40 10.64 13.55
G x D 3 13.39 6682 2688 7.20 2.80 7.57
Y x G x D 3 4.15 8577 262 4.82 2.87 8.20
Hata 24 24.12 15603 2333 9.57 6.38 20.42
*P<0.05, **P<0.01

Çinko uygulanan blokta yetiştirilen buğdayın verim ve verim komponentleri üzerine farklı azotlu
gübrelerin etkileri ile ilgili varyans analiz sonuçlarına göre, istatistiki bakımdan yılların etkileri tüm
parametreler üzerine 0.01 seviyesinde önemli olmuştur. Gübre çeşitlerinin etkisi m2’deki başak
sayısına 0.05, dozların etkisi bitki boyu, tane verimi, başaktaki tane sayısı ve bin tane ağırlığına
544