Ulaştırma Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Performanslarının Gri İlişkisel Analiz İle ...

15 Pages·2017·0.58 MB·Turkish

by  Windows Kullanıcısı

Süleyman Demirel Üniversitesi Suleyman Demirel University
İktisadi ve İdari Bilimler The Journal of Faculty of Economics
Fakültesi Dergisi and Administrative Sciences
Y.2018, C.23, S.2, s.563-577. Y.2018, Vol.23, No.2, pp.563-577.

ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE FAALİYET GÖSTEREN İŞLETMELERİN
PERFORMANSLARININ GRİ İLİŞKİSEL ANALİZ İLE
DEĞERLENDİRİLMESİ

GRAY RELATIONAL ANALYSIS BASED FINANCIAL PERFORMANCE
ASSESSMENT OF THE COMPANIES IN THE TRANSPORTATION
INDUSTRY

Agâh BAŞDEĞİRMEN* , Barış IŞILDAK**
* Doktora Öğrencisi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme ABD,
[email protected], https://orcid.org/0000-0001-7471-7977
** Öğr. Gör., Süleyman Demirel Üniversitesi, Keçiborlu Meslek Yüksekokulu, Ulaştırma Hizmetleri Bölümü,

[email protected], https://orcid.org/0000-0002-2068-1611

ÖZ
Küreselleşmenin etkisiyle 1990’lı yıllarda finans piyasalardaki yeniden yapılanma süreci işletmeleri
etkinlik ve verimliliği arttırıcı önlemler üzerinde odaklanmaya yöneltmiştir. Günümüzde, kaliteden
ödün vermeden maliyet tasarrufu sağlayabilme açısından ulaştırma yönetimi büyük önem
taşımaktadır. Bu çalışmada, Türkiye ekonomisinin en büyük 500 büyük işletmesi içinde yer alan ve
ulaştırma sektöründe faaliyet gösteren sekiz işletmenin finansal performansı Gri İlişkisel Analiz
yöntemi ile analiz edilmiştir. Orijinal Capital 500 sıralamasında sadece ciro faktörü göz önüne
alınırken, bu çalışmada ciro, ihracat, vergi öncesi kâr, çalışan sayısı, toplam aktif ve öz sermaye
kriterleri temel alınmıştır. Çalışmanın ilk aşamasında değerlendirme kriterlerinin eşit önem
derecesine sahip olduğu varsayılırken, ikinci aşamada uzman görüşü temel alınarak belirlenen farklı
kriter ağırlıklarından yararlanılmıştır. Çalışma sonuçlarına göre sektörde yer alan işletmelerin
finansal performansını etkileyen faktörlerin başında çalışan sayısı, özsermaye ve toplam aktifler
gelmektedir.
Anahtar Kelimeler: Çok Kriterli Karar Verme, Finansal Performans, Gri İlişkisel Analiz, Ulaştırma
Sektörü
Jel Kodları: C44, D81, O18

ABSTRACT
Because of globalization, reorganization process of 1990’s financial markets led companies to focus
on the productivity and efficiency improvement policies. Nowadays, transportation management is
found highly important for cost savings without compromising the quality. In this study, financial
performances of nine logistics companies, listed in Top 500 Companies List of Turkey, have been
analyzed using Gray Relational Analyses method. While the original Capital Top 500 list ranks
companies based on sales, in this study export, profit before tax, number of employees, total assets
and capital stock criteria have been also considered. During first stage of the study, it was assumed
that all of the assessment criteria are equally important. In the second stage, expert opinions used to
determine the importance weights of each criteria. The findings of the study suggest that number of
employees, capital stock and total assets significantly affect the financial performance of the
companies in the industry.
Keywords: Gray Relational Analysis, Financial Performance, Multi Criteria Decision Making,
Tranportations Industry.
Jel Codes: C44, D81, O18

563
BAŞDEĞİRMEN – IŞILDAK 2018

GİRİŞ
Sınırların ortadan kalktığı, rekabetin arttığı 1. ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDE
günümüz dünyasında yaşanan bu değişimi PERFORMANS ÖLÇÜLMESİ
en fazla etkileyecek olan sektörlerden biri
Ulaştırma sektörü, literatürde hizmet
ulaştırma sektörüdür. Sanayileşmenin hızla
sektörü içerisinde görülmektedir. Ulaşmayı
gelişmesine, nüfus artışına ve yerleşim
hizmet sektörünün bir alt sınıfı olarak
merkezlerinin yaygınlaşmasına paralel
görmek yerine, üretim ve hizmet alanında
olarak, ulaştırma sistemleri de konfor, hız
faaliyet gösteren sektörlere maliyet
ve güvenirlik yönünden devamlı gelişme
açısından tamamlayıcı rol oynamaktadır.
halindedir (Yenidünya, 2008:1).
Çünkü ulaştırma sektörü üretim yönüyle
Ulaştırma, küreselleşme ve bölgeselleşme gerekli hammaddeyi iletme, tüketme
bağlamında toplumun ürün-yaşam kalitesini yönüyle ise üretilen malların tüketiciyle
arttıran bir kaldıraç görevi üstlenmektedir buluşturulması konusunda diğer sektörleri
(Karahan, 2016:3). Ekonomik ve sosyal yakından ilgilendiren ve onları etkileyen bir
olarak toplumları ve devletleri sürekli sektör olarak tanımlanır (Kurt, 2010:6-7).
etkileyen, etkilerken de birbirlerine
Ulaştırmanın en iyi şekilde
yaklaştıran bir yapıya sahip olması
anlaşılabileceğine dair ortaya çıkan bir
nedeniyle; karayolları, demiryolları,
anlayış, çeşitli süreçlerden ve etkilerden
havayolları, denizyolları ve boru hatları
oluşan temel dönüşümü finansal
ülke ekonomisinin en temel ulaştırma
performans ile sağlamaktır. Ulaştırma
sistemleridir. Bu yüzden ulaştırma
sistemlerinde geliştirilen optimizasyon
sektöründeki herhangi bir gelişme,
yöntemleri, ulaşım sistemlerinin verimli
serbestleşen dünya ticaretini doğrudan
hale getirilmesine, karmaşık taşımacılık ve
etkilerken, diğer yandan da farklı stratejiler
lojistik sorunlarının giderilmesinde finansal
ve politikaların oluşmasını sağlamaktadır
ölçütler ulaştırma işletmelerine rekabet
(Aydemir, 2013:1).
avantajı sunmaktadır (Speranza, 2016:
Ulaştırma sektöründe yer alan işletmeler, iş 830).
süreçlerine yapılan yatırımlara yönelik
Finansal performans, bir işletmenin mevcut
operasyonel ulaşım ve taşımacılığın
kaynaklarının ve yeterliliklerinin
evrimleşmesine katkı sağlayan doğru
anlaşılmasına bağlı olup, büyük ölçüde göz
kararların alınması, etkin bir finans
ardı edilmiştir. Birçok sektörde olduğu gibi
yönetimiyle mümkün olmaktadır. Bu
ulaştırma sektöründe işletmeler, mevcut
nedenle taşıma sistemlerinin
imkanlar dahilinde geleceğe yönelik yatırım
optimizasyonunda lojistik faaliyetlerin
yapmasına ve karar almasına yardımcı
gelişimi söz konusu işletmelere finansal
olacak rasyonel anlamda en güçlü
açıdan katkı sunmaktadır. İşletmelerin
fonksiyonu finansal göstergelerdir. Gelişen
gelişen piyasa şartlarına uyum
ürün ve teknolojilere yönelik ulaştırma
sağlayabilmesi için ulaştırma ve taşımacılık
sistemlerinin geliştirilebilmesi için, söz
ağlarını gelişen teknolojiye uygun olarak
konusu işletmelerin öncelikle finansal
çeşitlendirmesiyle mümkün kılınabilir
ölçütlerinde sağladığı performansa bağlıdır.
(Speranza, 2016: 831).
Bu yüzden, ulaştırma işletmelerinin modern
Çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. çağın ulaşım sistemlerine yönelik uyum
Çalışmanın ilk bölümünde ulaştırma sağlayabilmesi ve geleceğe dönük yatırım
sektöründe performans kavramı hakkında kararı alabilmesi, söz konusu sektör
bilgi verilmektedir. İkinci bölümünde gri işletmelerinin finansal performans
ilişkisel analiz kavramı incelendikten sonra göstergeleriyle doğru orantılıdır (Yuen vd.
üçüncü bölümde Türkiye’nin ilk 500 2017: 2).
işletmesi listesinde yer alan ulaştırma
Rekabetin giderek arttığı ulaştırma
sektöründeki işletmelerin finansal
sektöründe, başarının ölçülebilmesi için
performanslarının analizine yer verilmiştir.
564
C.23, S.2 Ulaştırma Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Performanslarının Gri İlişkisel

finansal performans en önemli faktörlerden bakımından objektif analiz yöntemleri
birisidir. Finansal performans; ciro, ihracat, olarak değerlendirilmektedir. Günümüz
vergi öncesi kar, çalışan sayısı, toplam aktif modern işletmelerinin çok boyutlu olmaları
ve öz sermaye gibi finansal tablolarda yer nedeniyle işletmeler arası performans
alan hesap kalemleri arasındaki ilişkilerin kıyaslamasında ÇKKV teknikleri etkilidir
kurulmasını ve yorumlanmasını kapsayan (Çakır ve Perçin, 2013:450). Bu çalışmada
bir süreçtir (Baki ve Şimşek, 2004: 490). ise literatürde yer alan boşluk dikkate
alınarak ulaştırma sektöründeki işletmelerin
Literatürde performans ölçümünde
performansı ÇKKV yöntemlerinden biri
genellikle oran analizi veya regresyon
olan Gri İlişkisel Analiz yöntemiyle ele
analizi kullanılmaktadır. İki finansal
alınmıştır.
değişken arasındaki ilişkiyi gösteren oran
analizlerinin, kolay hesaplanabilmesi ile
sektörel karşılaştırma yapılabilmesi gibi 2. GRİ İLİŞKİSEL ANALİZ (GİA)
avantajlarına rağmen, tek boyutlu olmaları
Çok kriterli karar verme yöntemlerinden
ve işletmeler arası karşılaştırmalarda sadece
biri olan Gri İlişkisel Analiz yöntemi ilk
grup ortalamasını dikkate alması gibi
defa 1982 yılında Tayland’da Julong Deng
kısıtları bulunmaktadır. Regresyon analizi
tarafından ortaya atılmıştır.
gibi parametrik yöntemlerde ise bağımlı
değişken olarak tek bir çıktı değişkeni Gri terimi, zayıf, eksik ve belirsizliği ifade
kullanılabildiğinden analizde yer alan çıktı eder ve gri ifadesi, genellikle bilgi kavramı
faktörlerinin tek bir değere indirgenme ile ilişkili olarak kullanılır (Şen, 2013:15).
zorunluluğu bulunmaktadır. Belirtilen Gri İlişkisel Analiz ise, faktörler arasındaki
kısıtlar nedeniyle söz konusu yöntemler korelasyonların belirlenmesine ve bu
günümüz dinamik iş çevresinde artık uygun faktörlerin analiz edilmesine yardımcı olur
teknikler olarak kabul edilmemektedir. (Başdeğirmen ve Tunca, 2017:328).
Parametrik olmayan yöntemler arasında en Çok değişkenli istatistiklerle dağılım
çok tercih edilen analiz yöntemi ise gereksinimi ihtiyacı olmayan, yeterli veri
Charnes vd. (1978) tarafından geliştirilen içermeyen ve belirsizlik nedeniyle
bir etkinlik ölçüm tekniği olan Veri modellenemeyen problemlerde gri ilişkisel
Zarflama Analizi (VZA)’ dir (Çakır ve analiz çözüm önermektedir. Son yirmi yılda
Perçin, 2013:450). Klasik regresyon gri sistem teorisi, farklı disiplinlerde
tekniğinin direkt olarak uygulanamadığı kullanılan popüler bir analiz yöntemi
çoklu girdi ve çoklu çıktılar için üretim olmuştur (Şişman vd. 2013:413-414).
ilişkilerinde performans
Gri İlişkisel Analiz’in temel varsayımı,
karşılaştırmalarında kullanılmaktadır
öncelikle tüm alternatif kriterlerin
(Ömürbek vd., 2013:22). Bununla birlikte
performansı karşılaştırılabilir olmasıdır. Bu
VZA’ nın temel uygulanma amacı
adım gri ilişkisel derecelendirme olarak
işletmeleri performanslarına göre
kabul edilir. Bu diziler, ideal bir amaç
sıralamaktan daha çok ilgili işletmelerin
dizisine göre tanımlanır. Veri setlerine, bir
etkin olup olmadıklarını belirleyerek,
referans dizisi tanımlanmıştır. Sonra tüm
etkinsizlik durumunda bunun nedenlerini
karşılaştırılabilir dizeler ve örnek dizeler
saptamaktır.
arasındaki gri ilişkisel katsayıları
Performans ölçümünde kullanılan diğer bir hesaplanır. Son aşamada ise gri ilişkisel
alternatif yöntem ise Çok Kriterli Karar katsayılara dayanan, örnek dizi ve
Verme (ÇKKV) teknikleridir. Son yıllarda karşılaştırılabilir diziler arasında gri
ÇKKV tekniklerinin kullanıldığı çalışma ilişkisel derecesi hesaplanır. Bir
sayısında artış görülmektedir. ÇKKV alternatiften dönüştürülen karşılaştırılabilir
yöntemleri karar vericilerin yargılarını örnek ve alternatif diziler arasından
dikkate alması bakımından subjektif, seçilecek olanlar en yüksek gri ilişkisel
matematiksel algoritmaya dayalı olmaları dereceye sahiptir. Gri İlişkisel Analiz akış
565
BAŞDEĞİRMEN – IŞILDAK 2018

şeması Şekil 1’de gösterilmektedir (Kuo vd. 2008;81).
Şekil 2.1: Gri İlişkisel Analiz

Gri İlişkisel Üretim

Örnek Dizi Tanımlaması

Gri İlişkisel Katsayının

Hesaplanması

Gri İlişkisel Derecelendirmenin
Hesaplanması

Kaynak: KUO, Y., YANG, T. ve HUANG, G.W. (2008), “The Use of Grey Rational Analysis in
Solving Multiple Attribute Decision-Making Problems”, Computers & Industrial Engineering, 80-93.
Gri İlişkisel Analiz yöntemi aşağıdaki  y (1) y (2)... y (n)
0 0 0
adımlardan oluşmaktadır (Kong; Liu,  
y (1) y (2)... y (n)
2006):  1 1 1 
. . .  (1)
Adım 1. Karar veri matrisinin belirlenmesi: Y  
. . . 
Bu adımda önce karar dizileri belirlendikten
. . . 
sonra alternatifler değerlendirilerek spesifik  
 
bir soruna ideal çözümün sağlanması için Y y (1) y (2)... y (n)
m m m
matrisiyle elde edilir.
Referans serisi y = (y (1) ,y (2), … , y (j),
0 0 0 0
… ,y (n)) şeklindedir. Burada:
0
566
C.23, S.2 Ulaştırma Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Performanslarının Gri İlişkisel

y0(i); pozitif ideal çözüm dizisinin i. değeri, (1) (2)... (n)
1 1 1
 
yj(i); j. alternatif dizinin i. değeri. 2(1) 2(2)... 2(n)
. . . 
Büyüklük kaybı olmaksızın, tahmin edilen  
bütün endeksler fayda sağlamaktadır ve . . . 
. . . 
y0(i)≥ maxjyj(i) normalize m(1) m(2)... m(n)
değerlerin içindeki en büyük değeri ifade Burada; (6)
etmektedir.
𝜉 (𝑖); j. alternatif uyum içindeki gri ilişkisel
𝑗
Adım 2. Karar veri matrisinin
katsayısının i. diziye göre ideal çözümü.
standartlaştırılması:

xx10((11)) xx10((22))...... xx10((nn)) (2) 𝜉𝑗(𝑖)= Δ Δ(𝑚𝑗(𝑖𝑖𝑛)+)+𝑝 Δ𝑝(Δ𝑚(𝑚𝑎𝑥𝑎)𝑥) (7)
. . . 
X . . .  ∆(min)= 𝑚𝑗𝑖𝑛 𝑚𝑖𝑖𝑛 {∆𝑗 (𝑖)} (8)
. . . 
  𝑚𝑎𝑥 𝑚𝑎𝑥
xm(1) xm(n)... xm(n) ∆(max)= 𝑗 𝑖 {∆𝑗 (𝑖)} (9)
Burada; Adım 5. Hesaplanan gri ilişki derecesi R,
j
ideal çözüm ile alternatifler arasında
x(i) ; j alternatif dizinin standartlaştıktan
j
değerlendirilmesi:
sonra i. değeri.
Genel olarak, ilgili değerler için aşağıdaki n
denklemden yararlanılır: Rj wij(i) (10)
i1
𝑋 (𝑖)= (3)
𝑗
Burada;
Adım 3. İdeal çözüm ve alternatif
W: i. dizinin ağırlığıdır.
arasındaki farklı matrisin hesaplanması: i
Adım 6. Gri ilişki derecesi değerlerine göre
(1) (2)... (n)
 1 1 1  alternatiflerin skorlarının sıralanması:
1(2) 2(2)... 2(n) (4)
. . .  Bu derece, karşılaştırılabilir seri ve referans
 
. . .  arasındaki korelasyon seviyesini gösterir.
. . .  Gri ilişkisel derecenin büyüklüğü, ilişkinin
  kuvvetli olduğunu göstermektedir. Büyük
m(1) m(2)... m(n) değerli gri ilişki derecesinden küçük
∆ (𝑖)=│ 𝑋 (𝑖)− 𝑋(𝑖)│ (5) derecelere doğru alternatiflerin sıralanması
𝑗 0 𝑗
sonucunda, gri ilişkisel derecesi ne kadar
∆ ”daha iyi ideal değer” için istenilen ideal geniş olursa ya da yüksek dereceye sahipse;
değeri göstermektedir. ideal çözüme ve daha iyi alternatife o kadar
yakın olur.
Adım 4. İdeal çözüm ve diğer alternatifler
arasında ilişki katsayı matrisinin 2.1.Literatür Taraması
hesaplanması:
Literatürde Gri İlişkisel Analiz yöntemi
kullanılarak karar problemlerinin
çözümlenmesine yönelik yapılan belli başlı
çalışmalar şu şekildedir:
Gable (1996), gri analizin temel
kavramlarıyla açıkça tanımlanamayan
problemlerin çözüme olanak sağlayarak,
567
BAŞDEĞİRMEN – IŞILDAK 2018

problemlerin sınıflandırılmasıyla birlikte Kuo vd. (2008) tarafından Gri İlişkisel
uygulamalı açıklamalara yer verilmiştir. Analiz yöntemi kullanılarak ekipman
tedarikçilerinin değerlendirmesi yapılmıştır.
Twala (2012) Gri İlişkisel Analiz yöntemini
Bu araştırma bir ekipman tedarikçi seçimi
veri işlemede, bilgi belirsizliği ve dizisiz
oluşturmak için gofret fabrikalarını
ölçüm modeli Kapula ile birleştirilip,
incelemeyi amaçlanmıştır. Buna göre,
uygulamıştır. Simüle edilmiş veri setleri
ekipman satın alma kararları için işletme
üzerindeki kıyaslama sonuçları Gri İlişkisel
sahipleri tarafından kullanılan test cihazları
Analiz kullanımını, mevcut yöntemlerle
diğer değerlendirme modellerine göre
karşılaştırıldığında dizisiz ölçümleri
nispeten daha etkilidir.
işlemenin en uygun yöntem olduğunu
göstermektedir. Sofyalıoğlu ve Öztürk (2012), bir tasarım
Hata Modu Etki Analizi modelinin
Tsai vd. (2003) tarafından satıcı gelişimini
uygulamasında, hata türlerini
değerlendirmek için Gri İlişkisel Analiz
önceliklendirmede kullanılabilecek üç farklı
yöntemi kullanılmıştır. Üretim talebini
yöntemi karşılaştırmıştır. Bu yöntemler
karşılamak için uygun bir satıcı seçilmesi
sırasıyla risk faktörlerinin ağırlıklarının eşit
üretim işletmelerinin sıkıntı yaşadığı ortak
olduğu varsayımı altında Gri İlişki Analizi
sorundur. Bu nedenle, bu çalışmada
ve risk faktörlerine farklı ağırlıklar
satıcıları seçmek için tam ve doğru bir
verilmek üzere Gri İlişki Analizi ve Bulanık
değerlendirme modeli olarak Gri İlişkisel
Analitik Hiyerarşi Prosesi’nin birlikte
Analiz tercih edilmiştir.
uygulanmasından oluşmaktadır. Elde edilen
Öğrenim burslarının dağıtımı için bulgulara göre Gri İlişkisel Analiz ve
uygulanan bir çalışmada, Yu vd. (2005) bulanık Analitik Hiyerarşi Prosesi ile
Tunghai Üniversitesi’nde yönetimin adil birlikte kullanıldığında oluşan sıralamanın,
burs dağıtımını sağlayabilmek için Gri ağırlıkların eşit olduğu varsayımına
İlişkisel Analiz yönteminden yararlanmıştır. dayanan sıralamaya göre farklı olduğu
Buna göre burs standart ders gözlemlenmiştir.
karşılaştırmasında burs için Muhasebe,
Baş ve Çakmak (2012) çalışmalarında
İktisat, İstatistik, İngilizce ve Bilgisayar
işletmelerde finansal başarısızlığı öngörü
bölümlerinde yalnızca en iyi beş öğrencinin
çalışmasında bağımsız değişkenlerin Gri
bu hakkı kullanarak aldıkları puanlara göre
İlişkisel Analiz yardımıyla
sahip olacağı burs oranları tespit edilmeye
değerlendirilmesini amaçlamıştır.
çalışılmıştır.
Böylelikle, Borsa İstanbul bünyesinde
Lu vd. (2008) Tayvan’da motorlu araçlarda tekstil ve deri sektöründe işlem gören 35
Gri İlişkisel Analiz’den yararlanarak enerji işletmenin bilanço ve gelir tablolarından
tüketimi üzerine bir çalışma yapılmıştır. yararlanılarak, işletmelere ait finansal oran
Ulaşım sisteminin gelişim sürecinde yakıt belirleme aşamasında daha başarılı sonuçlar
fiyatı, gayri safi yurt içi hasıla, motorlu araç elde edildiği bulgusuna ulaşılmıştır.
sayısı ve seyahat eden araç sayısının
Borsa İstanbul Gelişen İşletmeler
kilometre başına enerji artışının göreceli
Piyasa’nda işlem gören işletmelerin bilanço
etkisini değerlendirmek ve dinamik
ve gelir tablolarından yararlanılarak net kâr,
özellikleri yakalamak için gerçekleştirilen
toplam varlık, öz sermaye, satışlar, dönen
çalışmada uygulamada yer alan ayrışma
varlıklar ve kısa vadeli yabancı kaynaklar
etkilerinin Gri İlişkisel Analiz ile benzer
kriterlerine dayanarak elde oranlar Gri
sonuçlar verdiği görülmüştür. Ayrıca
İlişkisel Analiz yöntemiyle Bektaş ve Tuna
kilometrede araç başına düşen yakıt
tarafından (2013) değerlendirilmiştir.
tüketimi nispeten ayrıldığında ekonomik
gelişmişlik ile yakıt fiyatları arasında Altan ve Candoğan (2014), bankaların
bağlantının otomobiller ve motosikletler güvenilirliği, sermaye gücü ve istikrar
üzerindeki etkileri ortaya konulmuştur. bakımından çeşitli finansal kalemlerden
oluşan kârlılık, sermaye ve likidite gibi
568
C.23, S.2 Ulaştırma Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Performanslarının Gri İlişkisel

finansal göstergeler vasıtasıyla Gri İlişkisel Ulaştırma sektörü, ülkemizin jeopolitik
Analiz Yöntemi ve diğer Çok Kriterli Karar konumu itibariyle son yıllarda hızla
Verme yöntemleri arasındaki ölçüm büyüme gösteren sektörler arasında yer
farklılıklarını karşılaştırmıştır. alırken, kendi içinde alt gruplara ihtiyaç
doğmuştur. Taşımacılık, yolcu miktarı, yol
Jia ve An (2015), petrol fiyatlarındaki
uzunlukları, taşınan kargo, depolama,
dalgalanmaların global etkisini ölçmek
gümrükleme ve nihai pazarlara erişimi de
amacıyla Gri İlişkisel Analiz Yöntemi
kapsayan ulaştırma hizmetlerinin dünya
kullanılmıştır. Toplam 26 farklı grupta
genelindeki hacmi giderek artmaktadır.
incelenen fiyat dalgalanmaları bölgesel ve
Ulaştırma altyapısı gelişmiş ülkelerin
küresel anlamda dikkat çekici özellikleri
ticaret faaliyetlerinin daha etkili ve verimli
yansıtarak, küresel mali krizler öncesi ve
olduğu görülmektedir (Kalkınma Bakanlığı,
sonrası incelenmiştir.
2013:107). Bununla birlikte, son yıllarda
Ayaydın vd. (2017), Türkiye’de lojistik yaşanan küresel krizlere bağlı olarak petrol
sektörünün gelişimi ve önemi hakkında fiyatlarındaki dalgalanmalar ulaşım
bilgiler vererek, sektörde faaliyet gösteren maliyetlerini olumsuz yönde etkileyerek
firmaların performans ölçümlerini üretim açısından birim maliyeti etkileyen
gerçekleştirilerek ilk 500 firma listesinde ciddi bir unsur halini almaktadır. Bu
yer alan 10 lojistik firmasının performansı bağlamda, ulaştırmanın performansının
incelenmiştir. iyileştirilebilmesi açısından performansı
etkileyen temel finansal kriterlerin

dikkatlice belirlenip değerlendirilmesi
3. TÜRKİYE’NİN İLK 500 İŞLETMESİ önem arz etmektedir.
LİSTESİNDE YER ALAN
3.1. Araştırmanın Amacı ve Önemi
ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNDEKİ
İŞLETMELERİN FİNANSAL Capital Dergisi tarafından her yıl
PERFORMANSLARININ GRİ Türkiye’de faaliyet gösteren “İlk 500
İLİŞKİSEL ANALİZ İLE Büyük İşletme” listesi yayınlanmaktadır
İNCELENMESİ (Capital, 2017). Listede yer alan
sıralamalarda sadece ciro temel alınmakta
İşletmelerin mevcut kaynakları, imkanları
olup diğer finansal kriterler
ve zamanı etkin bir biçimde yürütülebilmesi
değerlendirmeye dahil edilmemektedir. Bu
için düzenli aralıklarla finansal
çalışma, bir işletmenin finansal
performanslarının analizini zorunlu
performansını sadece ciro büyüklüğüne
kılmaktadır. Bu nedenle, işletmenin
göre değerlendirmenin yanılgılara sebep
sürdürülebilir yapısına katkı sağlamak
olabileceği varsayımı temel alınarak diğer
amacıyla finansal performansın ölçülmesi
finansal kriterlerin de Çok Kriterli Karar
ve önlemler alınması en önemli
Verme yöntemlerinden yararlanılarak
sorumlulukları arasında yer almaktadır. Bu
performans ölçümünün gerçekleştirilmesini
sorumluluk kapsamında geleceğe yönelik
amaçlamaktadır.
sürdürülebilir hedeflerin yerine
getirilebilmesi için, işletmenin Bu amaçla, bu çalışmada Çok
performansının doğru biçimde yansıtacak Kriterli Karar Verme modellerinden Gri
kriterlerin neler olduğu, kriterlere bağlı İlişkisel Analiz yönteminden yararlanılarak
verilerin nasıl toplanabileceği ve toplanan Türkiye’deki ilk 500 büyük işletme
verilerin nasıl değerlendirilmesi arasında yer alan ulaştırma sektöründe
gerektiğinin bilinmesi gerekir (Acar, faaliyet gösteren işletmelerin finansal
2003:21-22). Bu yüzden, sürdürülebilir performansları incelenmiştir. Araştırmanın
performans hedeflerinin net olarak temel hipotezi “Belli başlı finansal
belirlenmesi Türkiye’de ilk 500 büyük kriterlerin temel alınması ile
işletmeden beklenen başlıca yükümlülükler gerçekleştirilen finansal performans
arasında yer almalıdır. sıralamalarının sadece ciro temel alınarak
569
BAŞDEĞİRMEN – IŞILDAK 2018

yapılan performans sıralamasına göre 2017 yılında yayımlanan (Capital-2016)
farklılık göstereceği”dir. Bu farklılık, hangi verilerinde yer alan “İlk 500 Büyük
faktörlerin işletmelerin finansal İşletme” içinden lojistik sektöründe yer alan
performansını daha fazla etkilediğinin de dokuz işletme değerlendirmeye alınmıştır.
tespit edilmesinde yardımcı olabilecektir. “İlk 500 Büyük İşletme” listesinde yer alan
lojistik işletmelerine ait finansal performans
Capital Dergisi tarafından yayınlanmakta
kriterlerine ait veriler listede yer alan ciro
olan “İlk 500 Büyük İşletme” listesinde
temelli finansal performans sıralamasına
işletmelerin genel sıralamasının yanı sıra
göre Tablo 1’de sunulmuştur. Analizde yer
işletmeler 38 farklı sektör altından
alan “C, E, G ve H” işletmeleri ihracat
gruplandırılarak sektörel sıralamalar da
yapmadığı için bu kalemde değerleri
sunulmaktadır. Bu çalışma kapsamında,
yoktur.
Tablo 3.1: Ulaştırma İşletmelerine Ait Ciro Temelli Performans Sıralaması
Lojistik
Sektörü
Vergi Öncesi Çalışan
İşletmeleri Ciro İhracat Toplam Aktif Özsermaye
Kâr Sayısı
Orijinal
Sıralama
1) A
İşletmesi 29.468.000.000 24.988.000.000 2.000.000 24.000 65.074.000.000 17.899.000.000
2) B
İşletmesi 3.707.471.135 531.933.474 -143.669.576 5.257 5.618.017.995 1.575.439.911
3) C
İşletmesi 3.450.223.000 0 702.051.000 15.624 11.505.470 2.994.224.000
4) D
İşletmesi 3.281.487.264 24.212.461.608 -33.473.440 3.747 3.405.727.779 539.762.750
5) E
İşletmesi 925.308.844 0 28.997.774 9.667 257.857.332 129.809.862
6) F
İşletmesi 709.524.691 302.862.551 35.416.282 4.387 689.822.528 87.487.517
7) G
İşletmesi 585.760.713 0 -16.709.701 540 116.907.194 25.258.624
8) H
İşletmesi 568.371.954 0 -316.754.530 1.280 1.893.358.344 9.299.942
Kaynak: Capital Dergisi, Ağustos 2017, s.150.
Çalışmada yer alan ulaştırma işletmelerin faaliyet alanları Tablo 3.2’de yer almaktadır.

570
C.23, S.2 Ulaştırma Sektöründe Faaliyet Gösteren İşletmelerin Performanslarının Gri İlişkisel

Tablo 3.2: Araştırmaya Dahil Edilen Ulaştırma İşletmelerinin Faaliyet Alanları
İşletme Adı Faaliyet Alanı
- Uluslararası Yolcu Hava Taşımacılığı
A İşletmesi - Uluslararası Kargo Hava Taşımacılığı
- Uluslararası Hizmetler
- Uluslararası Yolcu Hava Taşımacılığı
B İşletmesi - Uluslararası Kargo Hava Taşımacılığı
- Uluslararası Hizmetler
- Uluslararası Havalimanı İşletmeciliği
C İşletmesi - Uluslararası Hizmetler
- Gümrük İşlemleri
- Uluslararası Yolcu Hava Taşımacılığı
D İşletmesi - Uluslararası Kargo Hava Taşımacılığı
- Uluslararası Hizmetler
- Hava Taşımacılığında Yer Hizmetleri
- Kargo
E İşletmesi
- Depolama
- Taşımacılık
- Hava Taşımacılığında Yer Hizmetleri
- Kargo
F İşletmesi
- Depolama
- Taşımacılık
- Uluslararası Yolcu Hava Taşımacılığı
G İşletmesi - Uluslararası Kargo Hava Taşımacılığı
- Uluslararası Hizmetler
- Deniz Taşımacılığı
- Deniz Otobüsleri
H İşletmesi
- Gemi Kiralama
- Toplum Hizmetleri

Ulaştırma işletmeleri taşımacılık derece “0” ile “1” arasında değerler
faaliyetlerinin yanı sıra modern taşımanın almaktadır (Feng-Wang, 2000;137).
bütün unsurlarını da içerisinde
Araştırma kapsamında, Capital Dergisi’nin
barındırmaktadır. Bu bağlamda taşımacılık,
2017 yılında yayımlanan “İlk 500 Büyük
yer hizmetleri, kiralama, depolama,
İşletme” sıralamasındaki ulaştırma
gümrükleme, ve proje kargo gibi hizmetleri
işletmelerine ait 2016 yılı finansal
ulaştırma bünyesinde bulundurmaktadır.
verilerinden yararlanılmıştır.
Tablo 3.2’de yer alan işletmelerin yeni
Değerlendirme kriteri olarak kullanılan
taşımacılık sistemlerine yönelik
finansal veriler Tablo 3.1’de verilmiş olup;
faaliyetlerini yansıtmaktadır.
bu kriterler sırası ile ciro, ihracat, vergi
3.2. Araştırma Yöntemi ve Kapsamı öncesi kâr, çalışan sayısı, toplam aktif ve öz
sermayedir. Bu bağlamda işletmelerin
Gri İlişkisel Analiz birden fazla kriterin
finansal performansları karşılaştırılırken iki
bulunduğu durumlarda alternatifler
farklı senaryo oluşturulmuştur:
arasından seçim yapmak için kullanılan
Çok Kriterli Karar Verme yöntemlerinden - Tüm finansal kriterlerin eşit önem
biridir. İki dizi arasındaki ilişkiyi sayısal ve derecesine sahip olduğu varsayımı
mantıksal olarak değerlendirmek için tercih altında ulaştırma işletmelerinin finansal
edilmektedir. Bu işlemin yapılması için performanslarının karşılaştırılması,
kıyaslanacak diziler arasındaki ilişkiyi - Tüm finansal kriterlerin farklı önem
sayısal olarak ifade etmektir. Analiz derecelerine sahip olduğu varsayımı
sonucunda hesaplanan ilişki derecesine Gri altında ulaştırma işletmelerinin finansal
İlişki Derecesi olarak tanımlanır ve bu performanslarının karşılaştırılması.
571
BAŞDEĞİRMEN – IŞILDAK 2018

3.3. Finansal kriterlerin eşit önem Excel GRA makro modülü mevcut verilere
derecesine sahip olması durumunda uygun şekilde revize edilerek kullanılmıştır.
ulaştırma işletmelerinin finansal Çalışmanın birinci bölümünde yer alan
performanslarının karşılaştırılması adımlar aşağıdaki tablolarda sunulmuş olup,
Tablo 3.3’te sektöre ait işletmelerin finansal
Araştırma verilerinin analizinde Tong’un
oranları temel alarak oluşan karar matrisi
(2007) çalışmasında kullanılan Microsoft
görülmektedir.
Tablo 3.3: Karar Matrisinin Oluşturulması
Ciro İhracat Vergi Çalışan Toplam Aktif Özsermaye
A 1,00 0,11 Ö0n,c1e0s i S0a,y0ı9s ı 0,01 0,00
İşletBm esi 1,00 0,02 0K,0â0r 0,97 0,00 0,01
İşletCm esi 0,17 0,00 1,00 0,13 0,20 0,21
İşletDm esi 1,00 0,07 0,59 0,00 0,29 0,03
İşletEm esi 1,00 0,09 0,00 0,05 0,00 0,01
İşletFm esi 1,00 0,08 0,16 0,03 0,00 0,00
İşletGm esi 1,00 0,11 0,10 0,09 0,01 0,00
İşletHm esi 1,00 0,02 0,00 0,97 0,00 0,01
İşletmesi
Tablo 3.4’te görüldüğü üzere, normalizasyon işlemi sonrasında elde edilen matris değerleri
0 ile 1 arasındadır.
Tablo 3.4: Normalizasyon Matrisi
Ciro İhracat Vergi Çalışan ToplamAktif Özsermaye
A İşletmesi 0,00 0,89 Ö0n,9ce0s i S0a,y9ı1s ı 0,99 1,00
B İşletmesi 0,00 0,98 1,00 0,03 1,00 0,99
Kâr
C İşletmesi 0,83 1,00 0,00 0,87 0,80 0,79
D İşletmesi 1,16 0,23 0,74 0,16 0,45 0,19
E İşletmesi 0,00 0,91 1,00 0,95 1,00 0,99
F İşletmesi 0,00 0,92 0,84 0,97 1,00 1,00
G İşletmesi 0,00 0,89 0,90 0,91 0,99 1,00
H İşletmesi 0,00 0,98 1,00 0,03 1,00 0,99
Takip eden adımda elde edilen karşılaştırmalı mutlak değerler Tablo 3.5’te görülmektedir:
Tablo 3.5: Karşılaştırmalı Mutlak Değerler
Ciro İhracat Vergi Çalışan ToplamAktif Özsermaye
A İşletmesi 1,00 0,40 Ö0n,c4e0s i S0a,y4ı0s ı A0k,3t8if 0,38
B İşletmesi 1,00 0,38 0,38 0,95 0,38 0,38
Kâr
C İşletmesi 0,42 0,38 1,00 0,41 0,43 0,43
D İşletmesi 0,34 0,72 0,45 0,79 0,57 0,76
E İşletmesi 1,00 0,40 0,38 0,39 0,38 0,38
F İşletmesi 1,00 0,40 0,42 0,38 0,38 0,38
G İşletmesi 1,00 0,40 0,40 0,40 0,38 0,38
H İşletmesi 1,00 0,38 0,38 0,95 0,38 0,38

Standardize edilen alternatifler ile ilişkiler hesaplanarak Tablo 3.6’da Gri
katsayıları arasındaki uyumu sağlamak için İlişkisel katsayı değerleri elde edilmiştir.
ideal çözüme yönelik değerler arasındaki
572