Ukształtowani przez historię : Polacy na dawnych Kresach Północno-Wschodnich i Łotwie w ocenie własnej : (poglądy, status społeczny, atrybuty polskości, rola wyznania, sąsiedzi, losy)

2022·2 MB·Polish

by  Grek-Pabisowa, Iryda (1932-2021) Autor

Iryda Grek-Pabisowa
Ukształtowani przez historie.
PPolacy na dawnych KKresach
PPółnocno-WWschodnich
i ŁŁotwie w ocenie własnej
k
u
a
N
mii
e
d
a
k
A
ej
ki
s
ol
P
ki 4455
ty J h
s c
wi a
a z
Sl ic
ut EZYK an
t r
y g
nst Po
I a
n

Ukształtowani przez historie.
PPolacy na dawnych KKresach
PPółnocno-WWschodnich
i ŁŁotwie w ocenie własnej
Język na Pograniczach
[Borderland Languages]
45
Redaktor Naczelna
[Editor-in-Chief]
Dr hab. HELENA KRASOWSKA, prof. inst.,
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska
[Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences, Warsaw, Poland]
Rada Naukowa
[Scientific Board]
Dr hab. EWA DZIĘGIEL, prof. inst., Instytut Języka Polskiego
Polskiej Akademii Nauk, Kraków, Polska [Institute of Polish Language,
Polish Academy of Sciences, Cracow, Poland]
Dr. sc., izv. prof. TETYANA FUDERER, Sveučilište u Zagrebu, Zagreb,
Hrvatska [University of Zagreb, Zagreb, Croatia]
Prof. Dr. BJÖRN HANSEN, Universität Regensburg, Regensburg,
Deutschland [University of Regensburg, Regensburg, Germany]
Dr hab. KAZIMIERZ JURCZAK, prof. ucz., Uniwersytet Jagielloński
wKrakowie; Uniwersytet Warszawski, Kraków–Warszawa, Polska
[Jagiellonian University in Kraków; University of Warsaw,
Cracow–Warsaw, Poland]
Докт. філол. наук, професор НАТАЛІЯ КОЛЕСНИК, Чернівецький
національний університет імені Юрія Федьковича, Чернівці, Україна
[Dokt. filol. nauk, profesor Nataliia Kolesnyk, Yuriy Fedkovych Chernivtsi
National University, Chernivtsi, Ukraine]
Iryda Grek-Pabisowa
Ukształtowani przez historie.
PPolacy na dawnych KKresach
PPółnocno-WWschodnich
i ŁŁotwie w ocenie własnej
(poglady, status społeczny, atrybuty
polskosci, rola wyznania, sasiedzi, losy)
k
u
a
N
mii
e
d
a
k
A
ej
ki
s
ol
P
ki
y
t
s
wi
a
Sl
t
tu Warszawa 2022
y
t
s
n
I
Recenzje wydawnicze [Editiorial Reviews]
Dr hab. Michał Głuszkowski, prof. ucz.
Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika, Toruń, Polska
[Nicolaus Copernicus University in Toruń, Poland]
Prof. dr hab. Krystyna Szcześniak
Uniwersytet Gdański, Gdańsk, Polska
[University of Gdańsk, Gdańsk, Poland]
Publikacja dofinansowana z programu „Doskonała Nauka”
Ministra Edukacji i Nauki.
[The work was financed from the “Excellent Science”
Programme of the Polish Minister of Education and Science.]
Redakcja naukowa [Academic Editing]
Małgorzata Ostrówka
Projekt okładki i stron tytułowych
[Cover, Half-title and Title Page Design]
Barbara Grunwald-Hajdasz
Redakcja [Edition]
Dorota Muszyńska-Wolny
Skład [Typesetting]
Nadia Ivanets
© Copyright by Dominik Pabis
This is an Open Access book distributed under the terms
of the Creative Commons Attribution 3.0 PL License
(creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/), which permits redistribution,
commercial and noISnBcoNm: 9m7e8r-c8ia3l-, 6p6ro3v6i9de-5d0 t-h4a t[ eth-beo booko]k is properly cited.
ISBN: 978-83-66369-51-1 [druk]
ISSN: 1230-1302 (Język na Pograniczach)
Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk
[Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences]
ul. Bartoszewicza 1b/17, 00-337 Warszawa
tel. [phone],
[email protected], www.ispan.waw.pl
SPIS TREŚCI
PODZIĘKOWANIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
ZAMIAST WSTĘPU – O KSIĄŻCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
CZĘŚĆ PIERWSZA
NARODOWOŚCI ZAMIESZKUJĄCE NA OBSZARZE
DAWNYCH KRESÓW PÓŁNOCNO-WSCHODNICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1. Obszary etniczne w składzie Kresów Północno-Wschodnich . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1 Białoruś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1.1. Białoruś Wschodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
1.1.2. Białoruś Zachodnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1.2. Litwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
1.2.1. Litwa Kowieńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.2.2 Litwa Wileńska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
1.3. Łotwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
1.3.1. Polacy na Łotwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
CZĘŚĆ DRUGA
WYPOWIEDZI / OPINIE POLAKÓW – WSPÓŁCZESNYCH MIESZKAŃCÓW
DAWNYCH KRESÓW PÓŁNOCNO-WSCHODNICH I ŁOTWY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1. Zasady zapisu wypowiedzi Kresowian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
1.1. Skróty sygnowania nazw obszarów i rok zapisu wypowiedzi . . . . . . . . . . . 25
2. Państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.1. Polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.2. Białoruś i nazywanie Białorusinów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.3. Litwa i nazywanie Litwinów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2.4. Łotwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.5. Rosja i nazywanie Rosjan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Spis treści
6
3. Narodowość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
3.1. Zachowanie polskiej narodowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30
3.2. Kto jest prawdziwym Polakiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
3.3. O zmianie i mieszaniu się narodowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.4. O patriotyzmie i atrybutach polskości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.5. Polonizowanie i polonizowanie się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
3.6. O tolerancji narodowościowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
3.7. Animozje i brak tolerancji narodowościowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4. Wyznanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4.1. Wyznanie atrybutem narodowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
4.2. Inni wyznawcy katolicyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
4.3. O wyższości katolicyzmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
4.4. Nietolerancyjność wobec innowierców i niepraktykujących
katolików . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
5. Zróżnicowanie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
5.1. Szlachta, czyli dworzanie, herbowcy, oraz „bezziemielni” . . . . . . . . . . . . . . . 41
5.2. Szlachta i chłopi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
5.2.1. Język szlachty i język chłopów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
5.2.2. Nazwy osad szlacheckich i chłopskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
5.2.3. O wyższości szlachty i animozjach na tle różnic
społecznych i religijnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
5.3. Dom szlachecki i szlacheckie zwyczaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
5.3.1. Szlachecki dom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
5.3.2. Jak ubierała się szlachta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
5.3.3. Czytanie książek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
5.3.4. Uroczystości rodzinne i inne spotkania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
5.4. Kontynuacja innych zwyczajów we wsiach szlacheckich
i chłopskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
6. Szkolnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
6.1. Szkoła polska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
6.2. Nauka w domu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
6.3. Szkoła białoruska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
6.4. Szkoła rosyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6.5. Szkoła litewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6.6. Szkolnictwo na Łotwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
7. Język . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
7.1. Ocena urody języków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
7.2. Język w rodzinie / w domu – polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
7.3. Różne języki w rodzinie: polski oraz prosty (białoruski) lub litewski . . . . . 67
7.4. Język w rodzinach mieszanych narodowościowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Spis treści
7
7.5. Różne języki w rodzinie w zależności od pokolenia –
polski, białoruski (prosty), rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
7.6. Wybór języka w zależności od sytuacji i interlokutora –
polski, białoruski (prosty), rosyjski, łotewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
7.7. Skutki zmian państwowości dla języka polskich mieszkańców
dawnych Kresów Północno-Wschodnich i Łotwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
7.8. Język polskich mieszkańców a typ miejscowości: okolica
szlachecka – wieś chłopska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
7.9. Ocena własnej miejscowej mowy polskiej: polszczyzna
północnokresowa, czyli dialekt wileński, wobec języka
ogólnopolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
7.10. Sfery użycia języków na dawnych Kresach Północno-Wschodnich . . . . . . 80
7.10.1. Język białoruski i mowa prosta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
7.10.2. Odmiana języka białoruskiego zwana „triasianką” . . . . . . . . . . . . . . 82
7.10.3. Język litewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
7.10.4. Język rosyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
7.10.5. Język Polaków na Łotwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
7.10.6. Język w sferze publicznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
7.10.7. Tolerancja językowa i językowe animozje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
7.10.8. Język modlitwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
7.10.9. Ukrywanie praktyk religijnych i oznak polskości . . . . . . . . . . . . . . . 92
7.10.10. Powody zanikania języka polskiego w rodzinie
i poza domem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
8. Drogi obniżania liczebności i wynarodowiania Polaków
na Kresach Północno-Wschodnich i na Łotwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
8.1. Mieszane małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
8.2. Represje i terror lat międzywojennych w czasach
rządów sowieckich po drugiej wojnie światowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
8.2.1. Wywózki i aresztowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
8.2.2. Wywózki z terenów Białorusi Zachodniej
w latach 1939–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101
8.2.3. Zabójstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
8.2.4. Prześladowania religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
8.2.5. Przymus wstępowania do kołchozów. Zaliczanie
zamożnych gospodarzy do kułaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
8.2.6. Zmuszanie młodzieży do wstępowania do Komsomołu . . . . . . . .105
8.2.7. Wyśmiewanie się z dzieci mówiących po polsku . . . . . . . . . . . . . . .106
8.2.8. Migracje Polaków i napływ obcej ludności
na Kresy Wschodnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
8.2.9. Repatriacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
Spis treści
8
9. Wspomnienia o warunkach życia na Białorusi Radzieckiej
w okresie międzywojennym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111
9.1. Odszukiwanie się po wojnie wywiezionych rodzin polskich . . . . . . . . . . .111
9.2. Nękanie Polaków jako petentów w urzędach i innych instytucjach . . . . .112
CZĘŚĆ TRZECIA
KRÓTKI PRZEGLĄD CECH JĘZYKOWYCH
POLSZCZYZNY PÓŁNOCNOKRESOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
1. Fonetyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
1.1. Samogłoski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
1.1.1. Akcent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
o
1.1.2. Akanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
o
1.1.3. Wymowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
e
1.1.4. Repartycja pochylonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
1.1.5. Wymowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
1.1.6. Przegłos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
1.1.7. Samogłoski nosowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119
u v ṷ
1.1.8. Pełnogłos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
1.1.9. Mieszanie wymowy ≬ ≬ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
1.2. Spółgłoski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120
1.2.1. Północnokresowe odmianki artykulacyjne spółgłosek . . . . . . . . .121
1.2.2. Mieszanie zakresów artykulacyjnych spółgłosek . . . . . . . . . . . . . . .121
1.2.3. Wymowa grup spółgłoskowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
1.2.4. Uproszczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
1.2.5. Głoski protetyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
1.2.6. Fonetyka międzywyrazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
2. Słowotwórstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
3. Fleksja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .123
4. Składnia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
5. Uwagi o polszczyźnie łotewskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
6. Słownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
SKRÓTY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
ANEKSY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137
Aneks pierwszy
Słownictwo i zwroty zapożyczone oraz
trudniejsze do zrozumienia regionalizmy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .137