Ukady królewicza Władysława i dysydentów z Gustawem Adolfem w r. 1632 PDF
Preview Ukady królewicza Władysława i dysydentów z Gustawem Adolfem w r. 1632
/c/iJ/C T 7 (/Udjaii/em^ JuL^lffm luSZ, ^^^h^^WU U.<>rrL^Hd~e.) q5 %^(UtU^ fiPieeilt-^ o j-jc^in^iiAMdkH^^u- nvU<.em-^ . Digitized by the Internet Archive in 2010 with funding from University of Toronto http://www.archive.org/details/ukadykrlewiczaOOszel UKADY KRÓLEWICZA WADYSAWA DYSYDENTÓW i z GUSTAWEM ADOLFEM w r. 1632. NAPISA ADAM SZELGOWSKL Osobne odbicie z Kwartalnika Historycznego t. XU.l. LWÓW NAKADEM WASNYM Z drukarni E. Winiarza 1900. DK •5 rzebieg elekcyi Wadysawa na króla odznacza si nad- ^zwyczajnym spokojem jednomylnoci. Jakie si warunki i Jf^ na to zoyy, czy nie byo czynników zagr—aajcych rozstro- jem i walk,czyja zasugaich umierzenia oto pytania, na które w czci da nam odpowied stosunek ówczesny Szwe- cyi, a zwaszcza jej króla Gustawa Adolfa do Polski. Stosunek ten odzwierciedla si w ukadach, prowadzonych przez królewicza Wadysawa i dysydentów z Gustawem Adolfem. Rola za pored- nika w nich wypada elektorowi brandenburskiemu Jerzemu Wil- helmowi*). Przy rozwaaniu tego porednictwa naley mie zawsze na e wzgldzie, elektor brandcenzburski, to jeszcze pokorny wasal króla polskiego, a znaczna jego pastwa stanowi membrum Rzpltej. Ale ju jego rola jako elektora w sprawach Rzeszy, sto- sunek przyjazny ukryty, który si w poowie 1631 r. zmieni "W otwarty sojusz, do potnego króla Szwecyi a opiekuna i pro- tektora wszystkich ewangelików w Niemczech, stawiaj jego zna- czenie o wiele wyej w oczach Polski. Nawet dla najwikszego potentata na Litwie, jakim by hetman lit. ks. Krzysztof Radziwi, nie jest on kim równym, cho grzecznie w listach schlebia jego (* Do pracy tej oprócz ródet wydanych, zuytkowaem materyal, rko- 2p.iamricehninwyówzptaasjntewgoowyacrhchiwwuDmrenwieBeirlWiineidenizua.warty w Rep , 98e, tudzie , Adam Szelgowski, — prónoci a poniekd dla samego Wadysawa, póniejszego króla, stosunki z nim maj charakter przyjacielskiego zaufania wzajemnej pomocy. i Ta dwoislto stanowiska elektora, raz jako wasala i czonka Rzpltej, a powtóre jako niezalenego i obcego ksicia Rzeszy, na- strczaa mu wiele sposobnoci do knowa wewntrz Rzpltej na pozór w imi jej dobra, a w gruncie rzeczy na korzy domu brandenburskiego. Oczywista, najpodatniejsz do tego byasprawa dysydencka. Identyczno religijna bya zarazem bodcem do na- wizania interesów^ politycznych dla dysydentów w Polsce w cza- sie bezkrólewia 1632 r. i to nie tylko z samym elektorem, ale porednio z Gustawem Adolfem. Poprzednicy Jerzego Wilhelma stali wobec spraw religijnych w Polsce na stanowisku cakiem obojtnem, on sam take, jeli zaj si t spraw, to nie tyle z wasnego przewiadczenia, ile z kierunku spraw w Niemczech, gdzie caa walka polityczna sku- . pia si pod sztandarem i pod hasem wyznania rehgijnego. Polska nie bya izolowana od reszty Europy, nic wic dzi- wnego, e wielki pomie na zachodzie móg dorzuci nowych iskier i rozarzy tlejcy ogie rónowierstwa w Polsce. P—anowa- nie Zygmunta III podkopao rozwój rónowierstwa u nas; nato- miast iDliski koniec tego króla i zbhajca si elekcya, bdca, jak zawsze, zapowiedzi czego nowego dla spokojnych poza granicami Rzpltej, n—atomiast wiecznie burzcych si na wewntrz umysów szlachty dodao niedobitkom dysydentów nowego bodca do dziaania w interesie religijnym czyli zarazem politycznym swego stronnictwa. Inicyatywa Avysza od wojewody bezkiego Rafaa Leszczy- skiego, który jak Krzysztof Radziwi na Litwie, by najpotniej- szym filarem stronnictwa dysydenckiego w Polsce. Obydwaj musieU te dziaa w porozumieniu ze sob. W pierwszej poowie miesica stycznia r. 1632 zwróci si Rafa Leszczyski do swego dawnego znajomego, komendanta Ma- rciae'nwserwderyuczJalniawvo. iKogsostpoohwoi wdowuieslukgiejdtlaajeemlneikctyorka.azaDowd^ay,razei czyni to nie ze wzgldu na swoje jakiekolwiek korzy—ci, tylko w interesie religii—(reUgionis causa) »poniewa król JM. ^ ^ owiad- cza Leszczyski ani paktów religijnych, ani przysigi, które ojcowie Jezuici w tysiczny sposób mog tóraaczy i wykrca, nie myla wcale dochowyw^a w^ przerónych wypadkach, jakie si dotd nastrczay, przeto musi on baczy, aby na wszelki wy- padek poszuka sobie potnych opiekunów (grosse patronos) i wobec nich si zasugiwa« ^). *) Rehicya z konferencyi komendanta Marienwerderu Jana von Kosspoth z wojewod bezkim Rafaem, komesem de Leszno odbytej, na rozkaz elektora na pimie mu podana d. 14 stycznia 1632 r. Ukady królewicza Wadysawa. 5 Celein tej propozycyi byo uzyskanie poparcia ze strony ele- ktora w czasie przyszej elekcyi. Nu czyj korzy chcieli dysy- iloiici gosowa, z tein nie zdradzi si Leszczyski. Musia si wprzód dowiedzie, dla kogo elektor jest jak najprzychylniej uspo- sobiony kogo zamierza popiera. i Wobec bliskiej mierci króla odbyway si tajne narady sena- torów, tudzie zjazdy w Maej Wielkiej Polsce. i Na z—jazdach wyraano si nieprzychylnie o królewiczu Wa- dysawie i to ebynajmniej nie sami tylko kaloUcy, ale i dysy- denci. Mówiono, nie jest wojowniczym, ani pracowitym, ani te e zdrowym jest skonnym do absolutum dominium. Dysydencka ; strona miaa jeszcze jeden zarzut: horror sacrac missae, który si stosowa ix)wnie do Wadysawa, jak i do kadego innego kato- lika, któryby pretendowa o tron w Polsce. O kandydaturze innych królewiczów nie byo prawie mewy, gdy uwaano ich za dzieci. KandydatTem wikszoci szlachty, jak mówi Leszczyski, jest Gustaw Adolf. te kandydatur podsuwa elektorowi, aeby j popiera. Czy istotnie dla wikszoci szlachty—najsympatyczniejszym kandydatem do korony by Gustaw Adolf to rzecz nazbyt wt- pliwa. Wprawdzie dla pytkich umysów rozpolitykowanej szlachty byo to najlepszem rozwizaniem—wszelkich trudnoci politycznych, w jakie Rzplta zawikan bya a to przedewszystkiem wojn ze Szwecy z Moskw. Za pomoc elekcyi króla miaa ona bez i iadnych wysików, bez przelewu krwi, bez kosztów pozyska to, co utracia i uwolni si od wszelkich ciarów wojennych. Ta rachuba bya tak samo zawodna, jak przy poprzedniej elekcyi, gdzie take za koron mylano uzyska Estoni od Szwecyi. Bd co bd, kandydatur Gustawa Adolfa wysuwaa partya dysydencka w Polsce jeszcze przed mierci Zygmunta III. Gustaw Adolf utrzymywa tajne stosunki z dysydentami i wogóle z osobami nieprzychylnie usposobionemi dla dynastyi Wazów w Polsce. Wpaja w nich przekonanie, e jest saba na- dzieja porozumienia midzy obydwu pastwami, o ile nie pocz si pod jednem berem po mierci króla obecnego Zygmunta. Czyni to, jak sam powiada, w licie do kanclerza Oxenstjerny ((i stycznia 1681 r.) nie tyle z chci osignicia korony polskiej, gdy czu dostatecznie ciar jednej na swojej gowie, Ue w celach popierWania niezgody wewntrznej i rozdarcia w Polsce ^). tym te kierunku dawa zlecenia kanclerzowi swemu. Do tego te celu miaa posuy misya tajna Jakóba RousseUa do Polski. Wyprawi go w kocu r. 1630, zaopatrzywszy winstrukcy, plenipotency, listy do prymasa, kasztelana krakowskiego, tudzie 1) Geijer, Geschichte Schwedens t. III, str. 249—250. 5 Adam Szelgowski, innych senatorów. Roussel powinien by z temi osobami razem lub osobno, jak lego bdzie potrzeba, traktowa co do sojuszu Gustawa Adolfa z Rzplt, król za przyrzeka potwierdzi to wszystko, do czego si Roussel zobowie. Gównie powinien by uderza Roussel, jak to z instrukcyi. jego Avida, na niepotrzebny rozlewukyrwi chrzecijaskiej a wic na to, aby czasu zawiWeszenia broni na przywrócenie zupenej zgody i przyjani. tym te celu Gustaw Adolf proponowa nie sam przyja i ufno (amicitiam et confideniam), ale sojusz (unio) przeciwko wspólnym wrogom. Kto to byli ci wspólni wrogowie, o tern Gustaw Adolf nie mówi wyranie, ale kae si domyla, i s to Austryacy i ci, którzy si ich polityki trzymaj. A tym by w pierwszym rzdzie sam król Zygmunt 111, którego pochwycony list do cesarza (z dat 20 padziernika 1630 r.) mia wyranie Avskazywa na amanie w zawieszenia broni i tajne popieranie cesarza walce z Gustawem. Lecz nie tylko dla walki z wrogiem zewntrznym Rzpltej, t. j. Austry, radzi Gustaw Adolf si z nim poczy, ale i dla zwal- czenia wrogów wewntrznych. A tymi byli ci, którzy nastawali na wolno Rzpltej. Ostrzega przeciwko zamysom hiszpaskim oraz jezuickim. Co to byy za zamysy, wskazuje Gustaw Adolf, mówic, i chodzi tutaj o nowy zamach na elekcy ^). e Widzimy, jak zwykle, i teraz zamysy wrogów Rzpltej opieray si na tem, aby gra na nerwach szlachty, na jej wiecz- nych obawach przed domem austryackim, przed knowaniami Jezui- tów, przed zamachami na wolno Rzpltej, a przedewszystkiem na prawa wolnej elekcyi. Podszepty Roussela najatwiej trafi mogy do dysydentów, wprawdzie osabionych, ale i rozgoryczonych okrutnie pod koniec panowania Zygmunta 111. Prócz dysydentów przychylno sw ku Gustawowi Adolfowi zaznaczaa i Litwa, wieczny malkontent. Skarya si na niesuszne postpowanie Polski w poprzednich e traktatach pruskich a przedewszystkiem, Litwinów pozbawili korzyci z portu Memla. Teraz za wobec upywajcego zawieszenia broni z Moskw, Litwa obawiaa si, i cay ciar wojny spadnie na ni. Z taWmtej strony byo silne zbrojenie, natomiast Polacy nie czyni nic. tej sprawie wysaa Litwa do Stanów Rzpltej i do króla Lwa Sapieh, wojewod wileskiego. Sapieha zdradzi si w rozmowie z Leszczyskim, e jeeli król i Rzplta nie pomyl ^) Instrukcya Gustawa Adolfa dla Jakóba RoussePa radcy tajnego kró- lweswpsókcizegeosniapboeszaddaotySitamnieójwscaRzpwlytdeja.niaS.traZldsaujneds5ilwisytdoapandaa w163R0ydr.zeBrr.os1z6u3r2.a Znajduje si take przedrukowany list Zygmunia III do cesarza z Tykocina 20 padziernika 1630 r., tudzie listy, w które zaopatrzy Gustaw AdolfJakóba RoussePa do prymasa, kasztelana krakowskiego i innych senatorów z data Stralsund 5 listopada 1630 r.
The list of books you might like
