Uitheemse vissoorten: actuele status en ontwikkeling van een gedocumenteerde gegevensbank

4 Pages·2002·0.78 MB·Dutch

by  Anseeuw, D

BULLETfN DE L'INSTITUT ROYAL DES SCIENCES NATURELLES DE BELGIQUE BIOLOGIE, 72-SUPPL.: 197-200, 2002
BULLETfN VAN I-lET KONINKLIJK BELGISCH INSTITUUT VOOR NATUURWETENSCHAPPEN B10LOGIE, 72-SUPPL.: 197-200, 2002
Uitheemse vissoorten in Vlaanderen: actuele status en ontwikkeling
van een gedocumenteerde gegevensbank
D. ANSEEUW, G. LOUETTE, T. GAETHOFS & B. HELLEMANS
Abstract men onder de vorm van wijzigingen in de structuur van het oorspron
kelijke habitat, veranderingen in de trofische relaties, introductie van
parasieten en ziektes, genetische verarming en socio-economische
Although the introduction of non-indigenous fish species is a relatively
gevolgen.
present-day phenomenon, the first intentional introductions in Europe
In de waterlopen van het Vlaamse laagland kunnen momenteel een
go back to the Roman Ages. In these days common carps Cyprinus
tiental uitheemse vissoorten frequent waargenomen worden. Teneinde
cwyJio have frequently been transported from the Danube basin to be
de kennis over de verspreiding en ecologic van uitheemse vissoorten in
kept in local ponds until the day of consumption. In the Middle Ages,
Ylaanderen meer toegankelijk maken, is middels een door VLINA
monks tried to breed the fish in captivity and paved the way for future
gefinancierd onderzoeksproject een gedocumenteerde gegevensbank
intensive, commercial aquaculture. During the last decades, the intro
.. opgesteld, die als basis kan dienen voor beleidsorientatie en verder
duction of exotic fish srecies was characterised by two peaks: a first
gericht onderzoek omtrent het beheer van visgemeenschappen.
near the end of the 191' century, when particularly sports- and orna
mental fish species had been transported; a second wave appeared
Trefwoorden: Vlaanderen, exotische vissoorten, introductie, nega
around the 1960s, to be viewed in relation to aquaculture and angling
tieve impact.
purposes_
Alien species can not be successful in a new environment without
modifying the native faunal and floral communities. Under certain
circumstances, the ecological or economic impact of introductions
Inleiding en terminologie
can be extensive. Naturalized exotic species can badly affect native
ecosystems by modifying the original habitat strw:;ture, introducing
parasites or pathogens, impoverishment of the existing genetic varia "Exoten zijn organismen die, door direct of indirect
bility and socio-economic consequences_
toedoen van de mens, in een gebied buiten hun oorspron
Based on a thorough literature study, 35 species, belonging to 9
families, have been introduced in Flanders since 1800. Currently about kelijke verspreidingsareaal gebracht zijn." Deze defini
13 non-indigenous species, from which 7 have become established, are tie door Hou'::iK ( 1991) geeft een goede omschrijving van
encountered in our surface waters_ In order to make the existing
wat men verstaat onder een exoot (uitheemse soort) van
knowledge about the non-indigenous fish species in Flanders more
uit bio1ogische invalshoek. Een ecologische definitie is
accessible, a documented database has been developed, during a one
year co-operative VLINA-research project, sponsored by the Govern voor de wetgeving veelal om praktische redenen niet
ment of Flanders_ The information will constitute a conceptual frame-. hanteerbaar, zodat arbitraire criteria dienen te worden
work that can be used for policy orientation and further research on the
gehanteerd. De Vlaamse wetgeving geeft met het Besluit
management of fish communities.
van de Vlaamse Executieve betreffende de introductie in
Kcywo•·ds: Flanders, exotic fish species, introduction, negative im de natuur van niet-inheemse diersoorten (21.04.1993 -
pact.
B.S. 31.07.1993) een eigen iiJvulling aan de term exoten:
'' diersoorten die niet of sedert minder dan vijflig jaar
voor de inwerkingtreding van dit besluit in het ·wild
Samenvatting
voorkomen in Belgie, met uitzondering van de soorten
die de laatste vijflig jaar een natuurlijke areaaluitbrei
Hoewel de introductie van vele uitheemse vissoorten een relatief recent
ding kenden". Als men dan weet dat rond het begin van
fenomeen is, dateren de eerste bewuste introducties in Europa reeds uit
de Romeinse tijd. In deze periode werden geregeld karpers ingevoerd de 20ste eeuw een eerste belangrijke golfvan vistransport
vanuit het Donaubekken en hier in kweekvijvers gehouden als voedsel richting West-Europa op gang kwam, mag gesteld wor
tijdens de vastenperioden_ In de Middeleeuwen probeerden monniken de
den dat de arbitrair gekozen tijdspanne van vijftig jaar
vissen in gevangenschap te kweken. Zij legden de basis voor de heden
daagse commerciele aquacultuur. De laatste twee eeuwen kende de echt wei vee! te krap bemeten is. Bovendien houdt de wet
introductie van niet-inheemse vissoorten twee piekmomenten: een eerste hier geen rekening met h ~t feit dat so01ten door toedoen
tegen het einde van de 19dc eeuw, waarbij vooral sier- en sp01tvissen
van de mens kunnen zijn uitgestorven. Zo wordt het
werden ingevoerd, en een tweede tijdens de jaren zestig van de 2051c
uitzetten van de Europese steur (Acipenser sturio) wette
eeuw, voornamelijk voor de intensieve aquacultuur en de hengelsport
Geen enkele soort kan echter succesvol zijn in een nieuwe omgeving lijk aanzien als het introduceren van een exoot vennits de
zonder wijzigingen te veroorzaken in de oorspronkelijke dier- en soort al meer dan vijftig jaar niet meer in Belgie wordt
plantengemeenschappen. De impact van biologische introducties kan
aangetroffen. Volgens de ecologische definitie is de steur
op ecologisch en economisch vlak soms zeer groot zijn_ lngeburgerde
exoten kunnen een negatief effect uitoefenen op natuurlijke ecosyste- evenwel inheems en is hier sprake van een herintroductie.
I I
198 D. ANSEEUW, G. LOVETTE, T. GAETHOFS & B. HELLEMANS
Als een ge"introduceerde soort kan overleven en groei king van natuurlijke visbestanden, de aquacultum en de
en in zijn nieuwe habitat en bovendien in staat is een biologische controle van "hinderlijke" plant- of diersoor
zichzelf onderhoudende populatie te vestigen, dan is de ten (WELCOMME 1988). Aquacultuur is niettem.in de moti
introductie succesvol en spreekt men van naturalisatie. vatie geweest voor het grootste aandeel van de introducties
Succesvolle uitheemse vissoorten hebben doorgaans een en is doorheen de tijd langzaam in belang toegenomen.
hoge tolerantie met betrekking tot omgevingsfactoren, Sinds de vroege jaren '70 maakten dergelijke introducties
zoals temperatuur, zuurstofgehalte, pH en polluenten. reeds meer dan 50 % uit van aile uitgevoerde introducties
Die somten zijn veelal ecologisch erg flexibel, omdat ter wereld. Onvennijdelijk zijn deze vissoorten accidenteel
ze een breed voedselspectmm vertonen en weinig speci in de oppervlaktewateren terechtgekomen. Dikwijls wor
fieke habitateisen stellen. Dit is niet enkel bepalend voor den vissen ook ongewild mee vertransporteerd met andere
hun succes als kolonisatoren, maar heeft ook belangrijke vissomten, zoals meem1aals beschreven bij exporten van
gevolgen voor hun impact op lokale gemeenschappen, juveniele cypriniden. Op die manier werd onder andere de
omdat ze in die kenmerken ook vaak sterker zijn dan de blauwbandgrondel Pseudorasbora pmva accidenteel in het
inheemse soorten. Geen enkele soort kan s•Jccesvol zijn Donaubekken ge"introduceerd (ARNOLD 1990). De Iaatste
in een nieuwe omgeving zonder wijzigingen te veroor jaren heerst onder de (grotere) belgische viskwekers een
zaken in de oorspronkelijke dier- en plantengemeen trend om pootvis, voomamelijk voomachtigen, uit het
schappen. Soms is de impact van biologische introducties voormalige Oostblok in te voeren en hier verder op te
op ecologisch en economisch gebied zeer groot, waardoor kweken voor de binnenlandse markt. Omwille van com
men spreekt van een pest. De 10% regel voorspelt dat van merciele overwegingen prefereett men het importeren van
aile ge"introduceerde soorten in een gebied slechts 10 % juveniele vissen boven het investeren van mimte, tijd en
zich ooit permanent zal vestigen. Een tiende daarvan zou geld in het tot voortplanting brengen en opfokken van
verder evolueren tot een pestsooti. eigen visstocks. Op die manier wordt ook het delicate
larvale stadium, waar dikwijls een grote mortaliteit kan
optreden, omzeild. Dankzij het openen van de grenzen en
Historiek de vrije markt met Oost-Europa heeft deze trafiek een
belangrijke impuls gekregen.
Hoewel de introductie van vele uitheemse vissoorten een
relatief recent fenomeen is, dateren de eerste bewuste
introducties van een aantal vissomten in Emopa reeds Impacten
van de Romeinse tijd. Karper, Cyprinus carpio, werd in
die periode vanuit het Donaubekken getransporteerd naar De impact van introducties kan zich op verschillende
"picinae" in Italie en Griekenland (BALON 1995), waar de domeinen uiten. Exoten kunnen het oorspronkelijk habi
vissen enige tijd gestockeerd konden worden alvorens ze te tat wijzigen (vertroebeling door bodemwoelen, vemieti
consumeren. Vanafde Middeleeuwen gingen de monniken ging van waterplanten, enz.) of kunnen veranderingen
zich toeleggen op de kweek van de karpers die ze in hun teweegbrengen in de trofische relaties bij wijze van com
vijvers hielden als voedsel tijdens de vastenperiode. Hier petitie, predatie, het optreden als altematieve voedings
bevindt zich de bakermat van de hedendaagse, intensieve bron voor bepaalde andere somten, enz. In het verleden
commerciele aquacultuur. De introductie van poeciliiden, bleken exoten meermaals verantwoordelijk voor de in
centrarchiden, salmoniden en de translocatie van Europese troductie van bepaalde parasieten en pathogenen. Zo
cypriniden had plaats in een relatiefvroeg stadium van de werden parasitaire nematoden van het genus Anguillicola
intemationale vishandel en werd later gevolgd door de Europa binnen gebracht via Oosterse palingen, die ge·im
introductie van Afrikaanse cichliden en Aziatische cypri porteerd worden voor men~elijke consumptie. Meer re
niden. De introductie van uitheemse vissoorten kende in de cent was de Amerikaanse dikkop-elrits, Pimephales pro
Iaatste millennia twee pieken: een eerste tegen het einde me/as, gastheer van de Yersinia ruckeri bacterie, oorzaak
van de 19de eeuw-begin 20ste eeuw, waarbij vooral sport van het opduiken van "redmouth disease" in grote delen
en siervissen Europa werden binnen gebracht, en een van Noord-Europa. Deze ziekte heeft onder andere bij
tweede omstreeks de jaren zestig van de 20ste eeuw. Rond onze inheemse zeelt, Tinea tinea, grote verliezen en mis
die periode nam de intensieve aquacultuur sterk in belang lukte kweekseizoenen met zich meegebracht. De intro
toe met nieuwe introducties tot gevolg. Halfweg de 20ste ductie van uitheemse somten kan tevens leiden tot een
eeuw werden dankzij de toenemende transportmogelijk verlies aan genetische diversiteit. Door hybridisatie met
heden en de mondialiseting van de handelsmarkt ook inheemse sootten, vermindering van de effectieve popu
steeds meer (tropische) vissoorten ingevoerd omwille latiegrootte van inheems · somten, introgressie, etc. kan
van hun omamentele waarde. de genetische variabiliteit van onze populaties dikwijls
aanzienlijk gereduceerd worden. Naast de aangehaalde
ecologische impact kan de aanwezigheid van sommige
Redenen voor introducties som·ten ook een socio-economische invloed hebben. Dit
doet zich bijvoorbeeld voor wanneer genatmaliseerde
Uitheemse vissootten worden ge"introduceerd in Emopa vissen niet geschikt blijken voor menselijke consumptie
ten behoeve van de sportvisserij, de siervishandel, verrij- en populaire inheemse vissoorten hebben vervangen.
''
Uitheemse vissoorten in Vlaanderen: actuele status en ontwikkeling van een gedocumenteerde gegevensbank 199
Situatie in Vlaanderen stromende wateren bevolkt. De soort bezit een hoge
tolerantie voor omgevingsvariabelen zoals zuurstof en
In december 2000 is een door VLINA gefinancierd pro vervuiling. Bij instabiele, stilstaande wateren (afwezig
ject opgestart metals concrete doelstelling de ontwikke heid van predatie) kan de blauwbandgrondel een sterk
ling van een gedocumenteerde gegevensbank van de uit negatieve invloed hebben op de overige visfauna door
heemse vissoorten in Vlaanderen. Momenteel bevindt de voedselconcurrentie, met name voor zooplankton (Ro
afwerking van het eindrapport zich in een laatste fase en SECCHI et al. 1993). In stromende wateren zou geen felle
mag het resultaat van het samenwerkingsverband tussen competitie optreden, daar rheofiele som·ten veeleer lijden
de Katholieke Universiteit Leuven, het lnstituut voor onder een gebrek aan ruimtelijke heterogeniteit. De
Bosbouw en Wildbeheer en het Koninklijk Museum voor blauwbandgrondel plant zich zeer snel voort (meerdere
Midden-Afrika in gebundelde vonn verwacht worden in broedsels per seizoen) en kan plaatselijk in zeer hoge
de loop van februari 2002. Uit die sh1die bleek onder densiteiten voorkomen. Zij wordt algemeen aanzien als
meer dat in Vlaanderen negen algemeen voorkomende een pestsoort.
exoten frequent in onze waterlopen kunnen worden aan De snoekbaars is een piscivore soort die, in tegenstel
getroffen, met name: karper ( Cyprinus cmpio ), giebel ling tot de inheemse snoek Esox lucius, goed gedijt in
(Carassius auratus gibelio), vetje (Leucaspius delinea troebele, vegetatieanne wateren dankzij zijn actieve
tus), zonnebaars (Lepomis gibbosus), bruine Ameri jachttechniek. Het is een geliefde sportvis, die sinds het
kaanse dwergmeerval (Ameiurus nebulosus), Ameri einde van de l9de eeuw frequent vanuit Oost-Europa
kaanse hondsvis (Umbra pygmea), snoekbaars (Sander werd ge·introduceerd, met soms de nodige consequenties
lucioperca), blauwbandgrondel (Pseudorasbora parva) tot gevolg. Er zijn gevallen bekend van wijzigingen in de
en Amerikaanse dikkop-elrits (Pimephales promelas). visgemeenschap en het habitatgebruik door de introductie
Van de sporadisch voorkomende, niet genaturaliseerde van snoekbaars. Zo stelden BRABRAND & FAAFENG (1993)
exoten zijn regenboogforel (Oncorhynchus mykiss), Chi vast dat de dichtheid van juveniele blankvoom in de
nese zilverkarper (Hypophthalmichthys molitrix), gras pelagiale zone van een Noors meer sterk daalde na de
karper (Ctenopharyngodon idelh1s) en blauwneus (Vimba introductie van snoekbaars. Verder steeg de gemiddelde
vimba) de voornaamste. Het is doorgaans zeer moeilijk grootte van de aanwezige blankvoom in de pelagische
tot onmogelijk om de ecologische impact van deze uit zone. Door het verlies van het pelagische refugium was
heemse soorten op onze Vlaamse fauna in te schatten, juveniele blankvoom genoodzaakt de litorale zone op te
maar voor een aantal soOt-ten zijn bepaalde negatieve zoeken waar predatie van baars optrad. De visgemeen
gevolgen beschreven. . schap wijzigde van een gedomineerd door blankvoorn
Doordat giebels zich, dankzij hun mogelijkheid tot naar een gedomineerd door baars. In Engeland was de
parthenogenese, vrij snel kunnen vermenigvuldigen, zijn soort verantwoordelijk voor de ineenstorting van visserij
zij in staat bepaalde inheemse vissoorten weg te concur op karperachtigen. Ondanks het uitheems karakter, wordt
reren door competitie voor voedsel en ruimte. Bij hoge de snoekbaars in Vlaanderen beschennd. Er is een mini
densiteiten kunnen bodemwoelende giebels een desas male vangstmaat vastgelegd op 40 em. Deze maat houdt
treuze impact hebben op de habitatstructuur, met een verband met de lengte waarop de vrouwelijke dieren
verhoging van de h1rbiditeit en het verdwijnen van de paairijp zijn. Door deze wettelijke minimummaat kan
onderwatervegetatie tot gevolg. Omwille van de commer elke snoekbaars theoretisch ·gezien minstens eenmaal
ciele waarde van giebels wordt de soort nog steeds veel deelnemen aan de paai.
vuldig vertransporteerd. Virussen zoals het Rhabdovirus
carpio raakten op die manier wijd verbreid. Dit virus
veroorzaakt "spring viremia" bij cypriniden, een ziekte Eventuele maatregelen
die gepaard gaat met een verdonkering van de huid en
locale lethargie en eindigt met de dood van de vis. De Door het ondoordacht introduceren van vissoorten in het
ziekte breekt doorgaans uit bij stijgende watertempera verleden is het veelal te laat om gevestigde uitheemse
turen in de lente. populaties uit te roeien. Preventie van inh·oducties is dan
In het begin van de jaren zestig is de blauwbandgrondel ook belangrijker dan de verdelging van uitheemse soor
onopzettelijk als verstekeling met herbivore vissen ten. Tot nog toe heeft men evenwel geen duidelijk beeld
(zilverkarper, grootkopkarper Aristichthys nobilis en van de mate waarin ongewenste exoten Vlaanderen blij
graskarper) uit China ingevoerd in viskwekerijen in ven binnenkomen via vistransporten en/ofverspreid wor
Roemenie. Via de Donau breidde de soort zich snel den dankzij de jaarlijkse herbepotingsacties ter "bevor
verder stroomopwaarts uit. Eind jaren tachtig werd dering" van de visstand in Vlaanderen. Gelet op het
melding gemaakt van diens voorkomen in West-Duits voorzorgsprincipe van het Natuurdecreet zou de opstel
land, tevens werden in dezelfde periode de eerste dieren ling van een code van goede praktUk inzake het beheer
in de Rijn aangetroffen. In 1990 bereikte de soort Frank van onze visstanden en het introduceren van vissoorten
rijk en ftalie en in 1992 werden de eerste exemplaren een welkome zaak zijn. Op internationaal niveau bestaat
aangetroffen in Vlaanderen, in de Kleine Gete (DE CHAR reeds een niet-bindende tekst (Codes of Practice and
LEROY & BEYENS 1996). De blauwbandgrondel is een Manual of Procedures for Consideration of Introductions
eurytope soort, een generalist die zowel zwak als snel and Transfers of Marine and Freshwater Organisms,
''
200 D. ANSEEUW, G. LOUETTE, T. GAETHOFS & B. HELLEMANS
F AO, 1988), die helaas steeds meer in de vergeethoek BALON, E.K., 1995. Origin and domestication of the wild carp,
geraakt. Binnen Vlaanderen poogt de Werkgroep Her Cyprinus carpio: from Roman gourmets to the swimming
flowers. Aquaculture, 129: 3-48.
bepotingen reeds enige tijd een gelijkaardig document
op te stellen, maar ook dat loopt niet van een leien BEY, 1993. Besluit van de Vlaamse Executieve betreffende de
introductie in de natuur van niet-inheemse diersoorten (21 april
dakje. Laten we echter vooral niet vergeten dat de kwa
1993). Belgisch Staatsblad, 31.07.1993: 3-4.
liteit van de visstand nog altijd sterk gekoppeld is aan de
BRABRAND, A. & fAAFENG, 8., 1993. Habitat shift in roach
kwaliteit van onze waterlopen. Het verbeteren van de
(Rutilus rutulis) induced by pikeperch (Stuizostedion lucioper
structurele diversiteit (meandering, pool & riffle, water
ca) introduction: predation risk versus pelagic behaviour.
vegetatie, enz.) en de waterkwaliteit moeten toelaten dat
Oeco!ogia, 95: 38-46.
inheemse soorten opnieuw een kans krijgen. De talrijke
DE CHARLEROY, D. & BEVENS, J., 1996. Het visbestand in het
menselijke ingrepen die de natuurlijke loop van onze
Demerbekken: Inventaristie van de vissoorten en hun verspreid
rivieren hebben gealtemeerd, leiden immers veelal mee
ing. IBW. Wb. V. R. 96.043.
tot een vermindering van het reproductiesucces van de
Hou:iK, J., 1991. Fish introductions in Europe with particular
inheemse soorten en tegelijkertijd een verbetering van de
reference to its Central and Eastern part. Can. J. Fish. Aqua/.
levensomstandigheden voor tolerantere uitheemse soar
Sci., 48 (Suppl. I): 13-23.
ten.
ROSECCHI, E., CRIVELLI, A.J. & CATSADORAKIS, G., 1993. The
establishment and impact of Pseudorasbora parva, an exotic
fish species introduced in Lake Mikri Prespa (North Westem
Greece). Aquactic conservation and marine and .freshwaters
Prognose
ecosystems, 3: 223-231.
WELCOMME, R.L., 1988. International introductions of inland
Wanneer we tenslotte even vooruitkijken aan welke
aquatic species. FAO Fish. Tech. Pap., 294: 318 pp.
"nieuwe" exoten we ons in Vlaanderen mogelijks nog
kunnen verwachten, blijkt dat de opening van het Main
Donaukanaal hierbij een prominente rol speelt. Sinds
1992 verbindt dit kanaal de Donau rechtstreeks met de Dieter ANSEEUW
Main, dewelke uitmondt in de Rijn. Dankzij deze verbin Interdisciplinair Research Centrum
dingsroute vonden reeds een aantal vissoorten hun weg Katholieke Universiteit Leuven
naar Nederland, zoals onder andere de blauwneus ( Vimba Campus Kortrijk
Etienne Sabbelaan 53
vimba) en de roofblei (Aspius aspius). Vanuit Duitsland
B-8500 Kortrijk
komen ook reeds meldingen van witvingro'ndel (Gobio
albipinnatus), amurgrondel (Percottus glenii) en manner
Gerald LOUETTE
grande! (Proterorhinus marmoratus) die vanuit Oost
Bart HELLEMANS
Europa, via het Donau-Mainkanaal, de kolonisatie van Laboratorium voor Aquatische Ecologie
Noord-West Europa aanvatten. Katholieke Universiteit Leuven
Ch. de Beriotstraat 32
B-3000 Leuven
Referenties Thieny GAETHOFS
Laboratorium voor Ichthyologie
ARNOLD, A., 1990. Eingeblirgerte Fischarten. Zur Biologie und Koninklijk Museum voor Midden-Afrika
Verbreitung allochtoner Wildfische in Europa. A. Ziemsen Leuvensesteenweg 13
Verlag, Wittenberg Lutherstadt: 144 pp. B-3080 Tei·vuren