Ucieleśnienia. Ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki. Myśl, praktyka, reprezentacja PDF
Preview Ucieleśnienia. Ciało w zwierciadle współczesnej humanistyki. Myśl, praktyka, reprezentacja
UCIELEŚNIENIA UCIELEŚNIENIA CIAŁO W ZWIERCIADLE WSPÓŁCZESNEJ HUMANISTYKI myśl-praktyka-reprezentacja praca zbiorowa pod redakcją Anny Wieczorkiewicz i Joanny Bator Wydawnictwo IFiS PAN Warszawa 2007 Projekt okładki Joanna Moraszczyk Redaktor Elżbieta Morawska © Copyright by Authors & Wydawnictwo IFiS PAN ISBN 978-83-7388-159-4 Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN 00-330 Warszawa, ul. Nowy Świat 72, [email protected] Wydanie I. Druk: Akant Spis treści Anna Wieczorkiewicz, Wstęp ........................................................ 7 Część I. Myśl Stanisław Czerniak Odwołania do ludzkiej cielesności w antropologii filozoficznej XX wieku. Próba syntetycznego komentarza .......................... 19 Tomasz Wiślicz Historia ciała: koncepcja, realizacje, perspektywy .................. 35 Agata Dziuban Socjologia i problem cielesnej kondycji człowieka .................... 45 Andrzej Leder Psychoanaliza: cielesność fantazmatyczna ............................. 70 Część II. Praktyka i reprezentacja O czującym ciele, które stawia opór Grażyna Borkowska Antropologia ciała w zapiskach dziennikowych i publicystyce Zofii Nałkowskiej..................................................................... 83 Marta Pietrzykowska Ciało pod powierzchnią i na powierzchni. O ukrywaniu się Żydów po aryjskiej stronie........................................................102 5 Anna E. Kubiak Dzienniki chorych - zmagania z metaforą .............................122 Transformacja i reprezentacja Anna Matuchniak-Krasuska Deformacja ciała w sztuce groteskowej....................................137 Kajetan Mojsak Ciało groteskowe. O ciele i cielesności w dwudziestowiecznej grotesce literackiej ...................................................................162 Jan Gondowicz Osa .........................................................................................182 Ciało przedstawiające i ciało jako przedstawienie Mirosław Kocur Ciało w teatrze chrześcijańskim ..............................................199 Monika Kostaszuk-Romanowska Problematyka ciała we współczesnej krytyce teatralnej ..........218 Agnieszka Maj W co się ubierać i jak się nie ubierać. Dylematy współczesnej mody .................................................239 Ciało i ambiwalencja dyskursów Anna Mikołejko Dlaczego zjawa ma „ciało”? Spór o istotę materializacji na przełomie XIX i XX wieku .................................................258 Zbigniew Mikołejko O Wilhelmie przemienionym w mydło. Zbieżność dyskursu natury i rozumu.....................................270 Anna Wieczorkiewicz Skrócona anatomia serca fantastyki. O interpretacji dawnych ilustracji anatomicznych ................275 Joanna Bator Posłowie. Ciała anamorficzne. Kilka uwag filozoficznych ......289 Indeks nazwisk..............................................................................301 Noty biograficzne ........................................................................311 Anna Wieczorkiewicz Wstęp Refleksja nad kulturowym istnieniem ciała zdaje się oscylować pomiędzy dwiema, diametralnie różnymi wizjami dotyczącymi swoich początków i statusu pojęciowego. Oto pierwsza: wiedza o ludzkim ciele, fundamentalna dla ist nienia człowieka w wymiarze indywidualnym i społecznym w spo sób immanentny wpisana jest w kulturę i od niej nieodłączna. Snuła się ona przez wieki w różnych formach - w narracjach mi tologicznych i bajecznych, w wizerunkach plastycznych, w rytu ałach nakierowanych na ludzkie ciało i poprzez ciało mających wywrzeć wpływ na rzeczywistość. W swych aspektach praktycz nych wiązała się z leczeniem i z prognozowaniem przyszłości; jed nocześnie kojarzyła ludzką cielesność z kosmicznym porządkiem i z porządkiem społecznym. Świadomość własnej cielesności i cie lesności innych stanowiła też podstawę do myślowego ujmowania tego, co wykraczało poza cielesny porządek. Musimy bowiem za czynać od ciała, aby je przekroczyć. Drugą można ująć tak: dopiero my odkryliśmy ciało - odkry liśmy je oczywiście tylko w pewnym sensie, ale jest to fakt nader istotny dla kulturowego samorozumienia. Długo bowiem w na ukach o społeczeństwie podstawową fizyczną kondycję człowieka pojmowano jako oczywistą i niewymagającą szczególnych stu diów. Dopiero do niedawna dokonuje się pogłębionej problema- tyzacji tego obszaru. Owo odkrycie dokonało się pod wpływem przemian zachodzących w rzeczywistości społecznej. Nasze czasy mają być bowiem tymi, w których ciało odgrywa bezprecedenso wą rolę: nigdy wcześniej wizerunki cielesności nie znaczyły prze- 7 strženi społecznej w sposób tak gęsty, nigdy praktyki ciała nie by ły aż tak podstawowe dla kształtowania tożsamości. Tego rodzaju stwierdzenia zyskują rangę toposów, wspierają cych różne racje; bywają też po prostu zdobiącymi tekst motywa mi ornamentacyjnymi. Pomiędzy przekonaniem o odwieczności, a roszczeniem do od krywczego statusu, na styku różnych dyscyplin nieustannie krysta lizuje się wiedza o ciele. Jest odwieczna i jednocześnie nowator ska. Innowacyjna, otwarta na nowe możliwości zastosowania, w przewrotny sposób operuje motywami zakorzenionymi w tra dycji. Jest wiedzą nieodzowną do rozumienia jednostki, społe czeństwa, kultury, jakkolwiek często nie jawi się przed nami w ca łej swej okazałości, w klarownej, uporządkowanej formie, z jasno wyeksplikowanymi regułami zastosowania. Ciało jako medium doznawania i poznawania oraz jako pod stawowa materia wyrażania domaga się refleksji wyrażanej w języ ku swoich czasów. Wiadomo, że pewne pojęcia w sposób zasadni czy zmieniały dyskursywne umiejscowienie (przykładem może być dusza - dziś umiejscowiona w obszarze religii, niegdyś znaj dująca zastosowanie w różnych naukowych próbach wyjaśniania pojęcia życia w ciele). Zmieniało się też rozumienie symboliki ciała - wyglądu, gestu, zachowania. Z drugiej strony, u podstaw wielu potocznych sądów, dotyczących charakteru, płci, przynależności społecznej czy rasy, leżą dawniejsze koncepcje, takie jak na przy kład fizjonomika. Wydaje się, że pewne idee nieustannie narzuca ją się myśli. Jak wiemy, w Kratylosie Platon pytał Hermogenesa, czy „gdybyśmy nie wydawali dźwięków i nie posiadali języka, a chcie- libyśmy sobie nawzajem rzeczy przedstawiać, czyż nie czyniliby śmy tak, jak niemi - zaczęlibyśmy wyrażać to za pomocą/ rąk, gło wy i innych część ciała?”. Odpowiedź wydawała się oczywista:,Je śli więc chcielibyśmy wyrazić coś wysokiego lub coś lekkiego, to myślę, że w kierunku nieba unieślibyśmy rękę naśladując naturę zjawiska - gdyby zaś chodziło o coś niskiego i ciężkiego, to ku zie mi”1. Podobne wyczulenie na znaczący gest leży u podstaw prak tycznej wiedzy potocznej naszych czasów. Rozwija się ją w popu larnych podręcznikach, mówiących o tym, jak zdobywać świat 8 1 Platon, Kratylos, Ossolineum, Wrocław 1990, s. 40. społeczny - jak robić na innych dobre wrażenie, by osiągać sukce sy we wszystkich dziedzinach życia. Wsparciem są wówczas prace z dziedziny socjologii i psychologii społecznej, zwłaszcza te, w których wygląd ulega esencjalizacji w kontekście zachowań spo łecznych. Jedno nie ulega wątpliwości: kulturowe istnienie ciała to ob szar, na którym formułowane są istotne problemy badawcze. Re fleksja nad tym, co kultura czyni z ciałem, w jakie układy znaczeń je wpisuje, jakie nadzieje w nim pokłada, przybiera różne formy w obrębie poszczególnych dyscyplin naukowych. Staje się to in spiracją do teoretycznych poszukiwań. Szczególnie interesujące rozwiązania rodzą się wówczas, gdy rozłączne dotychczas ścieżki badawcze zostają skonfrontowane. Takiej konfrontacji chcemy dokonać w niniejszym zbiorze - ukazującym ciało w zwierciadle różnych dyskursów, ale niepretendującym do tego, by dotrzeć do ciała samego w sobie. „Ucieleśnienie” rozumiemy jako szczególny rodzaj formowa nia się refleksji: myśl zyskuje formę poprzez odniesienie do ciele snej kondycji człowieka. Obiera ciało za przedmiot rozważań, czy ni z niego kategorię badawczą i tą drogą szuka odpowiedzi na róż ne pytania. Swoiste przekonanie o niedawnym „odkryciu” ciała dla nauki (zwłaszcza dla nauk społecznych) wynika po części z te go, że problem ciała pozwala wnikliwie analizować bardzo różne kwestie. Zwracając się ku niemu, mówi się więc na przykład o spo łeczeństwie konsumpcyjnym i o społeczeństwie ryzyka, o kształto waniu tożsamości, o medykalizacji. W aktywnych kulturowo wzorcach konstruowania tożsamości nacisk kładzie się właśnie na nie: praca nad tożsamością przekształca się w pracę ciałem, z ciałem i nad ciałem. Okazuje się, że dynamika społeczna określa się, korzystając z tej nader poręcznej, niezbywalnej materii ludz kiego bytowania, jaką jest ciało. Zebrane w niniejszym tomie teksty wespół opowiadają o tym, jak kategoria cielesności wkracza w dyskursy różnych dyscyplin, jak formuje nasze widzenie praktyk społecznych, jak zaznacza się w reprezentacji. Oczywiście te trzy obszary problemowe - myśl, praktyka i reprezentacja - nie są od siebie niezależne. Wszak nie sposób ująć reprezentację poza myślą, nie da się zrozumieć prak tyk społecznych bez uwzględnienia ich przedstawiającego charak- 9 teru. Jest to raczej proponowana przez nas strategia lektury. Zde rzając ze sobą różne ujęcia, chcemy zakreślić pewien obszar badań - jakkolwiek nie sposób dać jego pełny obraz. * * * Część I stawia sobie za zadanie problematyzację kwestii cielesno ści w obrębie różnych dyscyplin. Autorzy poszczególnych rozdzia łów wskazują instrumenty pojęciowe, dzięki którym możliwa jest coraz bardziej wyrafinowana i wieloaspektowa refleksja nad cia łem, a z drugiej samo ciało staje się przedmiotem wciąż pogłębio nej refleksji. Niniejszy wstęp z założenia nie będzie wkraczał w ich domi nium; nie wskaże też przełomów i nie wyznaczy cięć w porządkach myślenia. Chodzi tu bowiem o otwarcie pola dla wyłaniania się pewnych koncepcji oraz o zakresie ogólnej perspektywy, w jakiej poszczególne propozycje teoretyczne współtworzą klimat współ czesnego myślenia o ciele. Warto przy tym zauważyć, że przy całej odmienności języków i pytań stawianych w ich obszarach, są w hi storii myśli takie wydarzenia, a w repertuarze pojęć takie terminy, które uznaje się za kluczowe, niezależnie od dyscypliny badawczej. Do takich należy Kartezjańskie rozbicie na ciało i duszę, czy powsta nie Freudowskiego języka mówienia o psychice (dającego wszak wgląd w reakcje ciała); są też takie koncepcje, których wykorzystanie przekracza granice różnych dominiów wiedzy. (Emblematyczna dla tego zjawiska jest pozycja, jaką w refleksji nad ciałem zajmują kon cepcje Michela Foucaulta, równie przydatne historykom, filozofom, socjologom, krytykom sztuki i teoretykom studiów genderowych.) Nie pretendujemy tu do pełnego zarysu o charakterze pod ręcznikowym - przedstawiamy natomiast kilka autorskich wizji, koncentrujących się na wybranych zagadnieniach. Tekst Stanisła wa Czerniaka wprowadzi nas w perspektywę antropologii filozo ficznej, Tomasza Wiślicza - historii, Agaty Dziuban - socjologii, Andrzeja Ledera - psychoanalizy. Antropologia filozoficzna, hi storia, socjologia i psychoanaliza to oczywiście nie wszystkie dzie dziny, w których kategoria ciała wkracza w język pojęciowy, sprawiając, że staje się on coraz bardziej wyrafinowanym i czułym narzędziem analizy, ale to w nich właśnie owo zjawisko zarysowu 10 je się szczególnie wyraźnie.
The list of books you might like
