Table Of Content

CZY TEL NIK FROMM UCIECZKA OD WOLNOŚCI NOWY SYMPOZJON Ostatnio w tej serii: Riidiger Safranski Zło. Dramat wolności Lew Szestow Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii Michel Foucault Historia seksualności Arnold Gehlen W kręgu antropologii i psychologii społecznej Hannah Arendt Myślenie Hannah Arendt Wola Riidiger Safranski Nietzsche Otto Póggeler Droga myślowa Martina Heideggera Theodor W. Adorno O literaturze. Wybór esejów Jean Amery O starzeniu się Podnieść na siebie rękę Erich Fromm UCIECZKA OD WOLNOŚCI PRZEŁOŻYLI OLGA I ANDRZEJ ZIEMILSCY PRZEDMOWĄ OPATRZYŁ EDMUND WNUK-LIPIŃSKI CZYTELNIK WARSZAWA 2008 Tytuł oryginału angielskiego ESCAPE FROM FREEDOM © 1941, 1969 by Erich Fromm First published by Henry Holt Ali rights reserved Foreword II copyright © 1965 by Erich Fromm Redaktor serii Irmina Pawelska-Jagniątkowska Opracowanie graficzne JAN S. MIKLASZEWSKI Redaktor Irmina Pawelska-Jagniątkowska Redaktor techniczny Maria Leśniak © Copyright for the Polish translation by Paweł Ziemilski and Wojciech Ziemilski, 2008 © Copyright for the Polish edition by Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik", Warszawa 2008 ISBN 978-83-07-03186-6 PRZEDMOWA Erich Fromm (1900-1980) należy do klasyków myśli społecznej. Jego dzieła, tłumaczone na wiele języków, przeniknęły głęboko do współczesnego myślenia o człowie ku, społeczeństwie, o zagrożeniach czyhających na gatunek ludzki na drodze gwałtownego rozwoju technologicznego, a także o pułapkach i paradoksach związanych z poszerza niem zakresu wolności jednostek ludzkich. Niektóre z je go sformułowań weszły nawet do języka publicystyki. Ty tuł dzieła, którego kolejne wydanie trafia do rąk polskie go czytelnika, jest dobrą ilustracją tej tezy. Ucieczka od wolności stała się idiomatycznym wyrażeniem, określa jącym w mowie potocznej syndrom społecznych postaw antyliberalnych czy wręcz autorytarnych. Fakt ten najle piej świadczy o tym, jak wiele jest w tzw. „zdroworozsąd kowym” oglądzie świata społecznego zapożyczeń z obser wacji i uogólnień dokonanych przez Ericha Fromma. Zazwyczaj wstęp rozpoczyna się szkicem biografii in telektualnej autora i w jej kontekście sytuuje się dzieło. Życie Ericha Fromma było zbyt długie i bogate, aby za wrzeć je w krótkiej przedmowie. Obfitowało ono w zmiany miejsca zamieszkania i pracy, aczkolwiek nie było w nim dramatycznych przełomów intelektualnych, olśnień czy nagłych zmian orientacji teoretycznej. Jego dorobek wska zuje na systematyczność studiów, znaczną stałość zainte resowań i stopniowe wzbogacanie własnych pomysłów teoretycznych. Naszkicowanie w miarę kompletnej bio grafii intelektualnej tego wybitnego myśliciela zajęłoby — jak już wspomniałem — zbyt wiele miejsca w skrom- 5 nym wprowadzeniu do jednego z najgłośniejszych dzieł Fromma. Przedstawię tu więc jedynie najbardziej podsta wowe fakty z życia Fromma, a później skoncentruję się na głównym przesłaniu Ucieczki od wolności i zastanowie niu się, w jakim stopniu przesłanie to wytrzymało próbę czasu i jest aktualne dzisiaj, u schyłku XX wieku. Czytel nicy bardziej zainteresowani życiem Ericha Fromma i je go pasjami intelektualnymi mogą sięgnąć np. do tekstów Mirosława Chałubińskiego1. Erich Fromm urodził się we Frankfurcie nad Menem w rodzinie żydowskiego rabina. Fakt ten zaważył zapew ne nie tylko na zainteresowaniach naukowych młodego Fromma, ale także na jego późniejszym biegu życia. Na rastający nacjonalizm niemiecki wraz z jego silnym skład nikiem antysemickim skierowały uwagę młodego From ma z jednej strony na psychologiczne mechanizmy pobu dzania dwóch najpotężniejszych ludzkich uczuć: miłości i nienawiści, a z drugiej strony na glebę społeczną, na któ rej owe potężne afekty (a zwłaszcza nienawiść do innych ludzi) wyrastają szczególnie chętnie. Największy wpływ na format intelektualny Fromma miała jego współpraca z gronem uczonych, którzy stwo rzyli silny ośrodek badawczy, skupiony w Instytucie Ba dań Społecznych Uniwersytetu Frankfurckiego. Fromm był w istocie jednym z najwybitniejszych i bardziej zna nych szerszej publiczności przedstawicieli tego grona, które od nazwy miejscowości przyjęło się określać mia nem Szkoły Frankfurckiej. Obok niego, zaliczano tu m.in. Herberta Marcusego (znanego poza kręgiem akademickim głównie w roli ideologa studenckiej rebelii, która prze szła przez kampusy amerykańskie i zachodnioeuropejskie u schyłku lat sześćdziesiątych), Theodora Adorna (który zyskał rozgłos swoimi fundamentalnymi badaniami nad autorytaryzmem), Maxa Horkheimera (filozofa i socjolo ga, który stworzył podstawy krytycznej teorii społeczeri- 1 Mirosław Chałubiński, Fromm, Warszawa 1993; słowo wstępne do: Erich Fromm, Mieć czy być?, Rebis, Poznań 1995. 6 stwa kapitalistycznego i którego tezy, znane pod nazwą „neomarksizmu”, wpłynęły na uformowanie się ideologii tzw. „nowej lewicy” na Zachodzie), a także młodszego od nich Jurgena Habermasa, krytyka marksizmu z pozycji „neomarksistowskich”, którego poglądy także wywarły istotny wpływ na ideologię rebelii studenckich na przeło mie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Szkoła Frankfurcka jedynie na początku funkcjonowała w miejscowości, od której przyjęto nazywać nie tylko ten szczególny zespół badaczy, ale i pewien specyficzny sposób myślenia o społeczeństwie i człowieku. Założony w 1923 roku Instytut Badań Społecznych w okresie hitleryzmu niemal w całości przeniesiony został do Nowego Jorku. Głównym źródłem intelektualnej inspiracji były w tym kręgu pisma młodego Marksa, prace Freuda (co szczegól nie wyraźnie widać w dziełach Ericha Fromma), a także wielki system filozoficzny Hegla. Nie oznacza to, że czo łowi przedstawiciele Szkoły Frankfurckiej byli jedynie przeżuwaczami myśli swoich uczonych antenatów. Prze ciwnie, dzieła ich mistrzów stanowiły punkt odniesienia do własnych, zazwyczaj polemicznych, a niekiedy nawet przeciwstawnych propozycji teoretycznych. Również Fromm dał się rychło poznać nie jako epigon, lecz twórczy, a nade wszystko krytyczny kontynuator idei swoich intelektualnych mistrzów. W 1932 roku korzysta on z zaproszenia Chicagowskiego Instytutu Psychoanali tycznego i wyjeżdża do USA. Kiedy w 1933 roku Hitler zdobywa władzę w Niemczech, Fromm — podobnie jak większość jego wybitnych kolegów z Instytutu Badań Społecznych Uniwersytetu we Frankfurcie — podejmu je decyzję o pozostaniu w USA. Kontynuuje on swoje pra ce badawcze oraz wykłada m.in. na Columbia University oraz w New School for Social Research w Nowym Jorku. W 1951 roku przenosi się do Meksyku, gdzie — w ramach Uniwersytetu Autonomicznego — zakłada Instytut Psy choanalityczny. Ostatnich lat dożywa w Szwajcarii. Ucieczka do wolności została po raz pierwszy opubliko wana w 1941 roku, kiedy hitleryzm był u szczytu potęgi. 7 W takich okolicznościach, nawet z amerykańskiego dys tansu w stosunku do głównego teatru wojny, łatwo było popaść w polityczny pamflet w obronie wolnego świata i wartości demokratycznych, a przeciwko rozlewającej się szeroko brunatnej fali. Fromm jednak ustrzegł się przed tym niebezpieczeństwem i stworzył dzieło, które wpraw dzie obficie odnosi się do fenomenu nazizmu, ale zarazem ma walor znacznie bardziej uniwersalny. Fromm bowiem formułuje refleksje na temat szczególnych cech ludzkiej natury, które w pewnych okolicznościach, w takich mia nowicie, gdy sen o wolności zaczyna nabierać realnych kształtów, pchają nas do reakcji ucieczkowych, do sta nów lękowych i tęsknoty za bezpiecznym zniewoleniem; bezpiecznym, bo zdejmuje ono z nas nieznośny ciężar swobodnego wyboru i ponoszenia konsekwencji owego wyboru. Ucieczka od wolności może być (i bywa) odczytywana w różnoraki sposób. Można ją traktować jako próbę objaśnienia społecznych i psychologicznych źródeł feno menu hitleryzmu czy, ogólniej, faszyzmu. Piśmiennictwo na temat faszyzmu obficie czerpie inspirację z tego właśnie źródła. Ale można też Ucieczkę od wolności rozumieć szerzej, jako poszukiwanie odpowiedzi na intrygujące py tanie, dlaczego w pewnych warunkach historycznych lu dzie, a przynajmniej znacząca ich część, ochoczo oddają się w niewolę i jakby z uczuciem ulgi pozbywają się wolności? Dlaczego, słowem, dyktatorzy oraz będące na ich usługach autorytarne, a nawet totalitarne instytucje władzy cieszą się autentycznym wsparciem szerokich rzesz społecznych? Dlaczego wolność jednostki oraz swobody grupowe raz uzyskane nie mają charakteru trwałego, lecz są kruche i bywają — przy decydującym współudziale wyswobodzo nych mas — zastąpione zniewoleniem? To prawda, że Fromm czerpał przykłady na poparcie swoich wywodów przede wszystkim z hitlerowskich Nie miec. Znał bowiem to społeczeństwo bardzo dobrze, bo się w nim wychował, przez wiele lat żył i pracował. Przykłady 8