Türkler Ansiklopedisi (cilt 18): Cumhuriyet

1646 Pages·2002·9.747 MB·Turkish

by  Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca

TÜRKLER

CİLT 18

CUMHURİYET

YENİ TÜRKİYE YAYINLARI

2002
ANKARA
YAYIN KURULU

17
DANIŞMA KURULU

18
KISALTMALAR

19
TÜRKLER
YAYIN KURULU
DANIŞMA KURULU
KISALTMALAR
SEKSENDOKUZUNCU
BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİNDE DİL VE EDEBİYAT
A. Cumhuriyet Döneminde Türk Dili 25
Cumhuriyet Döneminde Türkçe / Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın [s.15-53] 25
Atatürk ve Dil Devrimi / Prof. Dr. Zeynep Korkmaz [s.54-64] 87
Cumhuriyet Dönemi Dil Hareketleri ve Dil Tartışmaları / Dr. Asiye Mevhibe Coşar [s.65-73] 105
Türkçenin Söz Varlığında Yabancılaşma / Prof. Dr. Hamza Zülfikar [s.74-79] 122
Türkçede Batı Kaynaklı Kelimelerin Yoğunluğu ve Yabancılaşma Sebepleri / Prof. Dr. Fatin Sezgin [s.80-101] 131
Anadille Eğitim ve Türkçe / Yrd. Doç. Dr. Ahat Üstüner [s.102-106] 167
B. Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı 176
Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı / Prof. Dr. İnci Enginün [s.107-145] 176
Türk Edebiyatında Cereyanlar / Prof. Dr. Ahmed Hamdi Tanpınar [s.146-160] 250
Mehmet Akif ve İstiklâl Marşı / Yrd. Doç. Dr. Fazıl Gökçek [s.161-165] 274
Yahya Kemal ve Eski Şiirimiz / Doç. Dr. Nezahat Öztürk [s.166-169] 284
İkinci Yeni Türk Şiiri / Yrd. Doç. Dr. Turan Karataş [s.170-175] 291
Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı / Doç. Dr. Erman Artun [s.176-204] 305
Modern Türk Hikâyesinin Kısa Tarihi / Yrd. Doç. Dr. Ayşenur Külahlıoğlu İslam [s.205-218] 357
Çağdaş Türk Romanı / Mustafa Miyasoğlu [s.219-229] 382
DOKSANINCI BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİNDE KÜLTÜR VE SANAT
Cumhuriyet Döneminde Sanat / Yrd. Doç. Dr. Seyfi Başkan [s.233-252] 402
A. Mimari 437
Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Mimari / Prof. Dr. İnci Aslanoğlu [s.253-258] 437
Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Toplumsal Değişim ve Konut / Doç. Dr. Leyla Baydar [s.259-264] 445
Batı Toroslar'da Bulunan Geleneksel Türk Evlerinde Ahşap Süsleme / Yrd. Doç. Dr. Osman Kunduracı
[s.265-272] 454
Cumhuriyet'in Kuruluşundan Günümüze Türk Resim Sanatı / Yrd. Doç. Dr. Ahmet Kamil Gören [s.273-
292] 466
20
Cumhuriyet'in Anıtları: Anıt Heykeller / Yrd. Doç. Dr. Kıvanç Osma [s.293-298] 503
Cumhuriyet Dönemi Türk Kaligrafisi / Yrd. Doç. Dr. Mehtap Uygungöz [s.299-304] 513
Atatürk ve Sonrası Dönemi Tiyatrosu Faaliyetleri / Doç. Dr. Enver Töre [s.305-312] 522
Törensel Nitelikli Köy Seyirlik Oyunlarının Kaynakları / Yrd. Doç. Dr. Dilaver Düzgün [s.313-322] 538
Cumhuriyet Döneminde Çok Sesli Müzik / Yrd. Doç. Dr. A. Bülent Alaner [s.323-328] 559
Cumhuriyet Döneminde Devlet Radyosunun Türk Musikisi Üzerindeki Etkileri / Dr. Bülent Aksoy [s.329-
338] 571
Türk Toplum Hayatında Müziğin Yeri / Dr. Fatma Odabaşı [s.339-345] 588
Cumhuriyet Döneminde Klâsik Türk Musikisi / Osman Nuri Özpekel [s.346-354] 601
Cumhuriyet Devrinde Eski Eserlerimizin Değerlendirilmesi / Hicran Özalp - Doç. Dr. Müge Bozdayı
[s.355-362] 618
Anadolu Kadın Başlıkları / Yüksel Şahin [s.363-376] 629
Cumhuriyet Döneminde Radyo / Yasemin Doğaner [s.377-382] 652
DOKSANBİRİNCİ BÖLÜM RUSYA’NIN İDİL-URAL’DA, KIRIM’DA VE KAFKASYA’DA
YAYILMA SİYASETİ 663
Rus İmparatorluğu'nun Avrupa Yakasında Yaşayan Türklerin Demografik Dağılımı ve Çarlık Rusyası'nın
Türklere Yönelik Politikaları / Dr. Seyit Sertçelik [s.385-399] 663
Kazan Hanlığı'nın Düşmesinden Sonra Kazan Tatarları / Ravil Bukharaev [s.400-407] 694
XVI-XVIII. Yüzyıllarda Çarlık Rusyası'nda İdil-Ural Tatarları / Prof. Dr. İskender Gilyazov [s.408-414] 708
XIX. ve XX. Yüzyıllarda Kazan Tatarları / Doç. Dr. Ahmet Kanlıdere [s.415-426] 719
Başkurt İsyanları / Doç. Dr. Yakup Deliömeroğlu [s.427-434] 740
Rusya'da Kur'an'ın Tarihi: Ruslar, Osmanlılar ve Tatarlar Arasındaki İlişkiler / Efim A. Rezvan [s.435-440]
753
Orenburg Müslüman Ruhani Meclisi ve Çarlık Ordusunda Türkler / Dr. Danil D. Azamatov [s.441-450] 764
Nikolay İl'minskiy: Orta Volga Müslüman ve Türk Halkları Üzerindeki Siyaseti / Dr. Agnés Nilüfer Kefeli [s.451-
459] 781
Teşkilât-I Mahsusa, Yusuf Akçura ve 1916 Lozan Milliyetler Konferansı / Dr. Vahdet Keleşyılmaz [s.460-
463] 797
Kırım'ın Ruslar Tarafından İşgal ve İlhakı / Yrd. Doç. Dr. Osman Köse [s.464-470] 804
Çarlık Zamanında Kırım'da Türk Millî Hareketi / Prof. Dr. Valeri Vozgrin [s.471-484] 816
İsmail Bey Gaspıralı / Dr. Edige Kırımal [s.485-487] 838
B. Rusya'nın Kafkasya'da Yayılma Siyaseti 843
Rusya'nın Kafkasya'da Yayılma Siyaseti / Doç. Dr. Mustafa Budak [s.488-515] 843
Kafkasya'da Rus İstilası ve Direniş Hareketleri / Dr. Kezban Acar [s.515-521] 892
21
Kafkasya'nın Bağımsızlık Mücadelesinde Tasavvuf ve Tarikatların Rolü / Yrd. Doç. Dr. Mehmet
Necmeddin Bardakçı [s.522-530] 902
Azerbaycan Hanlıklarının Rusya Tarafından İşgal Edilmesinde İran'ın İkili İlişkiler Siyaseti / Gabil
Camalov [s.531-540] 919
Çarlık Yönetiminde Azerbaycan / Okan Yeşilot [s.541-544] 936
Birinci Dünya Savaşı Yıllarında Rusya'nın Azerbaycan'da Türkçülük ve İslâmcılıkla Mücadelesi / Prof. Dr.
Musa Gasımov [s.545-558] 944
DOKSANİKİNCİ BÖLÜM 969
Rusya'nın Türkistan'da Yayılma Siyaseti 969
Rusya'nın Türkistan'da Yayılması / Prof. Dr. Mehmet Saray [s.561-576] 969
Rusya'nın Türk Bölgelerinde Yayılması / Dr. Robert F. Baumann [s.577-586] 1000
Orta Asya'da Rus-İngiliz Rekabeti / Doç. Dr. Steven Sabol [s.587-595] 1018
Rusların Türkmen Topraklarını İstilaları / Yrd. Doç. Dr. Memet Yetişgin [s.596-606] 1035
Çarlık Yönetimi Altında Kırgızlar / Dr. Rafis Abazov [s.607-615] 1055
Kırgızistan'da 1916 İsyanı / Prof. Dr. Djenish Djunushaliev [s.627-630] 1090
İsmail Gaspıralı ve Türkistan'da Ceditçi Hareketi / Dr. Barçınay Curayeva [s.631-635] 1096
Ceditçilik ve Orta Asya'daki Yeni Kimliklerin Ayrıntılarına Giriş / Doç. Dr. Adeeb Khalid [s.636-643] 1104
Kazakistan'da Ceditçilik / Doç. Dr. Svetlana Kovalskaya [s.644-651] 1118
Alaş / Dr. Gulnar Kendirbai [s.652-664] 1131
Kazak Aydınlanma Hareketi İçerisinde Ahmet Baytursun ve Çalışmaları / Doç. Dr. Vahit Türk [s.665-673]
1155
Rusya'nın Ulusal Politikası ve Güney Sibirya'nın Türk Halkları (XIX-XX. Yüzyıllar) / Prof. Dr. Aleksander
N. Sadoyov [s.674-683] 1171
DOKSANÜÇÜNCÜ BÖLÜM 1188
Çin'in Doğu Türkistan'ı İşgaline Direnişler 1188
Ch'ing Çini'nin Zungarya ve Doğu Türkistan'ı İşgali / Prof. Dr. Ablat Khodjaev - Kamil Khodjaev [s.687-
701] 1188
Doğu Türkistan'da Çin İşgaline Karşı Mücadele / Prof. Dr. Ablat Khodjaev - Kamil Khodjaev [s.702-713]
1217
Doğu Türkistan'da Üç Dönem (1911-1949) / Burhan Sayılır [s.714-722] 1239
Mehmet Emin Buğra ve İsa Yusuf Alptekin / Dr. Erkin Emet [s.723-728] 1255
Doğu Türkistan'da Etnik-Dinî Ayrıkçılık, Muhtariyetçilik / Prof. Dr. Kulbhushan Warikoo [s.729-737] 1267
DOKSANDÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1283
22
Sovyetler Birliği'nin Yayılma Siyaseti / Komünist İhtilâl ve Türk Halkları 1283
Rus İhtilâlleri ve Türk Halkları / Sovyetler Birliği'nin Yayılma Siyaseti (1905-1991) / Doç. Dr. Timur
Kocaoğlu [s.741-759] 1283
A. Komünist İhtilâl ve Türk Halkları 1317
Bolşevik İhtilâlinden Sonra Kırım / Prof. Dr. Valeri Vozgrin [s.760-774] 1317
Buhara Halk Sovyet Cumhuriyetinde İttifakların Şekillenmesi / Dr. Suchandana Chatterjee [s.775-782]
1341
Hokand Muhtariyeti / Abdülvahap Kara [s.783-795] 1355
Fergana Basmacılarının Ortaya Çıkması / Dr. Reinhard Eisener [s.796-807] 1380
Harezm (Hive) Halk Cumhuriyeti / Yrd. Doç. Dr. Füsun Kara [s.808-812] 1405
Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti (1920-1924): Kazanılmış Kimlik, Sorunlu Meşruiyet / Dr. Dov.
Yaroshevski [s.813-819] 1413
XX. Yüzyılın Başlarında Kazakistan Sosyo-Politik Düşüncesinde Millî Mesele / Dr. Rauşan S.
Elmurzayeva [s.820-826] 1425
B. Sovyetlerin Milliyetler Politikası ve Türk Halkları 1436
Sovyetlerin Ulusları Kontrol Yöntemleri: Türk Kökenli Veya Müslüman Uluslara Özel Referanslar / Yrd.
Doç. Dr. İdris Bal [s.827-836] 1436
Mirsaid Sultan Galiyev ve Millî Komünizm / Doç. Dr. Ayşe Azade Rorlich [s.837-842] 1453
Bolşevizm, "Millî" Komünizm ve M. Sultan Galiyev Fenomeni / Prof. Dr. Rafael Muhammitdinov [s.843-
853] 1463
Orta Asya'da 1924 Sınır Düzenlemeleri: Modern Sınır İlişkilerinin Tarihi Boyutları / Prof. Dr. Gregory
Gleason [s.854-861] 1481
Sovyet Orta Asyası'nın Bölgesel Paylaşımı / Dr. Reinhard Eisener [s.862-871] 1496
Sovyetlerin Türk Halklarını Sürgün Etmesi / Doç. Dr. Walter Comins - Richmond [s.872-876] 1516
Ahıska (Mesket) Türkleri: İki Kere Sürgün Edilen Halk / Dr. Arif Yunusoy [s.877-885] 1525
XIX. Yüzyılın Sonundan II. Dünya Savaşı'nın Başlangıcına Kadar Berlin'deki Tatarlar ve Başkurtlar / Dr.
Sebastian Cwiklinski [s.886-897] 1540
Batı Gözüyle Sovyet Türkleri (1945-1990) / Dr. William D. Myer [s.898-905] 1563
DOKSANBEŞİNCİ BÖLÜM 1578
Türk Dünyası'nın Genel Değerlendirmesi 1578
A. Avrasya Stratejileri 1578
Orta Asya'nın Jeopolitik Konumu ve Oluşturulmak İstenen Bölgesel Güvenlik Sistemi / Doç. Dr. Nazokat
A. Kasymova [s.909-916] 1578
Yeni Küresel Oyun ve Hazar'ın Statüsü / Sinan Oğan [s.917-934] 1590
Küresel Bloklaşmalar ve Türk Bölgesi / Doç. Dr. Yusuf Erbay [s.935-945] 1624
23
Şanghay İşbirliği Örgütü: Avrasya'da Güç Mücadelesinde Yeni Bir Dönüm Noktası / Mehmet Seyfettin
Erol [s.946-950] 1645
24
SEKSENDOKUZUNCU BÖLÜM CUMHURİYET DÖNEMİNDE DİL
ve EDEBİYAT
A. Cumhuriyet Döneminde Türk Dili
Cumhuriyet Döneminde Türkçe / Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın [s.15-53]
Türk Dil Kurumu BaĢkanı / Türkiye
Yazı dili olarak en az 1300 yıllık geçmiĢe sahip Türkçenin konuĢma dili tarihi çok daha öncelere
uzanır. Ġlk yazılı kaynaklardan olan Orhon Yazıtlarında kullanılan dilin iĢlekliği, akıcılığı, dildeki soyut
kavramlar için kullanılan sözlerin özellikleri ve kimi ölü dillerdeki söz benzerliği2 göz önüne
alındığında Türkçenin dört-beĢ bin yıllık bir konuĢma dili tarihine sahip olduğu anlaĢılmaktadır.
Yeryüzünde çok az sayıda dil, bu kadar tarihî derinliğe sahiptir. Kökleri binlerce yıl öncesine dayanan
Türkçe, Türklerin değiĢik kültürlerle teması dolayısıyla pek çok dille etkileĢim içerisine girmiĢ, söz
(kelime) alıĢveriĢinde bulunmuĢtur.3 Zaman zaman etkilenme tek yönlü olmuĢ, dönemin baskın
kültürlerinin etkisiyle Türkçeye yabancı dil ögeleri doluĢmuĢtur. Bu olumsuz durum; kimi Ģair, yazar ve
aydınların tepkileriyle karĢılaĢmıĢsa da Türkçedeki yabancı sözlere, yabancı dil birimlerine karĢı en
sistemli, en etkili ve sonuç verici çalıĢma Cumhuriyet döneminde olmuĢtur. Türkçenin bilim dili hâline
gelmesi düĢüncesi, Cumhuriyet döneminde gerçekleĢmiĢtir. Türkçe üzerine bilimsel çalıĢmalar da
Cumhuriyet döneminde yoğunluk kazanmıĢtır. Osmanlı devletinin son dönemlerinde ortaya çıkan ve
giderek artan dil tartıĢmaları, Cumhuriyet döneminde de sürmüĢtür. Türkiye Cumhuriyeti‟nde dilin bir
devlet politikası hâline gelmesi ve bu alanda yapılan atılımlarla Türkçenin yeni bir evresi baĢlamıĢtır.
Yıllardır tartıĢılan konular ve çözüm bekleyen sorunlar, Cumhuriyet döneminde Atatürk‟ün önce
alfabe, daha sonra da dil alanında yaptığı devrimlerle çözülmüĢtür. Ancak, Türkçe üzerine yapılan
tartıĢmalar bitmemiĢtir. Dilde bugün ulaĢılan noktayı iyi kavrayabilmek, tartıĢmaların kökenine
inebilmek için Cumhuriyet öncesi dil tartıĢmalarına, hatta Anadolu‟da Türk yazı dilinin kurulduğu
dönemde Türkçenin durumuna ve Türkçe konusundaki görüĢlere de kısaca değinmek gerekir.
Anadolu‟da Türk Yazı Dilinin KuruluĢu ve Türkçeye BakıĢ
Türkçenin XIII. yüzyılda Anadolu‟da yeni bir yazı dili olarak geliĢmeye baĢladığı yıllarda Arapça
ve Farsça bilim ve edebiyat dili olarak hüküm sürüyordu. Arapça veya Farsça yazmak üstünlük
sayılıyordu. Zamanla Fars kültürünün etkisinin artmasıyla Farsça yazma eğilimi daha da arttı. Halk ise
bu dilleri bilmiyor, Türkçeden baĢka dili anlamıyordu. Anadolu Beylikleri Dönemi‟nde de Arapça ve
Farsçayı bilmeyen Türk beyleri, edebî ve dinî ürünlerin Türkçeye çevrilmesine öncülük ettiler. ĠĢte
Karamanoğlu Mehmet Bey, böyle bir ortamda çok ünlü fermanını okutarak; divanda, dergâhta,
bargâhta, mecliste ve meydanda Türkçeden baĢka bir dilin konuĢulmasını yasakladı.
ġairlerin ve yazarların bir bölümü Türkçe ile eser vermenin güçlüğünden yakınıyorlar, Türkçenin
yetersiz olduğunu, darlığını dile getiriyorlardı. Buna en iyi örnek Hoca Mesut‟un Türkçeye çevirdiği4
Süheyl ü Nev-bahâr‟dır.
25