TÜRKİYE'NİN SU GÜNDEMİ Su Yönetimi ve AB Su Politikaları

344 Pages·2008·4.86 MB·Turkish

TÜRKİYE’NİN SU GÜNDEMİ
Su Yönetimi ve AB Su Politikaları

ÖZDEN BİLEN
Ankara 2008
Kütüphane Kart Katalog Bilgisi
333.91
B543
2008
Bilen, Özden
Türkiye’nin Su Gündemi, Su Yönetimi ve AB Su Politikaları
/Özden Bilen._Ankara,2008.
344s.;22,5cm._(Ankara; 2008)
ISBN 978-9944-62-759-7
1. Su Politikaları 2. Su Kaynakları Yönetimi 3. Avrupa Birliği 4. AB Su Çerçeve
Yönergesi 5. Sınır aşan Sular I.Özden, Bilen II.e.a.
Özden Bilen
[email protected]
© 2008
Bu kitabın içeriğinin telif hakları yazarına ait olup, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri
Kanunu uyarınca kaynak gösterilerek kısmen yapılacak makul alıntılar ve yararlanma
dışında, hiçbir şekilde önceden izin alınmaksızın kullanılamaz, yeniden yayımlanamaz.
Kapak Tasarım / Dizgi-Mizanpaj
GRAFT DESIGN
Çobanyıldızı sok. no.14/7 Kavaklıdere/Çankaya
Tel: [phone]
[email protected], http://www.graft.com.tr
Baskı
Umut Tanı Sağlık Matbaa Turizm İnş. San. ve Tic. A.Ş.
Saner Basım Sanayi, OSTİM Org. San. Bölg. Turan Çiğdem Cad. No 15
Yenimahalle-Ankara
Tel: [phone]
Bu kitap, sevgili torunlarım
Zeynep’e, İrem’e ve Tuna’ya
ithaf edilmiştir.
Ö.B.

İÇİNDEKİLER
Önsöz
Summary ......................................................................................................................... 1
BÖLÜM 1: TEMEL KAVRAMLAR
1.1. Su Kaynaklarının Geliştirilmesi ve Yönetimi ................................................................. 5
1.2. Su Kaynaklarının Geliştirilmesinde Değişim Süreci ...................................................... 6
1.2.1. Havza Yönetim Anlayışı Öncesi ......................................................................... 7
1.2.2. Havza Yönetiminin Klasik Yorumu ................................................................... 8
1.3. Ekosistemler ......................................................................................................... 15
1.4. Sürdürülebilir Kalkınma .............................................................................................. 17
1.5. Bütüncül Su Kaynakları Yönetimi ................................................................................ 20
1.6. Bütüncül Su Kaynakları Yönetimine Eleştiriler ve Yeni Arayışlar .................................. 27
BÖLÜM 2: SU YÖNETİŞİMİ VE KÜRESELLEŞME
2.1. Yönetişim (Governance) Nedir? .................................................................................... 32
2.2. Dünya Su Konseyi ve Küresel Su Ortaklığı ................................................................... 36
2.3. Dünya Su Forumları ..................................................................................................... 39
2.3.1. I. Dünya Su Forumu ......................................................................................... 39
2.3.2. II. Dünya Su Forumu ........................................................................................ 39
2.3.3. III. Dünya Su Forumu ...................................................................................... 40
2.3.4. IV. Dünya Su Forumu ....................................................................................... 44
2.3.5. V. Dünya Su Forumu ........................................................................................ 46
2.4. Su Sektöründe Neoliberal Gündem .............................................................................. 47
2.4.1. Tartışmalar ........................................................................................................ 50
2.4.2. Özel Sektör Katılım Modelleri .......................................................................... 51
2.4.3. Neoliberal Politika Sonuçları ............................................................................. 53
BÖLÜM 3: SU ZENGİNİ VE FAKİRİ TARTIŞMALARI
3.1. Kişi Başına Yıllık Ortalama Su Miktarı ......................................................................... 56
3.2. Tatlı Su Kaynaklarının Oluşumu: Su Çevrimi ............................................................... 60
3.3. Bazı Bilgi Bankaları ...................................................................................................... 64
3.4. Küresel Ölçekte Su Kaynakları ..................................................................................... 66
3.5. AB Üyesi Ülkelerde Toplam Su Kaynakları ................................................................... 68
3.5.1. Veriler Arasında Uyumsuzluk ............................................................................ 73
3.6. AB Üyesi Ülkelerde Kişi Başına Su Miktarı .................................................................. 73
3.7. Türkiye’nin Su Kaynakları ve Kişi Başına Su Miktarı .................................................... 74
BÖLÜM 4: SU VE ÇEVRESEL GÖSTERGELER
4.1. Su Sektöründe Çevresel Göstergeler .............................................................................. 80
4.2. Su Kaynakları Kullanım Göstergesi .............................................................................. 82
4.3. AB’de Su Kullanımlarının Değerlendirilmesi ................................................................ 87
4.4. AB’de Sektörel Su Kullanımları ..................................................................................... 90
4.4.1. Tarım Sektörü: Sulama Alanları ......................................................................... 90
4.4.2. Kentsel Su Kullanımı ......................................................................................... 95
4.4.3. Sanayide Su Kullanımı ....................................................................................... 98
BÖLÜM 5: KURAKLIK VE KURAKLIK YÖNETİMİ
5.1. Kuraklık Türleri ........................................................................................................... 101
5.1.1 Meteorolojik Kuraklık........................................................................................ 101
5.1.2.Tarımsal Kuraklık .............................................................................................. 102
5.1.3. Hidrolojik Kuraklık ve Arazi Kullanımı ............................................................ 102
5.2. Türkiye’de Kuraklık ..................................................................................................... 105
5.2.1. Meteorolojik Kuraklık ...................................................................................... 105
5.2.2. Hidrolojik Kuraklık .......................................................................................... 107
5.3. Kuraklık Yönetimi: Gediz Havzası Vak’a Çalışması ...................................................... 107
5.3.1. Su Miktarı Tahmin Çalışmaları ........................................................................ 109
5.3.2. Halk Katılımı ve Alınan Kararlar ...................................................................... 109
5.3.3. Kuraklık Yönetiminin Sonuçları ....................................................................... 111
5.4. Kuraklık Yönetiminde Su Kaynakları Planlamasının Önemi ........................................ 111
5.5. Su Güvenliği ................................................................................................................ 115
5.5.1. Suyla Uyumlu, Suyla Mücadele Ederek veya Suyun Tutsağı Olarak
Yaşamak .................................................................................................................... 115
5.5.2. Su Güvenliği ve S-Eğrisi ................................................................................... 119
BÖLÜM 6: AB SU POLİTİKALARININ EVRİMİ
6.1. İlk Dönem (1973–1986) ............................................................................................. 123
6.2. İkinci Dönem (1987–1992) ........................................................................................ 125
6.3. Üçüncü Dönem (1993–2000) ..................................................................................... 128
BÖLÜM 7: AB SU ÇERÇEVE YÖNERGESİ
7.1. Çerçeve Yönerge İhtiyacı .............................................................................................. 131
7.2. Amaç ........................................................................................................................... 134
7.2.1. Yüzeysel Sular ................................................................................................... 134
7.2.2. Yeraltı Suları ..................................................................................................... 135
7.3. Amaca Ulaşma: Bütüncül Havza Planları ..................................................................... 136
7.4. Su Çerçeve Yönergesinin Getirdiği Yenilikler ................................................................ 138
7.5. Yönerge Uygulama Takvimi ......................................................................................... 141
BÖLÜM 8: AB SU ÇERÇEVE YÖNERGESİNE İLİŞKİN TARTIŞMALAR
8.1. AB Kurumlarının Su Politikasındaki Rolü ................................................................... 144
8.2. Karar Alma Yöntemi .................................................................................................... 146
8.3. Sivil Toplum Kurumları ............................................................................................... 147
8.3.1. Çevre Örgütleri ................................................................................................ 149
8.3.2. Endüstri ........................................................................................................... 151
8.3.3. Tarım Sektörü ................................................................................................... 151
8.3.4. Ulusal ve Yerel Yönetimler ................................................................................ 152
8.4. Tartışmalı Politika Alanları .......................................................................................... 154
8.4.1. Suyun Fiyatlandırılması .................................................................................... 154
8.4.2. Su Miktar ve Kalite yönetimi ............................................................................ 157
8.4.3. Zararlı Maddeler .............................................................................................. 162
8.4.4. Uygulama Takvimi ........................................................................................... 164
8.4.5. Çerçeve Yönerge’nin Hukuki Bağlayıcılığı ........................................................ 165
BÖLÜM 9: SU ÇERÇEVE YÖNERGESİNİN UYGULANMASI
9.1. Nehir Havzalarında Mevcut Durumun Tespiti ............................................................ 169
9.1.1.Havza Sınırlarının Belirlenmesi ........................................................................ 170
9.1.2. Havza Sularının Sınıflandırılması .................................................................... 170
9.1.3. Su Ortamlarına Baskı Türleri ........................................................................... 174
9.1.4. Havza Koruma Alanları ................................................................................... 175
9.2. Farklı Su Ortamları İçin Çevresel Amaçlar ................................................................. 176
9.3. Su Ortamları İzleme Programları ................................................................................ 178
9.4. Su Ortamları ve Yönerge Hedefleri Arasında Farklılaşma Analizi ................................. 181
9.5. Önlem Programları .................................................................................................... 182
9.6. Havza Yönetim Planı .................................................................................................. 185
9.7. Kamuoyunun Bilgilendirilmesi ve Danışma ............................................................... 185
9.8. Önlemlerin Uygulamaya Konulması ve İlerleme Raporları ......................................... 186
9.9. Alınan Önlemlerin Etkinliği ....................................................................................... 187
BÖLÜM 10: AB ÜLKELERİ ARASINDA SINIRAŞAN SU İLİŞKİLERİ
10.1. İspanya ve Portekiz ................................................................................................... 190
10.1.1. İspanya’da Su Yönetimi .............................................................................. 191
10.1.2. Su Kaynakları ve Kullanımlar .................................................................... 195
10.1.3. Türkiye ile Karşılaştırma ............................................................................ 196
10.1.4. İspanya ve Portekiz Arasında Sınıraşan Sular ............................................. 198
10.1.5. Duero Nehri .............................................................................................. 199
10.1.6. Sınıraşan Su Anlaşmaları ........................................................................... 201
10.1.7. 1998 İşbirliği Anlaşması ............................................................................ 203
10.2. Tuna Nehri ............................................................................................................... 206
10.2.1. Havza Özelikleri ........................................................................................ 206
10.2.2. Çevre Sorunları ......................................................................................... 208
10.2.3. Yasal ve Kurumsal Çerçeve ........................................................................ 209
10.2.4. Çerçeve Yönerge ve Havzada Uygulanması ................................................ 210
10.3. Ren Nehri ................................................................................................................ 213
10.4. Bulgaristan-Yunanistan: Nestos Nehri Sorunu .......................................................... 216
10.4.1. Bulgaristan-Yunanistan Antlaşması ............................................................ 218
BÖLÜM 11: AB’NİN SINIRAŞAN SU POLİTİKALARI VE TÜRKİYE
11.1. Farklı Sorun ve Özel Koşullar ...................................................................................
224
11.2. Su Çerçeve Yönergesi ve Sınıraşan Sular .................................................................... 226
11.2.1. SÇY’nin Uluslararası Havza Yaklaşımı ....................................................... 227
11.2.2. Fırat-Dicle Havzası’nda Yönerge’nin Uygulanma Sorunları ....................... 228
11.3. İlerleme Raporları ve Diğer Belgelerde Sınıraşan Sular .............................................. 231
11.4. AB’nin Taraf Olduğu Sınıraşan Sularla İlgili Sözleşmeler .......................................... 237
11.4.1. Helsinki Sözleşmesi ................................................................................... 238
11.4.2. Espoo Sözleşmesi ....................................................................................... 241
11.4.3. Aarhus Sözleşmesi ..................................................................................... 241
BÖLÜM 12: TÜRKİYE’DE AB SU MEVZUATINA UYUM ÇALIŞMALARI
12.1. İki Temel Belge: Katılım Ortaklığı Belgesi ve Ulusal Program ....................................243
12.2. Türkiye’de Su Kirliliğinin Boyutları ........................................................................... 246
12.3. AB Mevzuatına Uyum Çalışmaları ............................................................................ 248
12.4. Su Kirliliği Nedir, Nasıl Oluşur ve Ölçülür? .............................................................. 251
12.5. Kentsel Atıksu Arıtma Tesisleri .................................................................................. 254
12.6. Türk Su Mevzuatına Aktarılmış Yasal Düzenlemeler .................................................. 255
12.6.1. Kentsel Atıksu Arıtımı Yönetmeliği .............................................................255
12.6.2. İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik ................................... 258
12.6.3. İçme Suyu Elde Edilen veya Elde Edilmesi Planlanan Yüzeysel
Suların Kalitesi Yönetmeliği .......................................................................... 259
12.6.4. Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması
Yönetmeliği ................................................................................................ 260
12.6.5. Tehlikeli Maddelerin Su ve Çevresinde Neden Olduğu Kirlilik
Kontrolü Yönetmeliği ..................................................................................261
12.6.6. Yüzme Suyu Kalitesi Yönetmeliği ................................................................ 262
12.6.7. Toprak Kirliliğinin Kontrolü Yönetmeliği ................................................... 263
12.6.8. Diğer Mevzuat Çalışmaları ......................................................................... 263
12.7. Yatırım İhtiyacı .......................................................................................................... 264
12.8. Yatırım İhtiyacının Finansmanı ................................................................................. 271
BÖLÜM 13: SU SEKTÖRÜNDE KURUMSAL YAPILANMA
13.1. Kurumsal Yapılanma Türleri ...................................................................................... 278
13.2. Kurumsal Yapılanmada Değişim ve Uyum ................................................................. 283
13.3. Havza Yönetim Modeli .............................................................................................. 288
13.4. Türkiye’de Mevcut Kurumsal Yapılanma .................................................................... 289
13.5. Türkiye’de Kurumsal Yapılanma ve Havza Planlama İlişkisi ........................................293
13.6. Türkiye’de Su Yönetimine İlişkin Temel Sorunlar ....................................................... 298
13.7. Kurumsal Yapılanma Arayışları .................................................................................. 304
13.7.1 Çerçeve Yönerge Uygulama Projesi .............................................................. 305
13.7.2. İngiltere ve Galler Modeli ........................................................................... 307
13.7.3. İngiltere ve Galler Modeli Türkiye’de Uygulanabilir mi? ............................. 309
GENEL DEĞERLENDİRME ............................................................................................ 313
KAYNAKÇA
ŞEKİLLER
Şekil-1.1 Bütüncül Su Kaynakları Yönetim Sistemi
Şekil-1.2 Bütüncül Su Kaynakları Yönetim Sisteminin Açılımı
Şekil-1.3 Uyumlaştırılmış Su Yönetimi
Şekil-2.1 Meksika Dünya Su Forumu Konuları
Şekil-2.2 İstanbul Dünya Su Forumu Programı
Şekil-3.1 Türkiye’nin Yılık Ortalama Kullanılabilir Su Kaynağı
Şekil-3.2 Türkiye ve AB Üyesi Ülkelerde Kişi Başına Yıllık Ortalama Su (2005 Yılı)
Şekil-4.1 Su Kullanım Göstergesi
Şekil-5.1 Kuraklık Türleri
Şekil-5.2 Türkiye’de Yıllık Yağış Dağılımı (1970-2007)
Şekil-5.3 Ankara Şehri Su İhtiyacının Karşılanması
Şekil-5.4 Kıtalara Göre Geliştirilmiş Hidroelektrik Enerji Potansiyeli
Şekil-5.5 Su Güvenliği ve S-Eğrisi
Şekil-5.6 Bazı Ülkelerde Kişi Başına Depolanan Su Hacmi
Şekil-7.1 Çerçeve Yönerge ile Bağlantılı Diğer Yönergeler
Şekil-7.2 Fark Analizinin Kavramsal Açıklaması
Şekil-8.1 AB Su Politikalarında Etkin Aktörler
Şekil-9.1 Su Ortamlarının Tespiti
Şekil-9.2 Ekolojik Kalite Ölçeği
Şekil-9.3 Su Ortamlarının Kalite Haritası
Şekil-9.4 Havza Planı Hazırlanmasında İlk 4 Aşama
Şekil-10.1 İspanya ve Portekiz Arasında Sınıraşan Havzalar
Şekil-10.2 Tuna Nehri ve Karadeniz Havzası
Şekil-10.3 Nestos (Mesta) Havzası
Şekil-12.1 Atıksuların Alıcı Ortama Verilmesi
Şekil-12.2 Yüksek Maliyetli Su Sektörü Yatırımları
Şekil-12.3 F inansman Kaynakları
Şekil-13.1 Kalkınma Düzeyine Göre Su Alt Yapısı ve Yönetim Yatırımları
Şekil-13.2 Kurumsal Yapılanma, Alt Yapı Yatırımları ve Su Güvenliği
TABLOLAR
Tablo-1.1 Klasik ve Bütüncül Su Kaynakları Yönetiminin Karşılaştırılması
Tablo-2.1 Özel Sektör Katılım Modelleri
Tablo-3.1 Falkenmark Göstergesi
Tablo-3.2 Shiklomanov Göstergesi
Tablo-3.3 Dünya Su Kaynaklarının Bölgelere Göre Dağılımı
Tablo-3.4 AB ve EFTA Devletleri ile Türkiye’nin Su Kaynakları
Tablo-3.5 Eurostat ve FAO Verilerinin Karşılaştırılması
Tablo-3.6 (a) AB Üyesi Devletler ile Türkiye’de Kişi Başına Ortalama Su (1950- 2050).
Tablo-3.6 (b) Avrupa Serbest Ticaret Bölgesi (EFTA) Devletlerinde Kişi Başına
Ortalama Su
Tablo-4.1 Türkiye ve AB Üyesi Devletlerde Su Kullanım Göstergesi (1990, 2002)
Tablo-4.2 Sulama Alanları
Tablo-4.3 İşletmede Olan Büyük Barajlar (AB Üyesi Akdeniz Ülkeleri ve Türkiye)
Tablo-4.4 Evsel Su Tüketimi
Tablo-4.5 Su Temini Yatırım Kaynakları
Tablo-7.1 Çerçeve Yönergede Belirlenen Uygulama Takvimi
Tablo-10.1 Hidrolojik Plan Yatırımları (2001–2008)
Tablo-10.2 Kullanılabilir Yıllık Ortalama Su Kaynakları ve Kullanımlar
Tablo-10.3 Bazı AB Ülkeleri ve Türkiye’deki Sulama Alt Yapısı
Tablo-10.4 Sınıraşan Nehirler ve İspanya’daki Tesisler
Tablo-12.1 Su Sektörü Uyum Takvimi
Tablo-12.2 Kentsel Atıksu Deşarjları ile İlgili Yükümlülükler ve Süreler
Tablo-12.3 Yüksek Maliyetli Çevre Yatırımlarının Sektörel Dağılımı
Tablo-12.4 Su Sektöründe Yönergelere Göre Yatırım İhtiyacı (2007–2023)
Tablo-12.5 Atıksu ve İçme Suyu Yatırımları
Tablo-12.6 Kanalizasyon ve Arıtma Hizmeti Verilen Nüfus
Tablo-12.7 Su Sektörü Finans Kaynakları