türkiye'de vergi davranışlarını etkileyen sosyal,kültürel ve ekonomik faktörlerankara,istanbul ve

245 Pages·2014·6.99 MB·Turkish

TÜRKİYE’DE VERGİ DAVRANIŞLARINI ETKİLEYEN SOSYAL,
KÜLTÜREL VE EKONOMİK FAKTÖRLER;
ANKARA, İSTANBUL VE DİYARBAKIR ÖRNEĞİ

Alper MUMYAKMAZ

DOKTORA TEZİ
SOSYOLOJİ ANABİLİM DALI

GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

AĞUSTOS 2014

IV

TÜRKİYE’DE VERGİ DAVRANIŞLARINI ETKİLEYEN SOSYAL, KÜLTÜREL VE
EKONOMİK FAKTÖRLER; ANKARA, İSTANBUL VE DİYARBAKIR ÖRNEĞİ
(Doktora Tezi)

Alper MUMYAKMAZ

GAZİ ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Ağustos 2014

ÖZET

Bu çalışma, vergi mükelleflerinin devlete ve otoritesine olan inanç ve bağlılıklarını
vergi üzerinden anlamayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda mükelleflerin otoriteye
dolayısıyla meşruiyete yönelik algı ve düşünceleri hermenötik yöntem kullanılarak
Ankara, İstanbul ve Diyarbakır illerindeki toplam 30 mükellefle gerçekleştirilen
derinlemesine mülakatlarla çözümlenmeye çalışılmıştır. Vergi ve vergilendirme
süreçleri üzerinden mükelleflerin sahip oldukları devlet düşüncelerini kapsayan bu
çalışma; hukuk, siyaset bilimi, maliye ve sosyoloji disiplinleri temelinde
şekillenmiştir. Çalışma sonucunda, ekonomik sistem gereği giderek artan rekabet
ve bireyselleşme süreciyle birlikte mükelleflerin devleti ve meşruiyetini sorgulayan
yaklaşımlarının altındaki temel sorununun “adalet” olduğu görülmüştür. Bu
sonucun egemenlik yetkisini tekelinde bulunduran devlete itaat edilmesi ve
meşruiyetine rıza gösterilmesinde etkili olduğu düşünülmektedir.

Bilim Kodu : 1138
Anahtar Kelimeler : Devlet, Egemenlik, Otorite, Meşruiyet,
Vergi, Maliye Sosyolojisi, Vergi Sosyolojisi
Sayfa Adedi : 231
Danışman : Prof. Dr. Hayati BEŞİRLİ
V

TAXES AFFECTING THE BEHAVIOR IN TURKEY SOCIAL, CULTURAL AND
ECONOMIC FACTORS; ANKARA, İSTANBUL AND DİYARBAKIR EXAMPLE
(Ph. D. Thesis)

Alper MUMYAKMAZ

GAZİ UNİVERSİTY
THE INSTITUE OF SOCIAL SCIENCES
August 2014

ABSTRACT

This study aims to understand taxpayers’ faith and loyalty towards government
and its authority in terms of the attitudes towards paying. Within this context,
taxpayers’ perception and opinion using hermeneutic methods related to authority,
correspondingly legality were tried to be analyzed by conducting depth interview
with total of 30 taxpayers in Ankara, İstanbul and Diyarbakır. This study, which
including taxpayers’ conception about government that they held related to tax and
taxation process, was framed on the basis of disciplines of law, political science,
finance and sociology. As a result of the study, in conjunction with the increasingly
growing process of rivalry and haecceity because of economic system, it is seen
that the concern framing the taxpayers’ approach the state and its legitimacy is
“justice”. It is thought that this conception is effective in terms of obeying the
authority of the state as the sole sovereign power and consenting to its legitimacy.

Science Code : 1138
Key Words : State, Sovereignty, Authority, Legitimacy,
Tax, Fiscal Sociology, Tax Sociology
Page Number : 231
Supervisor : Prof. Dr. Hayati BEŞİRLİ
VI

TEŞEKKÜR

Bu çalışmanın ortaya çıkma sürecinde ve öncesinde hem kütüphanesini
kullanmam konusundaki cömertliğiyle hem de yol açıcı yaklaşımı ve desteği ile
tezin şekillenmesinde, danışmanlığımı yapan Hocam Prof. Dr. Hayati Beşirli’nin
katkısı büyüktür. Bu vesile ile tüm katkı ve destekleri için Hocam Prof. Dr. Hayati
Beşirli’ye çok teşekkür ederim. Sosyolojiye olan ilgimin ve bu yoldaki adımlarımın
lisans, yüksek lisans ve doktora sürecindeki tüm aşamalarında katkıları ile belki de
en uzun soluklu öğrencisi olduğum Hocam Prof. Dr. Vedat Bilgin’e; doktora
sürecindeki yardımları ile akademik kimliği, kişiliği, entelektüel derinliği ve
insanlığıyla benim için örnek olan Hocam Prof. Dr. Gonca Bayraktar Durgun’a,
tezin başından sonuna katkıları ile farklı bakış açıları getirerek sosyoloji dünyamı
zenginleştiren ve yapıcı eleştirileriyle bir arkadaş yakınlığı gösteren Hocalarım
Doç. Dr. Cahit Gelekçi’ye ve Yrd. Doç. Dr. Osman Şimşek’e ise ne kadar teşekkür
etsem azdır. Tezin akademi dışında seyreden sürecinde ise birçok insanın ve
arkadaşımın katkıları olmuştur. Bu vesile ile adlarını burada sayamayacağım tüm
arkadaşlarıma ve Gelir İdaresi Başkanlığı Organizasyon Metot Müdürlüğündeki
mesai arkadaşlarıma ve özellikle Özden Karadağ’a, Turan Yüksel’e ve Sultan
Uçar’a, doktora yol arkadaşım Dr. Mustafa Koçancı’ya teşekkür ederim. Tezin
uygulama kısmında birçok kişinin katkıları olmakla birlikte özellikle İstanbul’daki
görüşmelerdeki yardımları nedeniyle Kürşat Bütün’e, Turgut Albaş’a, Kubilay
Mumyakmaz’a, Diyarbakır’daki görüşmeler için ise İnci Özmakas’a teşekkür
ederim. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında görüşmeleri kabul ederek katkı sağlayan
ve samimiyetle duygu ve düşüncelerini paylaşan Ankara, İstanbul ve Diyarbakır’da
ki tüm görüşmecilere buradan teşekkür etmekse benim için bir borçtur. Bu
borçların en büyüğü ise daima yanımda olup bu süreci kolaylaştırarak yanımda
olan annem ve babama aittir. Teşekkürler anne ve baba… Hayatın tüm zorluk ve
güçlükleri karşısında daima yanımda olan ve desteğini bir eş, bir hoca ve daha da
önemlisi bir insan olarak esirgemeyip yanımda olduğu için eşim Yrd. Doç. Dr.
Hatice Mumyakmaz’a; özellikle de bitmeyen bu ödev için gösterdiği sabır ve sebatı
ile yaşına rağmen büyük olgunluk gösteren ve kendisinden çaldığım zamanı
affedeceğini umduğum arkadaşım ve kızım Gökçe İdil’e ise sonsuz
şükranlarımla…
Alper MUMYAKMAZ
VII

İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖZET ..................................................................................................................... IV
ABSTRACT ............................................................................................................ V
TEŞEKKÜR ........................................................................................................... VI
İÇİNDEKİLER ....................................................................................................... VII
TABLOLAR LİSTESİ .............................................................................................. X
KISALTMALAR LİSTESİ ....................................................................................... XI
GİRİŞ .................................................................................................. 1
1. TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK VERGİ.................................... 7
1.1. Maliye Sosyolojisine Göre Vergi ................................................................. 7
1.1.1. Maliye sosyolojisinin ortaya çıkışı ve yapısı ...................................... 7
1.1.2. Avusturya maliye sosyolojisi ........................................................... 11
1.1.3. İtalyan maliye sosyolojisi ................................................................ 17
1.1.4. 1940 Sonrası maliye sosyolojisi ...................................................... 18
1.1.5. Maliye sosyolojisi açısından vergi ................................................... 19
1.1.6. Vergide yeni bir paradigma ihtiyacı ve vergi sosyolojisi .................. 23
1.1.7. Vergide ideoloji ve zihniyetin rolü ................................................... 32
1.2. Maliye Teorisine Göre Vergi ..................................................................... 36
1.2.1.Verginin tanımı ve yapısı ................................................................. 36
1.2.2.Verginin özellikleri ............................................................................ 40
1.2.3. Vergi ilkeleri .................................................................................... 45
1.2.4. Türk vergi sisteminin değerlendirilmesi ........................................... 51
1.2.5. Türkiye’de vergi idaresi ................................................................... 54
1.2.6. Türkiye’de vergi denetimi ................................................................ 56
2. DEVLETİN MEŞRU GÜCÜ; OTORİTE ......................................... 59
2.1. Devlet, Toplum ve Siyaset ........................................................................ 59
2.1.1. Devletin tanımı ve yapısı ................................................................ 59
2.1.2. Toplum ve siyaset ........................................................................... 67
2.2. Devletin Özü: Egemenlik .......................................................................... 69
2.2.1. Egemenlik, güç ve iktidar ................................................................ 71
2.2.2. Egemenlik, itaat ve rıza birliği ......................................................... 77
VIII

2.3. Devletin Meşru Gücü Otorite ve Temelleri ................................................ 80
2.3.1. Otoritenin anlamı üzerine ................................................................ 81
2.3.2. Meşruiyet meselesi ve meşruiyetin temelleri .................................. 88
2.3.3. Meşruiyet krizi ................................................................................. 92
3. OTORİTE VE VERGİ İLİŞKİSİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA;
ANKARA, İSTANBUL VE DİYARBAKIR ÖRNEĞİ ........................... 97
3.1. Araştırmanın Konusu, Amacı, Yöntemi ve Problematiği ........................... 97
3.2. Mükelleflerin Vergiye Bakışı ................................................................... 112
3.2.1. Vergi anlam ve algısı .................................................................... 112
3.2.2. Vergi oranları ve çeşitliliği ............................................................. 117
3.2.3. Vergi adaleti ve ahlak anlayışı ...................................................... 121
3.2.4. Vergi afları ve rant ekonomisi ....................................................... 130
3.2.5. Kayıt dışı ekonomi ve vergi kaçakçılığı ......................................... 136
3.2.6. Vergi uyumu, denetimi ve cezaları ................................................ 144
3.2.7. Vergi dairesi ve çalışanları ............................................................ 148
3.2.8. Dolaylı ve dolaysız vergiler ........................................................... 154
3.2.9. KDV tahsilatı ve matrah artırımları ................................................ 157
3.2.10. Türk vergi sisteminin yapısı ........................................................ 162
3.3. Ticari ve Ekonomik Yapı ......................................................................... 165
3.3.1. Ticaretin ve ticari ilişkilerin yapısı ................................................ 165
3.3.2. Ticaretin ve siyasetin iç içeliği ...................................................... 170
3.3.3. Batıdan doğu, doğudan batı ........................................................ 173
3.3.4. Ticarette özgüven ve iç kontrol gereksinimi ................................. 177
3.4. Devlet, Otorite ve Meşruiyet ................................................................... 180
3.4.1. Mükellefin dünyasında devlet ve kanunun anlamı ....................... 180
3.4.2. Devletin kutsallığı ya da bürokratik devletin çözülüşü .................. 188
3.4.3. Kutsal devlet karşısında bireyselleşen toplum ............................. 191
3.4.4. Sosyo-Kültürel farklılıklar üzerinden verginin ideolojik tasnifi ....... 194
3.4.5. Vergi, meşruiyet ve devlet ........................................................... 198
SONUÇ ........................................................................................... 201
KAYNAKÇA ........................................................................................................ 211
EKLER ................................................................................................................ 225
IX

Ek-1: Soru Formu ............................................................................................... 225
Ek-2: Derinlemesine Görüşme Yapılan Mükelleflerle İlgili Tablo ........................ 228
ÖZGEÇMİŞ ................... ………………………………………………………………..231