türkiye'de seçilmiş makroekonomik değişkenler ile istanbul menkul kıymetler borsası

230 Pages·2013·2.66 MB·Turkish

TC.
ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI

İKT – DR – 2013-003

TÜRKİYE’DE SEÇİLMİŞ MAKROEKONOMİK
DEĞİŞKENLER İLE İSTANBUL MENKUL KIYMETLER
BORSASI (İMKB) ARASINDAKİ İLİŞKİ

HAZIRLAYAN
Şahin BULUT

TEZ DANIŞMANI
Yrd. Doç. Dr. Abdullah ÖZDEMİR

AYDIN- 2013
TC.
ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI

İKT-DR-2013-003

TÜRKİYE’DE SEÇİLMİŞ MAKROEKONOMİK
DEĞİŞKENLER İLE İSTANBUL MENKUL KIYMETLER
BORSASI (İMKB) ARASINDAKİ İLİŞKİ

HAZIRLAYAN
Şahin BULUT

TEZ DANIŞMANI
Yrd. Doç. Dr. Abdullah ÖZDEMİR

AYDIN- 2013
TC.
ADNAN MENDERES ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
AYDIN

İktisat anabilim dalı doktora programı öğrencisi Şahin BULUT tarafından
hazırlanan “Türkiye’de Seçilmiş Makroekonomik Değişkenler İle İstanbul Menkul
Kıymetler Borsası (İMKB) Arasındaki İlişki” başlıklı tez 26.04.2013 tarihinde yapılan
savunma sonucunda aşağıda isimleri bulunan jüri üyelerince kabul edilmiştir.

Ünvanı, Adı ve Soyadı Kurumu İmzası
Doç. Dr. Etem KARAKAYA (Başkan) Adnan Menderes Üniversitesi …………...
Yrd. Doç. Dr. Abdullah ÖZDEMİR Adnan Menderes Üniversitesi……………
Doç. Dr. Osman PEKER Adnan Menderes Üniversitesi……………
Doç. Dr. Yusuf KADERLİ Adnan Menderes Üniversitesi……………
Doç. Dr. Şaban NAZLIOĞLU Pamukkale Üniversitesi………..………....

Jüri üyeleri tarafından kabul edilen bu Doktora Tezi, Enstitü Yönetim
Kurulu’nun …............................. sayılı kararıyla ……………………….…. tarihinde
onaylanmıştır.

Enstitü Müdürü
Doç. Dr. Osman PEKER
Bu tezde görsel, işitsel ve yazılı biçimde sunulan tüm bilgi ve sonuçların akademik ve
etik kurallara uyularak tarafımdan elde edildiğini, tez içinde yer alan ancak bu
çalışmaya özgü olmayan tüm sonuç ve bilgileri tezde kaynak göstererek belirttiğimi
beyan ederim.

Adı Soyadı : Şahin BULUT

İmza :
i

Bu tez, Adnan Menderes Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP)
Birimi tarafından desteklenmiş olup, proje numarası NİİBF–12010’dur.
ii
YAZAR ADI-SOYADI: Şahin BULUT
BAŞLIK: TÜRKİYE’DE SEÇİLMİŞ MAKROEKONOMİK DEĞİŞKENLER
İLE İSTANBUL MENKUL KIYMETLER BORSASI (İMKB) ARASINDAKİ
İLİŞKİ
ÖZET
Bu çalışmada, 1992:01-2012:06 dönemi aylık verilerle, Türkiye ekonomisi için
seçilmiş makroekonomik değişkenler; İstanbul Menkul Kıymetler Borsası Ulusal-100
Endeksi, Sanayi Üretimi Endeksi, Enflasyon, Faiz Oranı, Döviz Kuru, İhracat, Petrol
Fiyatları ve Altın Fiyatlarıdır. Seçilmiş makroekonomik değişkenlerin hisse senedi
fiyatlarına etkisi, ekonometrik olarak yapısal kırılmaları dikkate alan; Zivot-Andrews,
Lee-Strazicich ve Carrion-i-Silvestre, birim kök testleri ve Gregory-Hansen ve Maki
eşbütünleşme testleri ile araştırılmıştır. Katsayılar, dinamik en küçük kareler yöntemiyle
belirlenmiştir. Son olarak, değişkenler arasındaki Granger nedensellik ilişkisi Toda-
Yamamoto yaklaşımıyla araştırılmıştır.
Çalışmanın sonucunda elde edilen ampirik bulgular sırasıyla şu şekildedir: ilk
olarak serilerin birim kök içerdiği ve eşbütünleşik oldukları görülmüştür. Hisse senedi
fiyatları ile sanayi üretimi, enflasyon, döviz kuru ve petrol fiyatları arasındaki ilişkinin
pozitif, faiz oranı, ihracat ve altın fiyatları ile arasındaki ilişkinin negatif olduğu tespit
edilmiştir. Ayrıca 2001 krizinin Türkiye ekonomisine etkisinin negatif ve anlamlı
olduğu elde edilmiştir. Son olarak, hisse senedi fiyatlarının döviz kuru ve ihracat ile çift
yönlü, hisse senedi fiyatlarından enflasyon ve petrol fiyatlarına doğru tek yönlü ve
sanayi üretimi ile faiz oranından hisse senedi fiyatlarına doğru tek yönlü nedensellik
olduğu görülmüştür.
Etkin piyasa hipotezi hisse senedi fiyatlarının etkin bir piyasada tahmin
edilemeyeceğini savunmaktadır. Arbitraj fiyatlama Modeli de hisse senedi fiyatlarının
tahmin edilebilmesi için bu piyasayı etkileyen faktörleri araştırmaktadır. Bu çalışmanın
sonuçlarına göre, Türkiye’deki yatırımcılar, çalışmadaki makroekonomik değişkenleri
takip ederek hisse senedi fiyatları hakkında yeterince bilgi sahibi olabileceklerdir.
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Makroekonomik değişkenler, Yapısal Kırılma, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
(İMKB-BİST), Toda-Yamamoto Nedensellik, Eşbütünleşme, Türkiye.
iii
NAME: Şahin BULUT
TITLE: THE RELATIONSHIP AMONG SELECTED MACROECONOMIC
VARIABLES AND ISTANBUL STOCK EXCHANGE (ISE) IN TURKEY
ABSTRACT
The macroeconomic variables selected for Turkish economy in this study are;
monthly data from 1992:01 and 2012:06 period, Istanbul Stock Exchange-100 Index,
Industrial Production Index, Inflation, Interest Rate, Exchange Rate, Export, Petroleum
Price and Gold Price. The effect of the selected macroeconomic variables on stock
prices are investigated by using Zivot-Andrews, Lee-Strazicich and Carrion-i-Silvestre
unit root tests and Gregory-Hansen and Maki cointegration tests which take into
consideration the structural breaks. Coefficients are determined using dynamic least
squares method. Finally, Granger causality relation between variables is investigated
using Toda-Yamamoto tests.
The empirical results obtained from the study were as follows: firstly, it is
observed that series contain unit root and they are cointegrated. It is determined that the
relation between stock prices and industrial production, inflation, exchange rate and
petroleum prices is positive; relation between interest rate, export and gold prices is
negative. Also obtained that negative and significant effect of the 2001 crisis, Turkey's
economy. Finally, it is seen that there is bidirectional causality with exchange rate of
stock prices and export; unidirectional causality from stock prices through inflation and
petroleum prices; and unidirectional causality from industrial production and interest
rate through stock prices.
Effective market hypothesis asserts that stock prices in an effective market
cannot be predicted. Arbitrage pricing model is concentrated on effects that effects this
market to be able to predict stock prices. According to the results of this work, investors
in Turkey may have enough knowledge about stock prices by following macroeconomic
variables in this work.
KEYWORDS
Macroeconomic Variables, Structural Break, The Istanbul Stock Exchange (ISE), Toda-
Yamamoto Causality, Cointegration, Turkey.
iv
ÖNSÖZ
Bu tez çalışmasında, Türkiye’de temel makroekonomik değişkenler in İMKB ile
arasındaki ilişki ekonometrik olarak incelenmiş ve ayrıca önemli literatür taraması ile
konu geniş bir şekilde incelenmiştir. Yatırımcılar açısından da önemli bilgiler içeren bu
çalışmanın herkese faydalı olması ve Türkiye’de hisse senedi piyasaları ile
makroekonomik değişkeneler alanında yapılan çalışmalar açısından katkı sağlanması
amaçlanmıştır.
Beni akademik çalışmalar konusunda teşvik eden Yrd. Doç. Dr. Ali FİLİZ’e ve
Maliye Bölümü’nden Prof. Dr. Ertuğrul ACARTÜRK’e, master konusundaki destekleri
için ve iktisat alanında doktora sürecinde çok önemli yardımları bulunan; Doç. Dr. Etem
KARAKAYA, Doç. Dr. Osman PEKER, Doç.Dr. Yusuf KADERLİ ve güncel
ekonometrik analiz yöntemlerini sayelerinde öğrendiğim çok değerli Pamukkale
Üniversitesi Öğretim Üyeleri Doç.Dr. Bülent GÜLOĞLU ve özellikle tez çalışmasında
büyük emeği geçen hakkını ödeyemeyeceğim Doç. Dr. Şaban NAZLIOĞLU'na, doktora
sürecinde araştırmalarıma ve bana her zaman destek olan danışmanım: Yrd. Doç. Dr.
Abdullah ÖZDEMİR’e ve desteğini esirgemeyen arkadaşım M. Metin DAM’a, doktora
yaparken ihmal ettiğim ancak desteklerini her zaman yanımda hissederek büyük güç
aldığım; Annem Sebahat, Kardeşim Sultan, Eşim Betül ve kızım Zeynep’e
teşekkürlerimi sunuyorum.

Şahin BULUT
NOT: Annem: Sebahat, Babam: Necati, Kardeşim: Sultan, Eşim: Betül, Kızım:
Zeynep ve doğacak Oğluma ithaf olunur.
v
İÇİNDEKİLER
ÖZET ........................................................................................................................................... İİ
ÖNSÖZ ...................................................................................................................................... İV
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................... V
ÇİZELGELER LİSTESİ ............................................................................................................ X
ŞEKİLLER LİSTESİ ................................................................................................................ Xİ
KISALTMALAR VE SİMGELER LİSTESİ ........................................................................ Xİİ
GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM
1. TEORİK ÇERÇEVE
1.1. FİNANSAL PİYASALAR ............................................................................................ 8
1.1.1. Para Piyasaları ....................................................................................................... 9
1.1.2. Sermaye Piyasaları .............................................................................................. 10
1.1.3. Sermaye Piyasalarının Ekonomideki Yeri .......................................................... 10
1.1.3.1. Sermaye Piyasasının Fonksiyonları ................................................................ 11
1.1.3.2. Sermaye Piyasasının Yapısı ............................................................................ 12
1.1.3.3. Sermaye Piyasasının Faaliyetleri .................................................................... 13
1.1.3.4. Finansal Araçlar .............................................................................................. 13
1.1.3.4.1. Hisse (Pay) Senedi ...................................................................................... 14
1.1.3.4.2. Tahvil .......................................................................................................... 14
1.1.3.4.3. Hazine Bonosu ............................................................................................ 15
1.1.4. Uluslararası Finans Piyasaları ............................................................................. 16
1.1.4.1. Finans Merkezleri ........................................................................................... 17
1.1.4.2. Kıyı Ötesi Finans ............................................................................................ 18
1.1.4.3. Uluslararası Finansal Sistem ........................................................................... 19
1.1.4.3.1. Uluslararası Para Piyasaları ........................................................................ 20
1.1.4.3.2. Euro Para Piyasaları .................................................................................... 20
1.1.4.3.3. Euro Tahvil Piyasaları ................................................................................ 21
1.1.4.4. Uluslararası Hisse Senedi Piyasası.................................................................. 21
1.1.5. Forward ve Futures Piyasalar .............................................................................. 22
1.1.5.1. Spot Piyasalar .................................................................................................. 22
1.1.5.2. Türev Piyasalar ............................................................................................... 23
1.1.5.3. Futures Piyasalar ............................................................................................. 25
1.1.5.4. Forward Piyasalar ........................................................................................... 27
vi
1.1.5.5. Swap Sözleşmeler ........................................................................................... 28
1.1.5.6. Opsiyon Sözleşmeleri ..................................................................................... 29
1.1.6. Türkiye’de Finansal Piyasalar ............................................................................. 31
1.1.6.1. Türkiye’de Para Piyasalarının Gelişimi .......................................................... 32
1.1.6.2. Türkiye’de Sermaye Piyasalarının Gelişimi ................................................... 32
1.1.6.2.1. Osmanlı Dönemi ......................................................................................... 32
1.1.6.2.2. Cumhuriyet Dönemi ................................................................................... 35
1.1.7. Borsalar ............................................................................................................... 39
1.1.7.1. Tanımı ve Özellikleri ...................................................................................... 39
1.1.8. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası .................................................................... 45
1.1.8.1. İMKB’nin Tarihsel Gelişimi ........................................................................... 45
1.1.8.2. Yapısı ve İşleyişi ............................................................................................. 46
1.1.8.3. Borsa Üyeleri .................................................................................................. 48
1.1.8.4. Endeksleri Hesaplama Yöntemi ...................................................................... 48
1.1.8.5. Hesaplanmış Endeks Değerlerinin Yabancı Para Cinsinden Gösterimi .......... 49
1.1.8.6. Endekslerde Düzeltme .................................................................................... 49
1.1.8.7. Hisse Senetlerinin Seçim-Endekse Alınma Kriterleri ..................................... 50
1.1.8.8. Endekslerin Kapsamındaki Hisse Senetlerinde Dönemsel Değişiklikler ........ 51
1.1.8.9. Uluslararası Tanınma ve Üyelikler ................................................................. 52
1.2. HİSSE SENEDİ FİYATLARINI BELİRLEMEYE YÖNELİK TEORİLER ............. 54
1.2.1. Portföy ve Çeşitleri ............................................................................................. 54
1.2.2. Portföy ve Risk ................................................................................................... 54
1.2.3. Portföy Performans Ölçütleri .............................................................................. 56
1.2.4. Geleneksel Portföy Yaklaşımı ............................................................................ 57
1.2.5. Modern Portföy Yaklaşımı .................................................................................. 58
1.2.6. Markowitz Ortalama-Varyans Modeli ................................................................ 59
1.2.7. İndeks Modeller .................................................................................................. 60
1.2.7.1. Tekli İndeks Model ......................................................................................... 60
1.2.7.2. Çoklu İndeks Model ........................................................................................ 62
1.2.8. Arbitraj Fiyatlama Modeli .................................................................................. 62
1.2.9. Sermaye Varlıkları Fiyatlama Modeli ................................................................. 66
1.2.10. Etkin Piyasa Hipotezi .......................................................................................... 69
1.2.10.1. Zayıf Formda Etkin Piyasalar (Getirilerin Tahmin Edilebilirliği Testleri) ..... 69
1.2.10.2. Yarı-Güçlü Formda Etkin (Olay Çalışması Testleri) ...................................... 70
1.2.10.3. Güçlü Formda Etkin Piyasalar (Özel Bilgi Testleri) ....................................... 70