Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? PDF
Preview Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı?
Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 609 Z. AKINCI - N. YÜZBAŞIOĞLU 45 Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? Öz Ekonomik ve sosyal bir olgu olan turizm, günümüzde dünyanın en hızlı büyü- yen sektörlerinden biri haline geldi. Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkeler için turizm, ekonomide ana gelir kaynaklarından biri ve ihracat kalemi olarak ka- Zeki AKINCI1 bul edilmese de dış ticaret açığını azaltmada önemli bir potansiyele sahip olduğu Nedim YÜZBAŞIOĞLU2 görülmektedir. Türkiye, sahip olduğu olağanüstü tarihi, doğal ve beşeri kaynak- lara rağmen, yoğun olarak yaşanılan küresel turizm rekabetinde ilerleme kayde- dememekte ve yerinde saymaktadır. Türkiye’nin dünya turizm pastasından aldığı pay göreceli olarak önceki yıllara göre arttığı raporlarla ifade edilmesine rağmen, elde edilen verilere bakıldığı zaman diğer ve rakip ülkelerin daha hızlı büyüdüğü ve daha fazla pay aldığı görülmektedir. Nihayetinde, dünya turizm verilerine ba- kıldığında Türkiye’nin dünya turizm sektörü içerisinde bir belirleyici değil, aksine bir taşıyıcı ülke olduğu anlaşılmaktadır. Anahtar Kelimeler: turizm, turizm gelirleri, rekabet, sayısal analiz Is Turkey a Leader or a Follower in World Tourism Sector? Abstract Tourism sector has become one of the world’s fastest growing sector. Especially for developing countries such as Turkey, it is one of the main sources of income in the economy. Even though it is not accepted as an export item, it has a gre- at potential in reducing foreign trade deficit. Turkey has not made the potential progress in the intense global tourism competition that it could have made given its extraordinary history, natural and human resources. Although Turkey’s sha- 1 Yrd. Doç. Dr., Akdeniz re in the world tourism pie has relatively increased compared to previous years, Üniversitesi Turizm Fakültesi, when we examine the data, we see that other countries and competitors grow [email protected] faster and get higher shares. Finally, based on the world tourism data, we have seen that Turkey is not a leader in world tourism; on the contrary it is a follower. 2 Prof. Dr., Akdeniz Üniversitesi Turizm Fakültesi, Keywords: tourism, tourism revenues, competition, numeric analysis. [email protected] Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? 46 GİRİŞ sektörlerden biri olarak kabul görmektedir. Turizm sektörü, bugün dünya gayrisafi hâsılasının Bu çalışmada, yerli ve yabancı ikincil turizm veri önemli bölümünü oluşturan ve dünyada en hız- ve istatistikleri ile geniş bir turizm potansiyeline lı gelişen sektörlerin başında yer almaktadır. Har- sahip olan Türkiye’nin dünya turizm sektöründeki canabilir kişisel gelirlerden turizme ayrılan payın konumunun ve ülke ekonomisindeki yeri ve öne- artması, ulaşım ve iletişim teknolojisindeki hızlı minin değerlendirilmesi, ayrıca Türkiye turizm ve- gelişmeler, insanların şimdiye kadar görmedikle- rilerinin dünya turizm sektöründe önemli rol oyna- ri ve merak ettikleri bölgeleri ziyaret etme eğilim- yan ülkelerin verileriyle karşılaştırılması amaçlan- lerini arttırmıştır. maktadır. Turizm, çoğu zaman diğer birçok endüstri gibi böl- gesel veya ulusal kalkınma için bir araç olarak kul- TURİZMİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ lanılmıştır. Turizm sektörü, yaygın biçimde gelir, YERİ VE ÖNEMİ iş ve vergi gelirlerinin oluşturulmasında, ödemeler dengesi problemlerinin hafifletilmesinde, bölgesel Hepaktan ve Çınar’a göre (2010: 139) turizm, gü- ve ulusal ekonomik gelişmelere katkıda bulunma- nümüzde döviz girdisini artırıcı ve istihdam sağ- da rol oynayan önemli bir faktör olarak yerini al- layıcı özellikleriyle ulusal ekonomiye katkıda bu- mıştır (Çımat ve Bahar, 2003: 2). lunan, uluslararası kültürel ve toplumsal iletişimi sağlayıcı ve bütünleştirici etkisiyle dünya barışı- Günümüzde, dünya turizm faaliyetlerine katılan nın korunmasında büyük payı olan bir sektördür. kişilerin sayıları ve harcamaları her yıl artarak bü- Türkiye ekonomisinin de vazgeçilmez temel sek- yümektedir (Worldbank, 2015a, 2015b). Her ge- törlerinden birisi olan turizm, hali hazırda dış tica- çen gün büyüyen bu turizm pastasından daha faz- ret açığına, enflasyona ve işsizliğe çare arayan hü- la pay elde edebilmek için stratejik bir unsur ola- kümetlerin önemle üzerinde durduğu bir konudur. rak birçok ülke tanıtımına, ürün çeşitlendirmesi- ne, mevcut destinasyonları geliştirmeye, yeni des- Türkiye de turizm sektörüne verilen öneminin, tinasyonları turizm pazarına sunmaya önem ver- ekonomi politikalarının geniş bir perspektifle tar- mektedir. Bu bağlamda turizm, bir devlet politi- tışılmaya başlandığı 1960’lı yıllarda başladığı- kası olarak ele alınmakta, turizm master politika- nı görülmektedir. Ancak hedefler ve gerçekleşme ları ve planları oluşturulmakta ve uygulanmakta- sonuçlarına göre turizm yatırımlarına ayrılan pay dır. Söz konusu bu devletlerin kamu ve özel sektör 1980’li yıllara kadar toplam sabit sermaye yatı- birimleri koordineli bir şekilde işbirliği içerisinde rımlarının % 0,7’sini geçememiştir. 1982 yılında sinerji yaratarak belirlenen stratejiler doğrultusun- yürürlüğe giren 2634 sayılı Turizmi Teşvik Kanu- da hedeflenen amaçlara ulaşmak için çaba harca- nu sektörün bugünkü düzeyine ulaşmasında belir- maktadırlar. Özellikle döviz kaynağına, istihdama leyici rol oynamıştır (Demirtaş, 2000: 2-4). ve dış ticaret açığının azaltılmasına ihtiyaç duyan Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin, gelişmiş Uluslararası turizmin sürekli ve kesintisiz artışı, ülkelere nazaran turizm pastasından daha az pay gelişen birçok ülkenin devamlı büyüyen bu en- aldıkları görülmektedir. düstriye ilgi duymasına neden olmuştur. Türki- ye gibi gelişen bir ülkenin dünya turizminden pa- Uygarlıkların beşiği olarak kabul edilen, çok zen- zar payı almak için uluslararası turizm endüstrisi- gin bir tarihi ve kültürel bir mirasa sahip olan Tür- ne ilgi duymasının nedenleri ise kısaca şöyle belir- kiye, olağanüstü doğal güzellikleriyle birlikte de- tilebilir (Manisalı ve Yarcan,1987:9): ğerlendirildiğinde, turizm potansiyeli bakımından dünyanın en önemli ülkelerinden biri durumunda- • Turizm talebi her geçen gün hızla artmaktadır. dır. Gelişmekte olan ülkeler kategorisi içerisinde yer alan Türkiye açısından turizm, döviz kaynağı • Turizm döviz darboğazı sorunlarına çözüm ge- oluşturulmasında, istihdam olanaklarının meydana tirebilmektedir. getirilmesiyle işsizliğin azaltılmasında, dış ticaret açığının düşürülmesinde önemli bir rol oynamak- • Turizm endüstrisinin gelişme maliyetleri düşük tadır. Bu bağlamda turizm yerel, bölgesel ve ülke- olabilmektedir. sel ekonomik kalkınmaya katkı sağlayan anahtar Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 609 Z. AKINCI - N. YÜZBAŞIOĞLU 47 • Turizm ekonomik kısıtlamalardan, tarife ve ko- üretmiştir. Bu bağlamda turizmin ekonomik refaha talardan daha az etkilenmektedir. katkısının turizm hizmetlerinin kalitesine ve geli- rine bağlı olduğu söylenebilir (WTO, 2015a). Türkiye turizminin ekonomik büyüme üzerine et- kisi konusunda yapılan bir çok ampirik çalışma- Bir ülkenin ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda da uzun dönemde turizmin ekonomik büyümeyi kazanım elde etmesini sağlayan en önemli hizmet pozitif yönde etkilediği ve ekonomik büyümenin sektörlerinden birisi olarak turizm kabul edilmek- önemli bir belirleyicisi ve kaynağı olduğu sonucu- tedir. Bu nedenle turizm potansiyeli bulunan geliş- na ulaşılmıştır (Çoban ve Özcan, 2013: 250). Re- miş ve gelişmekte olan ülkeler özellikle uluslara- kabet gücü yüksek bir turizm sektörü, Türkiye’nin rası turizm faaliyetlerine ağırlık vererek, hem eko- sadece cari açık sorununu çözmek için değil, is- nomik gelişmelerini hızlandırmak, hem de geliri tihdamı artırmak, hatta Türkiye’yi tanıtmak tabana yaymak suretiyle ülkedeki refah düzeyini için de önemli bir sektör konumundadır. Turizm yükseltmeyi amaçlamaktadırlar (Çetintaş ve Bek- Türkiye’de ödemeler bilançosu içinde ihracattan taş,2008:1). sonra ikinci büyük döviz geliri sağlayan faaliyet konumuna yükseldiği ve ülke endüstrisi içerisin- Turizmin Türkiye ekonomisindeki yerini ve öne- de 2013 yılı verilerine göre satın almalar yoluyla mini değerlendirirken uluslararası turizmdeki ge- 54 sektörü doğrudan etkilediği belirtilmiştir (TÜ- lişmeler de dikkate alınmalıdır. 2014 yılı uluslar ROFED, 2013). arası turizm gelirleri 2013 yılına göre % 3,7 ora- nında reel olarak büyüyerek 1 triyon 245 milyar Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin karşı kar- dolara ve turizm faaliyetine katılan turist sayısı şıya bulunduğu en önemli sorunlardan biri, işsiz- % 4,4 oranında artarak 1 milyar 135 milyon kişi- liktir. Turizm sektörünün emek yoğun bir sektör ye ulaşmıştır (WTO, 2015b). Özellikle son yıllar- olması ve otomasyona diğer sektörlerden daha az da uluslararası turizm, istikrarlı bir şekilde gerek imkân sağlaması bu sektörde insan gücüne olan turist hareketleri gerekse gelirleri açısından büyük ihtiyacı daha da artırmaktadır. Türkiye ekonomi- bir büyüme kaydetmiştir. Dünya Bankası ikincil sinde turizm, başka sektörlere göre aynı istihdam verileri kullanılarak yapılan çalışmada elde edilen hacmini daha az yatırımla gerçekleştiren bir sek- bulgulara göre (Worldbank, 2015a, 2015b) Türki- tördür (Yıldız, 2011). Dolayısıyla gelişmekte olan ye nispi olarak hem gelen turist sayısı, hem de tu- bir ülkede turizm sektörünün gelişmesi, söz konu- rizmden elde edilen gelirler açısından önceki yıl- su ülke insanlarının bu sektörde istihdam edilebil- lara göre artış sağlamış olarak gözükürken, diğer melerine imkân verebileceği gibi, işsizlik sorunu- ülkeler çok daha hızlı bir şekilde turizm piyasasın- nun çözümünde de önemli bir rol oynayacağı ge- da etkin ve etkili oldukları için Türkiye’nin dün- nel kabul görmektedir. ya turizm pastasından aldığı payın azaldığı görül- mektedir. TÜRKİYE’NİN DÜNYA TURİZM SEKTÖRÜ İÇERİSİNDEKİ YERİ ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Dünya turizmi, dünyanın en hızlı büyüyen sek- Türkiye’nin olağanüstü doğal ve tarihi güzellikle- törlerden biri olmak için sürekli büyüme ve de- rine, modern ve yeni turizm işletmelerine ve yetiş- rinleşen bir çeşitlenme yaşamaktadır. Bugün tu- miş nitelikli turizm işgücüne sahip olmasına rağ- rizm sektörünün iş hacmi, petrol, gıda ve otomo- men turist sayısında yeteri kadar artışı sağlayama- bil ürünlerinin iş hacmine eşdeğer olmuş ve hatta ması ve bununla birlikte hedeflenen turizm gelirle- onlara üstünlük sağlamıştır. Turizm uluslararası ti- rini elde edememesi araştırmanın konusunu oluş- carette önemli sektörlerden ve aynı zamanda bir- turmaktadır. Türkiye’nin dünya turizmindeki ye- çok gelişmekte olan ülke için ana gelir kaynakla- rini ortaya koymak için Türkiye’de Türkiye İsta- rından biri haline gelmiş ve bu büyüme destinas- tistik Kurumu (TUİK)’nun, Kültür ve Turizm Ba- yonlar arasında giderek artan çeşitlilik ve rekabet kanlığı (KTB)’nın, dünyada Dünya Turizm Örgü- ile birlikte gerçekleşmiştir. Turizmin gelişmiş ve tü (WTO)’nün, Dünya Bankası (WB)’nın ve Dün- gelişmekte olan ülkelerdeki bu küresel yayılma- ya Ekonomik Forumu (WEF)’nun yayımlanan ve- sı, birçok ilgili sektörde (inşaattan tarıma ve tele- rileri kullanılmıştır. İstatistiksel veriler derlenerek komünikasyona) ekonomik ve istihdam faydaları gelen turist sayısı ve elde edilen turizm gelirleri açısından ilk 10 sıralamasında yer alan ülkeler ile Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? 48 Türkiye’nin dünya turizmindeki konumu karşılaş- (Gayri Safi Yurtiçi Hâsıla)’nin de bir önceki yıla tırılmalı olarak değerlendirilmiştir. göre düştüğü anlaşılmaktadır (Bkz. sütun 8 ve 11). Turizm sektörünün elde ettiği gelirlerin GSYH ARAŞTIRMANIN ANALİZİ VE BULGULAR içerisindeki payına bakıldığı zaman 2000-2014 yılları arasında %2,9 ile %5,3 arasında bir paya sa- Çalışmanın bu bölümünde turizmin Türkiye eko- hip olduğu ve 2014 yılında ise, bu payın % 4,3 ola- nomisi içerisindeki yeri ve önemi sayısal veriler rak gerçekleştiği görülmektedir (Bkz. Sütun 14). yorumlanmıştır. Bu tablo Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK), Kül- A. Türkiye Turizm Göstergeleri tür ve Turizm Bakanlığı (KTB) ve Turizm Yatırım- cılar Derneği (TYD) verilerinden derlenerek ha- Tablo 1’de turizm sektörünün 1987-2014 tarihle- zırlanmıştır. Yukarıdaki kurumlar arasında yayın- ri arasındaki gelişim süreci ve ülke ekonomisine lanan raporlardan elde edilen verilerde uyuşmaz- etkisi ortaya konulmuştur. Tablo 1’de, Türkiye’ye lıklar söz konusu olduğunda TÜİK verileri esas gelen turist sayısının ve turizmden elde edilen ge- alınmıştır. lirlerin bazı yıllarda (“1990-1991”, “1998-1999”, “2005-2006”, “2008-2009-2010”) cari fiyatlarla B. Dünyada Turizm Göstergeleri bir önceki yıla göre düştüğü, hatta 2009 ve 2010 yılında 2008 yılında elde edilen turizm gelirine Türkiye’de turizm sektörü, 1987 yılından 2014 göre üst üste iki yıl gelirlerin düştüğü, bu tarihler yılına kadar inişli-çıkışlı bir gelişme süreci yaşa- haricinde önceki yıllara göre düşük oranlarda art- mıştır. Göreceli olarak, Türkiye hem ülkeye ge- mıştır (Bkz. sütun 1 ve 2). Gelen turist sayısındaki len turist sayısı, hem de turizm gelirleri açısın- artışa rağmen, turizm gelirlerinde aynı oranda artı- dan küresel kriz dönemleri hariç artış göstermiştir. şın gerçekleşmemiştir. 2000 ile 2014 yılları arasın- 1987 yılında ülkeye gelen turist sayısı 2.855.542 da turist başına düşen ortalama turizm gelirlerinin iken 2014 yılında 41.415.070 kişiye, ülkenin tu- 732 dolar ile 850 dolar bandında sıkışmış ve bu di- rizm gelirleri 1.721.117.000 $ iken 2014 yılında renç bandını aşamamıştır. 2014 yılında da ortala- 34.305.904.000 $ gelire ulaşmıştır (Tablo 1). ma turist harcama tutarı 828 $ olmuştur (Bkz. sü- tun 13). Turist sayısının gelişme hızı ile turizmden 2013 verilerine göre ülkelere gelen turist sayısı ba- elde edilen gelirin gelişme hızına bakıldığı zaman kımından dünya ülkeleri arasında 6. sırada yer alan bazı yıllarda turist sayısı ve bazı yıllarda turizm Türkiye, turizm gelirleri bakımından ancak 12. sı- gelirleri gelişme hızının düşük veya yüksek oldu- rada yer alabilmiştir (Tablo 2 ve Tablo 3). ğu görülmüştür (Bkz. Sütun 10 ve 11). Türk turizminin 2000 yılından itibaren bilançosu Turizm gelirlerini Türkiye ihracatı gelirlerine incelendiği zaman büyük gelişmeler kaydettiği ve oranlandığında % 33,4’e kadar bir oranda turizm birçok ülke ile rekabet edebilir düzeye geldiği gö- gelirlerinin ülke ekonomisine katkı sağladığı gö- rülmektedir. Ancak bu gelişmelere rağmen Dünya rülmektedir. 2014 yılında bu oran % 21,8 olarak ve özellikle Avrupa turizm pazarından Türkiye’nin gerçekleşmiştir. (Bkz. Sütun 2,3 ve 15). yeterince yararlanamadığı açıkça görülmektedir. Turizm gelirleri, bir ticaret kalemi olarak sayılma- Tablo 4’e bakıldığı zaman Türkiye’nin ülkeye ge- sa da, dış ticaret açığını azaltmada önemli bir rol len turist sayısı bakımından dünyada ilk 10 ülke sı- oynamaktadır. Örneğin, 1988, 1989, 2002,2003 ve ralamasında 6.sırada yer aldığı fakat turizm gelir- 2009 yıllarında dış ticaret açığının yarısından faz- leri sıralamasında ilk 10 sıralamada yer alamadı- la turizm geliri elde edilmiş, hatta 2001 yılında ke- ğı görülmektedir. Ayrıca, 2013 yılı verilerine göre mer sıkma politikasının da desteğiyle azalan dış ti- dünyada turizm harcamaları ortalaması 1.101 $ caret açığından daha fazla turizm geliri (% 103,8) iken Türkiye’nin turist başına düşen ortalama tu- elde edilmiştir. 2014 yılında dış ticaret açığını kar- rizm geliri 824 $ ile dünya ortalamasının altında şılama oranı % 40,6 olmuştur (Bkz. Sütun 12). kalmıştır. Türkiye turizminin etkin (hedeflenen tu- rist sayısı açısından) olduğu fakat etkili (hedefle- Türkiye ekonomisinin barometresi olan turizm nen turizm geliri açısından) olamadığı görülmek- sektöründeki gelir düşüşlerinin hemen arkasından tedir. bir veya iki yıl sonrasında cari fiyatlarla GSYH Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 609 Z. AKINCI - N. YÜZBAŞIOĞLU 49 Dünya Ekonomik Forumu (WEF)’nun 2015 yılın- tunda İspanya’dan daha üst sıralamada iken diğer da yayımladığı ve 141 ülkenin 14 farklı boyutta in- 12 boyutta İspanya’nın daha üst sıralarda olduğu celendiği “Seyahat ve Turizm Rekabet Raporu”na görülmektedir. Bununla birlikte Avrupa ortalaması göre (WEF, 2015) dünya genelinde turizm sektörü göz önüne alındığında, Türkiye kültürel kaynaklar aracılığıyla sürdürülebilir ekonomi ve sosyal fay- ve hava taşıma alt yapısı olarak Avrupa ortalama- da sağlayan ülkeler arasında birinci sırayı İspan- sının üzerinde, turist hizmet altyapısı, işletme çev- ya alırken ilk 10 ülke içerisinde Fransa, Alman- resi ve fiyat rekabetinde aynı düzeyde iken, diğer ya, İngiltere, ABD, İsviçre, Avusturya, İtalya, Ja- boyutlarda Avrupa ortalamasının altında bir puana ponya ve Kanada yer alırken Türkiye 44’üncü ülke sahip olduğu anlaşılmaktadır. olarak turizm rekabet endeksi listesinde yer almış- tır. Şekil 1.’de Türkiye’nin seyahat ve turizm reka- Türkiye, 4 alt kategori sıralaması ve puanlamasın- bet indeksindeki yeri gösterilmektedir. Bu indeks- da; çevre etkinleştirmede 4,5 puan ile 78. sırada, te 1’den 7 (en iyi)’ye kadar puanlama yapılmış ve seyahat ve turizm politikası ve koşulları iyileştir- bu puanlamaya göre ülkeler sıralanmıştır. mede 4,0 puan ile 85. sırada, altyapı kategorisin- de 4,5 puan ile 39. sırada ve doğal ve kültürel kay- Türkiye’nin dünya seyahat ve turizm rekabet en- naklar kategorisinde 3,3 puan ile 29. sırada yer al- deksindeki 4,1 genel puanı ile 44. sıradaki yeri- mıştır. Özellikle Türkiye gibi dünya turizm piyasa- ni daha iyi anlamak için, endekste 5,3 genel puanı sında belirleyici bir rol oynamak isteyen bir ülke- ile birinci sırada yer alan İspanya’nın verileri Şe- nin emniyet ve güvenlik endeksinde 141 dünya ül- kil 1 üzerinde gösterilmiştir. Görüldüğü gibi Tür- kesi arasında 121. sırada yer alması düşündürücü kiye sadece işletme çevresi ve fiyat rekabeti boyu- ve kaygı vericidir. Şekil 1. Türkiye’nin Seyahat ve Turizm Rekabet İndeksi Kaynak: The Travel &Tourism Competitiveness Report 2015 (WEF, 2015) “Seyahat ve Turizm Rekabet Endeksi Raporu”nda görülmektedir (Grafik 1). 2013 yılında en fazla turist çeken ülkelerin reka- bet endeksi puanlarına bakıldığında Türkiye’nin Grafik 2’ye baktığımızda Türkiye’nin, en fazla ge- en düşük puana sahip olduğu ve Türkiye’nin 10 lir getiren ilk 10 ülke arasına giremediği ve 12. sı- ülkenin ortalama rekabet puanının altında kaldığı rada yer aldığı görülmektedir. En fazla turizm ge- Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? 50 liri elde eden ülkeler açısından Seyahat ve Reka- Aynı şekilde ülkelerin Gelir Yaratma Kapasitesi bet Endeksi puanına göre Türkiye 4,08 puan ile 12 Oranı (GYKO) açısından Ülke Turist Çekme Ora- ülke seyahat ve rekabet endeksi ortalaması olan nı bağlamında (ÜTÇO) Türkiye’nin Seyahat Ge- 4,86 puanın altında kalmıştır. Macao SAR ile ilgili lir Potansiyeli Oluşturma Endeksini (SGPOE) he- veri elde edilemediği için ortalama hesaplamasın- sapladığımızda; da dikkate alınmamıştır. Ülkelerin nüfuslarına göre dünya turizmi içerisin- deki yerini ortaya koyan seyahat potansiyeli oluş- turma endeksinde kapasitesinin ortalama değeri 1’dir. Bu değerden daha yüksek bir değer, ülkele- rin nüfuslarına göre beklenenden daha fazla turist yarattığını gösterirken, 1 değerinin altında kalması da, ortalama gezi sayısından daha az gezinin ger- çekleştiğini göstermektedir. Ülke Seyahat Yarat- ma Kapasitesi Oranı (SYKO) açısından Ülke Nü- fus Oranı bağlamında (ÜNO) Türkiye’nin Seyahat Potansiyeli Oluşturma Endeksini (SPOE) hesapla- dığımızda; Türkiye’nin 2013 verilerine göre Seyahat Gelir Potansiyeli Oluşturma Endeksinin 0,74 olduğu- nu ortalama değer olan 1’den düşük olduğu gö- rülmektedir ki bu değerden Türkiye’nin gelen tu- ristten beklenenden daha az gelir yarattığı anla- şılmaktadır. Aynı formülü dünya turizm seyahat sayısı açısından en fazla turist çeken ilk on ülke açısından ele alındığında, Türkiye’nin Fransa ve Rusya’ya göre yüksek gelir oranına sahip olması- na rağmen, yine hem ortalama değerin (1) ve hem de ülke ortalamalarının (1,58) altında kaldığı gö- rülmektedir (Grafik 4). Bulguların Değerlendirilmesi ve Tartışma Araştırmada, ikincil verilerden elde edilen bilgi- Türkiye’nin 2013 verilerine göre seyahat potan- lerle ortaya çıkarılan 2014 yılına ait bulguların de- siyeli oluşturma endeksinin 3,39 olduğunu ve bu ğerlendirilmesi yapıldığında Türkiye’nin; değerin ortalama değer olan 1’den yüksek olduğu görülmektedir. Türkiye’nin nüfustan beklenenden • turizm gelirlerinin yapılan (toplam) ihracata daha fazla turist yarattığı anlaşılmaktadır. Ancak, oranının % 21,8 olduğu, aynı formülü dünya turizm seyahat sayısı açısın- dan en fazla turist çeken ilk on ülke açısından ele • turizm gelirlerinin dış ticaret açığını kapatma aldığımızda, Türkiye’nin birçok ülkeye göre nüfus oranının % 40,6 olduğu, faktörü nedeniyle yüksek değere sahip olmasına rağmen 10 ülke ortalamasının altında kaldığı gö- • turizm gelirlerinin GSYH içindeki payının % rülmektedir (Grafik 3). 4,3 olduğu, Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 609 Z. AKINCI - N. YÜZBAŞIOĞLU 51 • cari fiyatlarla GSYH gelişme hızı % -2,8 azalır- da 700-850 $ ortalama turist başına gelir bandı- ken turizm gelirlerinin % 6,2 arttığı görülmektedir. nı aşamamaktadır. Ayrıca, gerçek anlamda turizm gelirleri hesaplanamadığı, elde edilen bilgilerin tu- Gündüz ve Hatemi (2005), turizm ve ekonomik ristlerin beyanına tabi olduğu düşünüldüğü takdir- büyüme etkileşimini araştırdıkları çalışmalarında, de bu miktarın daha aşağılarda olması söz konu- turizm odaklı büyüme hipotezinin Türkiye için ge- sudur. Örneğin, dünyanın en büyük tur operatörü çerli olduğunu ortaya koymuşlardır. Bahar (2006), TUI’nin Türkiye operasyonu ele alındığında; TUI 1963–2004 yılları arasındaki turizm gelirleri ve bir tur operatörü olarak kendine ait havayolları fir- GSMH değişkenlerine VAR (Vector Autoregres- ması TUIfly ile müşterilerini Türkiye’ye taşımak- sive) analizini uygulayarak, iki değişken arasın- ta, kendine ait TANTUR Turizm adlı seyahat acen- da uzun dönemde karşılıklı bir ilişki olduğu ve tu- tesi ile karayolu ulaşımını ve turları düzenlemek- rizmin ekonomik büyüme üzerinde olumlu bir et- te ve yine kendisine ait Suntopia oteller grubun- kisi olduğu sonucuna ulaşmıştır (Kızılgöl ve Er- da müşterilerini ağırlamaktadır. TUI tur operatö- baykal, 2008: 353). Ayrıca, Kırbaş-Kasman ve rü paket programı ile gelen bir müşteri 7 günlük Kasman (2004), yaptıkları çalışmada turizm ge- Türkiye tatili için 1000 $ ödediğini varsaydığımız- lirleri ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkileri da bu paranın en az 800 $’ı kâr transferi olarak ko-entegrasyon ve nedensellik testlerini kullana- Almanya’ya gidecek ve Türkiye’de kalan kısmı rak incelemiştir. Analizler sonucu turizmden eko- sadece 200 $ olacaktır. nomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensel- lik ilişkisinin bulunduğu ve turizmin Türkiye’nin 2015 yılında Dünya Ekonomi Forum’u tarafından ekonomik büyümesine önemli bir katkı sağladığı yayımlanan seyahat ve turizm rekabet endeksini belirlenmiştir. Yıldırım ve Öcal (2004), kısa dö- incelediğimizde, Türkiye’nin 44. sırada yer alma- nemde olmasa da uzun dönemde Türkiye’de tu- sı, sıralamada birinci sırada yer alan İspanya ile rizmin ekonomik büyümeyi teşvik eden bir faktör kıyaslandığında 14 boyutun sadece 2 boyutunda olduğu sonucuna ulaşmışlardır (Çoban ve Özcan, yaklaşık aynı değerlere sahip olduğu ve diğer bo- 2013: 249). yutların çok altında olduğu görülmektedir. Avru- pa ortalaması göz önüne alındığında, Türkiye’nin Türkiye ekonomisi için yeri ve önemi büyük olan 2 boyutta Avrupa ortalamasının üzerinde, 3 boyut- Türkiye turizm sektörünün dünya turizm sektörü ta aynı düzeyde iken, diğer 9 boyutta Avrupa orta- içerisindeki yerine bakıldığı zaman, Türkiye tu- lamasının altında bir puana sahip olduğu anlaşıl- rizm sektörünün dünya turizm sektöründe isteni- maktadır. Aynı endeks verileri ile 2013 yılında en len yerde olmadığı görülmektedir. Türkiye, dün- fazla turist çeken ülkelerin endeks puan değerleri ya turizm sektöründe etkindir fakat etkili değil- incelendiğinde Türkiye’nin 4,08 puan değeri ile 10 dir. Yani, hedeflenen turist sayısına ulaşılarak et- ülkenin 4,79 ortalama puan değerinin altında Rus- kinlik sağlanmakta, fakat hedeflenen turizm gelir- ya ile en son sırada yer aldığı görülmektedir. Yine leri elde edilemediği için etkililik sağlanamamak- aynı endeks verileri ile en fazla turizm geliri elde tadır. Türkiye, deniz, kum, güneş ve her şey dâhil eden 12 ülke arasında (Türkiye ilk 10 ülke arasın- sistemi bağlamında ucuz ülke imajı ile 2013 veri- da yer almadığı için kıyaslama yapabilmek ama- lerine göre en fazla turist çeken ilk 10 ülke arasın- cıyla 12 ülke incelenmiştir.) Türkiye 4,08 puan de- da 6. sırada yer alırken, turizm gelirleri açısından ğeriyle 12 ülkenin 4,86 ortalama puanının altında ilk 10’da yer alamadığı, ancak 12. sırada yer ala- en son sırada yer almıştır. bildiği anlaşılmaktadır. Turist başına ortalama tu- rizm geliri lideri ülke Avustralya’nın 5.230 $ oldu- İkincil verilerden elde edilen bilgiler doğrultusun- ğu, Türkiye’nin ortalama turist başına yapılan 824 da Türkiye’nin, seyahat potansiyeli oluşturma en- $ harcama ile dünya turizminde turist başına düşen deksi hesaplandığında 3,39 puan ile en fazla tu- 1.101 $ ortalama gelirin altında bir gelire sahip ol- rist çeken 10 ülkenin ortalama 3,77 puanın altında duğu görülmektedir (Tablo 3). kaldığı görülmektedir. Yine ikincil verilerden elde edilen bilgiler kullanılarak hesaplanan Türkiye’nin Dünyada turizm faaliyetine katılan turist sayı- Seyahat Gelir Potansiyeli Oluşturma Endeksinin sı ve turist harcama miktarı artarken, Türkiye de- 0,74 puan ile 10 ülkenin ortalama 1,58 puanın al- niz, kum, güneş ve her şey dâhil sistemi girdabın- tında bir değere sahip olduğu görülmektedir. Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? 52 Hızlı bir gelişim ve olumlu ampirik bulgulara rağ- risindeki yeri ve önemi yukarıda belirtilen veri- men, Türkiye’nin mevcut zengin turizm potansi- ler göz önüne alındığında daha iyi anlaşılmakta- yelinden yeterince yararlanabildiğini söylemek dır. Gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye’nin mümkün değildir (Çoban ve Özcan, 2013:257). kamusal anlamda turizm sektörüne bakış açı- Türkiye’nin dünya turizmi içerisindeki yerini in- sı irdelendiğinde; sözde 2023 turizm strateji pla- celediğimizde, turizm sektöründeki rakipleri ara- nı olsa da, turizm sektörü ile ilgili gerçek anlam- sında alt sıralarda yer aldığı, dünya turizm paza- da belirli bir devlet politikasının, stratejik bir yö- rından istenilen payı elde edemediği görülmek- netim ve eylem planının olmadığı anlaşılmaktadır. tedir. İçöz (2014), Türkiye’nin kişi başına harca- Türkiye’nin sahip olduğu doğal ve tarihi güzellik- mada dünya ortalaması ile oluşan negatif fark ne- ler, konumu ve turizm tesisleri dikkate alındığında deniyle yıllık 10 milyar dolara yaklaşan bir gelir elde edilen ama yeterli olmayan başarının asıl sa- kaybı yaşadığının tahmin edildiğini ve dünyada en hipleri, özel turizm sektörü paydaşlarıdır. çok turist çeken 6. ülke olmayı başarsa da dünya turizm gelirlerinde ilk 10’ a giremediğini, turizm- İkincil kaynaklardan elde edilen veriler ışığı al- de ucuza gittiğini belirtmiştir. tında turizmi Türkiye ve ekonomisi açısından ele alındığında turizm; Tuna (2014), Türkiye’nin ziyaretçi sayısı ile tu- rizm gelirleri arasındaki farkın açıldığını, son • Türkiye ekonomisinin barometresidir. Turizm 15 yılda turist başına düşen gelirin 700-850 do- ekonomisi, Türkiye ekonomisi için elde etiği ve- lar bandında gezindiğini, oysa dünyada kişi başı- rilerle ileriye dönük bir barometre görevi üstlen- na düşen turizm gelirinin arttığını belirtmiştir (Tu- mektedir. rizm Güncel, 2014). • Türkiye ekonomisinin canlandırıcısıdır. Bir bi- rim talep artışıyla Türkiye ekonomisini 2 birim Görüldüğü gibi, Türkiye’nin mevcut durum verile- canlandırmaktadır (AKTOB, 2014:11). ri göz önüne alındığında dünya turizminde bir be- lirleyici değil, bir taşıyıcı olduğu anlaşılmaktadır. • Türkiye ekonomisinin uyarıcısıdır. Türkiye Türkiye, oynadığı filmde figüran mı yoksa aktör ekonomisinde 54 sektörü talep yoluyla doğrudan mü olacağına karar vermesi gerekmektedir. uyarmaktadır. Sonuç ve Öneriler • Türkiye’nin istihdam yaratıcısıdır. En az yatı- rımla en fazla istihdamı sağlayan sektördür. Türkiye açısından turizm sektörü, önemli döviz girdisi sağlayan bir yatırım ve pazarlama alanı • Türkiye’nin refah arttırıcısıdır. Turizm ekono- olan (Aruoba ve Alpar, 1992: 13), istihdam sağ- mik refah artışının yanı sıra alt ve üst yapı hizmet- layıcı özelliği, GSMH içindeki payı, toplam ihra- leriyle sürdürülebilir yaşam kalitesini yükseltmek- cata oranı ve dış ticaret açığını azaltıcı rolü dikka- tedir. te alındığında ülke ekonomisine katkıda bulunan önemli bir faktör olduğu görülmektedir (Çimat ve Diğer yandan dünya turizmi kapsamında Bahar, 2003: 2). Türkiye’nin dünya turizminden elde ettiği gelir dikkate alındığında, Türkiye’nin dünya turizmin- Turizm sektörünün ülke ekonomisi açısından yeri, de bir aktör değil, bir figüran rolü oynadığı görül- özellikle tedarikçi olarak diğer sektörlerle dolay- mektedir. Türkiye’nin turizm açısından sahip ol- lı ve doğrudan ilişkileri ülke ekonomisi açısın- duğu imkânlar (doğal, tarihi, tesis ve insan kay- dan hayati bir önem taşımaktadır. Özellikle ge- nağı vs.) göz önüne alındığında, dünya turizmin- lişmekte olan bir ülke olarak sürekli cari açık ve- de bir taşıyıcı değil, bir düzenleyici ve yönlendiri- ren Türkiye’nin ihtiyaç duyduğu döviz gelirlerini ci ülke olması gerektiği açıktır. Türkiye’nin turizm elde etmede, kişi başına düşük yatırımlarla istih- sektöründe bir başrol aktörü olması için yapması dam olanağı yaratmada turizm sektörü önemli kat- gerekenleri şöyle sıralayabiliriz; kılar sağlamaktadır • Stratejik bir sektör olan turizm, devlet politikası Turizm sektörünün Türkiye makro ekonomisi içe- olarak ele alınmalıdır. Tüm turizm sektörü paydaş- Finans Politik & Ekonomik Yorumlar 2015 Cilt: 52 Sayı: 609 Z. AKINCI - N. YÜZBAŞIOĞLU 53 larının (tur operatörleri, seyahat işletmeleri, ko- • Devlet milli tur operatörlerine teşvik ve sübvan- naklama işletmeleri vd. turizm işletmeleri) görüş- se sistemleriyle destek olmalıdır. (Turizm piyasa- lerini dikkate alarak yeni bir turizm kanunu çıka- sında etkin milli tur operatörlerine sahip olmayan rılmalı ve turizm sektörü kanunla yeniden düzen- ülkelerin belirleyici ülke olma şansı yok denecek lenmelidir. (Türkiye’de turizm, başkent Ankara’da kadar azdır. Turist başına yapılan turizm harcama- kanun hükmünde kararlarla yerel yönetimlerin, si- sının % 70’i tur operatörü tarafından yönlendiril- vil toplum örgütlerinin ve halkın bilgisi dışında mektedir. Türkiye pazarı için bir örnek verilecek yönlendirilmeye çalışılmaktadır. Türkiye’nin Tu- olursa, Alman tur operatörü TUI, kendisine ait rizm Bakanlığı olmasına rağmen temel bir turizm havayolu firması, seyahat acentası ve otel işlet- yasası yoktur.) meleri ile Türkiye pazarında faaliyet göstermekte- dir. Müşterisini öncelikle kendi uçağı ile getirmek- • Turizm sektöründe deneyim sahibi, işletme bili- te, kendi seyahat acentası ile turleri düzenlemek- mi ve/veya turizm disiplini alanında eğitim almış te ve kendi otellerinde müşterilerini ağırlamak- profesyonel bir kişi turizm bakanlığı yapmalıdır. tadır. Böylece elde edilen gelirin % 70’inin kârı (1957 yılından itibaren Türkiye’de turizm bakan- Almanya’ya transfer olmaktadır. Bu kapsamda lığı yapmış olan 54 bakanın mezun olduğu okul Türkiye’nin en büyük Avrupa tur operatörü ÖGER ve turizm sektöründe profesyonel olarak iş dene- TUR, dünyanın büyük bir yabancı tur operatörüne yimi bilgilerini incelediğimizde; turizm bakanlığı satılması sürecinde devletin ilgisiz kalması düşün- yapmış olan 22’sinin hukuk, 7’sinin iktisat, 7’sinin dürücüdür.) siyaset, 3’ünün mimar, 3’ünün mühendis, 2’sinin tıp, 2’sinin eczacılık, 1’inin tarih, 1’inin arkeoloji, • Türkiye’deki her il için sahip olduğu özellikler 1’inin kimya, 1’inin askeri okul ve 1’inin lise eği- bağlamında bir marka imajı yaratılmalıdır. Örn. timi aldığı görülmektedir. Turizm Bakanlığı yap- Antalya için “hayaller şehri”, Konya için “hoş- mış olan bakanlar arasında turizm alanında eğitim görü şehri”, İstanbul için “medeniyetlerin beşiği” almış ve sektörde profesyonel yönetici olarak ça- şehri gibi sloganlar oluşturulmalı ve bu bağlam- lışmış hiçbir bakan yoktur.) da tanıtımlar yapılmalıdır. “Aşk şehri” olarak ta- nınan Paris’i ve Eiffel Kulesi’ni ziyaret eden tu- • Türk turizmini dünya turizminde figüranlık ka- rist sayısı, Türkiye’yi ziyaret eden turist sayısın- tegorisinden aktörlük kategorisine taşıyacak yeni dan daha fazladır. (Türkiye’de taklit imaj söz ko- bir stratejik turizm master planı hazırlanmalıdır. nusudur. Hiçbir turist orijinali varken özgün olma- Bu master planında yönetim ve eylem planları (yö- yan taklit imajı tercih etmez. netmelikler, yönergeler, standartlar, altyapı ve üst- yapı çalışmaları dâhil) her bir adım başlama ve bi- • Etkin bir kara, hava, demir ve deniz ulaştırma tiş tarihi belirtilerek kamu sektöründen özel sek- sistemleri hayata geçirilmelidir. (Avrupa’dan bir töre kadar her kurumun görev ve sorumlulukları turist 2 saatte havayoluyla Antalya’ya ulaşırken, ve yaptırımlar açık bir şekilde ortaya konmalıdır. Antalya’dan Alanya’ya 2 saatte ulaşamamaktadır. (Sözde Turizm Stratejisi 2023 kapsamında belirle- En yüksek turizm harcamasının yapıldığı kruvazi- nen stratejiler, 5 yıllık kalkınma planları arasında yer turizm faaliyeti için büyük kruvaziyer gemile- yer almamaktadır.) re hizmet sunacak yeteri sayıda ve özellikte kruva- ziyer limanlar yoktur.) • Tüm turizm işletmeleri Turizm Bakanlığı işlet- me belgesine sahip olmalıdır ve işletme belgesi- • Turizm sektörü deniz, kum ve güneş girdabın- ne sahip olmayan hiçbir işletmeye ruhsat verilme- dan kurtulmalıdır. Turizmi 12 aya yaymak için tu- melidir. (Birçok turizm işlemesi başka bakanlık- rist başına harcama miktarı yüksek olan kültür, lara ve yerel yönetimlere bağlı olarak hizmet sun- kongre, golf, sağlık, termal, erişilebilir vb. alter- maktadır. Gerçek anlamda Turizm Bakanlığı’nın natif turizm türlerine yönelinmelidir. (Mevcut ka- denetimi söz konusu değildir. Turizm bakanlığı ta- pasiteler ile yüksek sezonda ulaştırma ve konakla- rafından belirlenen kriterlere uymadığı için işlet- ma işletmeleri tam kapasite ile çalıştıkları için tu- me ruhsatı iptal edilmiş beş yıldızlı bir otel, yerel rist sayısını artırma imkânı yoktur.) yönetim tarafından verilen işletme ruhsatıyla üste- lik 5 yıldız logosunu taşıyarak ve kullanarak hiz- • Her şey dâhil sisteminde yeniden yapılanmaya met vermektedir.) gidilmelidir. Eleştirilen yönleri için çözümler üre- Türkiye, Dünya Turizm Sektörü İçerisinde Bir Belirleyici mi, Yoksa Bir Taşıyıcı mı? 54 tilmelidir. Standart her şey dâhil sisteminden çe- turulmalı, bu beldelerde lüks markalar, gurme res- şitlendirilmiş kaliteli her şey dâhil sistemine geçiş toranlar, sanat etkinlikleri yer almalıdır.(Türkiye, yapılmalıdır. Örn. Bir yerel bölgede her şey dâhil kaliteli turizm işletmelerine sahip olmasına rağ- sistemi uygulayan işletmeler ortak işletme kapsa- men, turistlerin boş zamanlarını değerlendirebi- mında yerel bölgenin merkezinde bir restoran ile leceği rekreasyon alanları ve imkanları açısından müşterilerine hizmet verebilirler. Bu şekilde turist- yetersizdir.) lerin yerel bölgeyi gezme ve tanıma imkânları sağ- lanmış olacaktır. (Küresel düşünüp yerel karar ver- • Dünya turizminde önemli ve özel bir pazar olan me durumunda olan işletmeler açısından her şey erişilebilir turizmin geliştirilmesi için çabalar yo- dâhil sistemi sorunlu işlemektedir. Birçok işletme ğunlaştırılmalıdır. Havayolu ulaşımından başla- üst düzey kaliteli her şey dâhil sistemi uygulaya- yarak, terminaller, ulaştırma araçları, konakla- rak yüksek düzeyde gelir elde ederken, birçok iş- ma işletmeleri iç ve dış mekânları ve ayrıca ge- letme standartlara uygun olmayan hizmet anlayışı nel kamusal mekânlar (yollar, kaldırımlar, parklar ile (ucuz, kalitesiz, gıda güvenliği olmayan ürün- vs.) engelliler için erişilebilir hale getirilmelidir. leri sunma vs.) ülke turizmine zarar vermektedir. (Türkiye’de maalesef yönetmeliği yerine getirmek için geçici veya kalıcı engelli insanlar için otel iş- • Sürdürülebilir turizm kapsamında turizm yatı- letmelerinde engelliler için sadece 100 odada bir rımları tüm bölgelerin özelliklerine göre planlı bir adet oda düzenlenmesi zorunluluğu vardır.) şekilde yayılmalıdır. (Bölgelerin kapasiteleri ve özellikleri dikkate alınmaması nedeniyle yatırım- Turizm sektörü, Türkiye’nin önemli büyüme kay- ların yapılmaması veya yanlış yatırımların yapıl- naklarından biri olma özelliğini korumaktadır. Bu ması söz konusu olmaktadır. 3 ve 4 yıldızlı otel- nedenle gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerle re- lerin yapılması gereken yerlere 5 yıldızlı otellerin kabet edebilir bir turizm potansiyeline sahip olan yapıldığı görülmektedir.) Türkiye, turizm faaliyetlerine ağırlık vererek, hem ekonomik gelişmesini hızlandırmak hem de geliri • Dış turizm pazarında turizm işletmelerinin re- tüm bölgelere ve tabana yaymak suretiyle ülkede- kabet gücünü artıran iç turizm teşvik edilmelidir. ki refah düzeyini yükseltmeyi amaçlamalıdır. (İç turizmi geliştiremeyen ülkelerin dış aktif tu- rizmde etkin olması mümkün değildir. Uzun yıl- Kaynakça lar turizm işletmeleri iç turizmi göz ardı ederek ya- AKTOB; (2014), Akdeniz Turistik Otelciler ve İşletmeciler Birliği. bancı tur operatörlerine bağımlı kalmışlardır.) Turizm Sektörünün Yapısı, Büyüklüğü ve Ekonomiye Katkısı, Araştırma Raporu, AKTOB Yayını, Antalya • Harcama düzeyi yüksek ancak çevreye verdi- ARUOBA, Çelik. ve Cem ALPAR; (1992), Türkiye Ekonomisi ği zarar ve maliyetleri nispeten düşük olan turizm Sektörel Gelişmeler, Özyurt Matbaacılık, Ankara. türlerine yönelinmelidir. (Kitle turizmi, doğaya ve ÇETİNTAŞ, Hakan ve Çetin BEKTAŞ; (2008), “Türkiye’de Tur- sosyal yapıya yüksek düzeyde zarar vermektedir. izm ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Kısa ve Uzun Dönemli Bir çok ülke bu nedenle kitle turizmini yüksek fi- İlişkiler”, Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 19 (1), ss.37- yatlar ve vergiler uygulayarak kısıtlama yoluna 44. gitmektedir.) BAHAR, Ozan; (2006), “Turizm Sektörünün Türkiye’nin Eko- nomik Büyümesi Üzerindeki Etkisi: VAR Analizi Yaklaşımı”, • Kentsel ve tarihsel çekiciliklerin bir kombi- Celal Bayar Üniversitesi İ.İ.B.F Yönetim ve Ekonomi Dergisi,13 nasyonu ile oluşan ve belirli liman kentlerinde (2), ss. 137-150 (Türkiye’nin üç tarafının denizlerle çevrili oldu- ÇIMAT, Ali ve Ozan BAHAR; (2003), “Turizm sektörünün Türkiye ğunu dikkate alarak) günlük 400 $ kişi başı harca- Ekonomisi İçindeki Yeri ve Önemi Üzerine Bir Değerlendirme”, ma potansiyeli olan kurvaziyer ve yat turizmi tür- Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, (6), ss.1-18 lerine yönelinmelidir. (Dünya turizminde yüksek ÇOBAN, Orhan. ve Ceyhun Can ÖZCAN; (2013), “ Türkiye’de düzeyde harcama yapan müşterileri taşıyan kruva- Turizm Gelirleri-Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nedensellik Analizi ziyer turizm gemileri için üç tarafı denizlerle çev- (1963-2010)”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, rili Türkiye’de yeterli sayıda, kapasitede ve kalite- 8(1), ss.243-261. de kruvaziyer gemi limanı mevcut değildir.) DEMİRTAŞ, Ekrem; (2000), Türkiye ve Bazı Avrupa Birliği Ül- kelerinde Turizm Yatırımlarına Verilen Teşvikler, İzmir Ticaret • Tatil beldeleri çevresinde cazibe beldeleri oluş- Odası Yayını, Yayın No:80, İzmir.
Description:The list of books you might like
